Met dominee
erop, ging
kansel op slot
KERKDIENSTEN
Sprekende kerk
moet wel
concreet zijn
CEBEH3BBD
ZATERDAG 10 JANUARI 1981
Het kan verkeren.
Afgelopen zondag is in de Frie
se dorpen Reitsum en Bir-
daard - in de terpenrijke re
gio van Dokkum - de tot
standkoming van een her-
vormd-gereformccrde fede
ratie feestelijk gevierd. De
zoveelste in deze provincie.
En dominee Slik van
Tietjerk, die voorzitter was
van de voorbereidingscom
missie 'Samen op weg', ver
zekerde mij, dat het geen eco
nomisch motief is geweest
dat de doorslag tot die sa
mensmelting heelt gegeven.
Men werd het 'gewoon' op alle
punten eens met elkaar. En
dan moet je - zo oordeelde
kerkelijk Reitsum en Bir-
daard met dezelfde vastbera
denheid als waarmee her
vormden en 'dolerenden' (ge
reformeerden) in de vorige
eeuw uiteengingen - conse
quent zijn en aan de histori
sche scheiding een eind ma
ken. Dat gebeurde aan beide
kanten met grote instem
ming. Die maakte het de ho
gere kerkelijke organen ge
makkelijk er hun toestem
ming aan te geven.
'Samen op weg' draagt, al lijkt
soms het tegendeel, steeds
meer vrucht, ook in streken
waar hervormden en gere
formeerden elkaar om het
felst hebben bestreden.
Verstoring
Van dat laatste kan Reitsum
een boekje open doen.
De geschiedenis verhaalt, dat
dit dorp het eerste in ons
land was dat in de jaren 80
van de vorige eeuw met de
Doleantie meeging. Dat was
het begin van een nationale
beweging waaruit de Gere
formeerde Kerken zijn opge
komen en die de Hervormde
Kerk - verlamd als zij was
door het reglementenbe-
stuur van 1816 en haar leer-
vrijheid - massa's trouwe le
den heeft gekost.
Laat nu de preekstoel van de
hervormde kerk in Reitsum
- waar zondag dus de vlag
S. ten Hoeve, directeur van het
Fries Scheepvaartmuseum in
Sneek, heeft het geschreven. Hij
publiceert regelmatig in weten
schappelijke tijdschriften en
jaarboeken en in de uitgaven van
de Stichting Aide Fryske Tsjer-
ken (Oude Friese Kerken) over
Friese beeldhouwers van vroeger
en over allerlei bijzonderheden in
het Friese kerkinterieur.
Zijn boek handelt over de plaats
van de preekstoel in dat interieur,
over het ontstaan van dit meubel
stuk, zijn makers, de versierin
gen, opschriften en symboliek,
het koperwerk en over de bijbe
horende doophekken. Na een al
gemeen gedeelte worden in een
tweede deel 59 kansels afzonder
lijk beschreven. Ten Hoeve heeft
alle oude kerken in Friesland be
zocht, en dat zijn er nogal wat.
want oorspronkelijk telde deze
provincie maar liefst 365 kerk
dorpen. Niet minder dan 151
mooie foto's zorgen voor een
boeiende illustratie.
'Friese Preekstoelen' is een plezie
rig kijkboek. Maar daarnaast
maakt de tekst- waarin kunsthis
torische. iconografische en litur
gische zaken aan de orde komen -
het tot een waardevol naslag-
wérk. En dat over een onderwerp
dat in de Nederlandse literatuur
op deze wijze nog nauwelijks is
behandeld.
De schrijver heeft zijn kennelijke
bedoeling om een zo breed moge
lijke belangstelling te wekken
geen ogenblik uit het oog verlo
ren. Zijn beschrijvingen zijn be
knopt en bevattelijk, en waar hij
technische termen en begrippen
moet gebruiken verwijst hij naar
een verklaring achterin het boek.
Bedeloorden
In de vroeg-christelijke gemeente
werd gepreekt vanaf de kathedra.
de zetel van de bisschop, of de
ambo. de lessenaar voor de bij
bellezingen.
Het was Bernhard van Clairvaux,
de grote prediker van de Midde
leeuwen, die de prediking los
maakte van de mis. Hij begon in
de openlucht te preken en riep de
mensen op de kruisvaarders met
hun gebed en gaven te steunen of
zelf ter kruisvaart te gaan.
Honderd jaar na zijn optreden was
het al gewoon, dat leden van de
bedelorden hun preken buiten af
staken. Ze maakten, om voor de
dikwijls talrijke toehoorders ver
staanbaar te zijn, gebruik van
houten platforms. Volgens de
oorspronkelijke regels mochten
de bedelmonniken geen vaste
woonplaats of eigen kerk heb
ben.
Dat werd anders toen zij tegenwer
king van andere geestelijken gin
gen ondervinden. Niet lang na de
dood van Franciscus van Assisi
bouwden zij hun eerste eigen ka
pellen. Later ontstonden grotere
kerkgebouwen, en daarin kreeg
de kansel zijn eigen plaats.
In het midden van de veertiende
eeuw begonnen de wereldgeeste
lijken, onder invloed van de be
delorden. meer aandacht te be
steden aan de preek tijdens de
misviering, en toen duurde het
niet lang meer of de eerste kan
sels verschenen ook in hun ker
ken. Aanvankelijk in verplaats
bare vorm - een soort podium -
Fraaie
preekstoel
maakte
andere
dorpen
jaloers....
wapperde uit vreugde over
de federatie - de enige in ons
land zijn met een slot op de
deur. Dat is aangebracht in
die roerige Doleantietijd,
toen dominee J. J. Ploos van
Amstel hier predikant was
en ten gevolge van de kerke
lijke strijd meermalen twee
predikanten tijdens de
dienst elkaar het recht op de
kansel betwistten.
Om verdere verstoringen te
voorkomen, liet de kerke-
raad de preekstoel voorzien
van een stevig slot. Als domi
nee Ploos de stoel beklom,
liep de dienstdoende ouder
ling met de sleutel achter
hem aan, zodat geen andere
predikheer hem van die plek
kon verdringen.
Het is tekenend voor de vaste
wil van de tegenwoordige
kerkmensen in deze dorpen
om dat rare verleden voor
goed te vergeten, dat de gere
formeerd-hervormde dienst
ter viering van de nieuwe fe
deratie niet in de hervormde
maar in de gereformeerde
kerk is gehouden. Daar staat
een kansel die - symboli-
scher kan het niet - aan beide
kanten open is.
Overigens blijft het oude slot
aan de hervormde preek
stoel - dat nog even degelijk
is als toen het werd aange
bracht - wel bewaard, maar
dan alleen als historische
merkwaardigheid.
Dr. Mooi:
De geschiedenis van dat slot vond ik in een boek (159 bladzijden) over Friese preekstoelen
-nu eens geen orgelsdat juist vorige week bij 'DeTille' in Leeuwarden is uitgekomen.
en aan het eind van de Midde
leeuwen als vast onderdeel van
het kerkmeubilair.
De kansel, die dus zijn definitieve
plaats in het rooms-katholieke
kerkgebouw al vóór de Reforma
tie had gekregen, behield deze
daarna ook in de reformatorische
kerken. Zijn plaats werd daar
juist nog centraler omdat de Re
formatie het accent in de ere
dienst legde op de 'woorddienst'
Klankborden
De oudste kansels, zo vertelt Ten
Hoeve, hadden geen klankbord.
En de eerste klankborden - begin
zestiende eeuw - waren maar
klein. Grote had men ook niet no
dig, omdat er geen vaste zitplaat
sen in de kerken waren en de
kerkgangers zich, om de preek te
horen, om de kansel heen schaar
den. Pas na het aanbrengen van
vaste zitplaatsen moesten grotere
ruimten worden bepreekt en wer
den de klankborden een stuk for-
Meester-kistemakers waren de eer
ste preekstoelbouwers. Zij maak
ten in de regel ook de doophek
ken, kerkbanken en orgelfron
ten. In de achttiende eeuw namen
plaatselijke timmerlieden gaan
deweg dit werk over. Antieksnij
ders en steenhouwers zorgden
voor de versieringen en het
beeldwerk.
Dat Friesland zoveel fraaie, rijk
versierde kansels heeft, is ook te
danken aan wedijver tussen som
mige dorpen. Toen bijvoorbeeld
de kerk van Dantumawoude was
verrijkt met een Rococo-kansel en
een prachtige koperen lezenaar,
heeft dat zeker de jaloerse bewon
dering van het naburige Driesum
opgeroepen. De Driesumers lieten
onmiddellijk hun reeds bestaan
de preekstoel met Rococo-orna-
menten verfraaien en precies een
zelfde lezenaar plaatsen.
Drakekoppen
Een uitvoerig hoofdstuk wijdt Ten
Hoeve aan wat hem bij het kijken
Deze vermaarde kansel is in de Martinikerk van Bolsward, waarvoor
een Amerikaan - zo gaat het verhaal - eens anderhalf miljoen gulden zou
hebben geboden, stamt uit 1662. Vier mannen hebben eraan gewerkt: een
voor het ontwerp, een voor het timmerwerk, een voor de panelen en een voor
de kolommen op de hoeken van de kuip.
De panelen bevatten symbolen van de jaargetijden. Het ruggeschot tussen
kuip en klankbord is overdadig versierd met kwab-ornamenten en een
tweetal gevleugelde kinderfiguren. Het klankbord heeft rijk gesneden kan
ten. Op de hoeken zijn sierbollen met gesneden duiven aangebracht. De
hoge bekroning eindigt in een stuk dat wordt gevormd door adelaars die de
keizerlijke kroon dragen.
De trapleuning van deze kansel is samengesteld uit een groot aantal ge
wrongen stijlen.
Onder de kuip hangen een kinderfiguur en twee^adelaars met een bebla-
derde druiventros. Zij wekken de suggestie, de kansel te dragen.
bestuderen van al die
gestoelten speciaal is
opgevallen. Zijn opsomming van
wat antieksnijders en steenhou
wers hier uit eenvoudig natuur
lijk materiaal te voorschijn rie
pen lijkt aan geen eind te komen.
Zijn oog zag druivenranken en
-trossen, eikeloof en lauwertak
ken, bladeren, bloemen en vruch
ten, drakekoppen en engelen
kopjes, schelpen en allegorische
figuren, honden, arenden, pelika
nen en leeuwekoppen, vrouwen
figuren - deugden symbolise
rend -, dorsvlegels, harken en
sikkels, voorstellingen van de
jaargetijden en natuurlijk bijbel
se taferelen van allerlei soort. Te
veel om op te i
En dat waren dan nog alleen de kui
pen van de preekstoelen. Ook de
ornamenten aan trappen, rugge-
schotten, klankborden (vele met
wapens) en lezenaars zijn stuk
stuk staaltjes i
i meester-
Wie vindt, dat de synode van de
Hervormde Kerk in ons land
met haar uitspraak over de
kernwapens - tegen gebruik en
ook tegen bezit - haar grenzen
schromelijk heeft overschreden,
kan van dr. R. J. Mooi, de nieuwe
hervormde secretaris-generaal,
te horen krijgen, dat de kerk in
principe over alle zaken kan
spreken die zij van belang acht.
Er zijn, zo meent hij, geen grenzen
aan het kerkelijke spreken. Al
thans, deze grenzen kunnen niet
van tevoren worden aangegeven.
De vraag is niet waaróver de kerk
kan of moet spreken, maar hoé zi j
dat doet en wat de betekenis is
van haar uitspraak.
Dr. Mooi, die deze week in de 're
dactionele kolom' van het her
vormde blad 'Woord en Dienst'
zijn visie hierop geeft, verwacht
van de kerk, dat als zij spreekt zij
dit vooral concreet doet. Anders
spreekt zij niet. maar geeft alleen
maar geluid. "Wij hebben er in
deze tijd geen behoefte aan. dat
welke instantie ook ons nog eens
komt vertellen, dat de mensen el
kaar niet naar het leven mogen
staan. Dat weet iedereen nu wel"
Gezag
In het spreken van de kerk moet
wel het gezag van het evangelie
doorklinken. Sterker nog, zegt
Mooi, het moet een spreken zijn
dat op grond van het evangelie
geschiedt.
"Dat stelt niet alleen eisen aan de
kerk die spreekt, maar ook aan de
mens die hoort. Je kunt de kerk
in haar spreken niet goed ver
staan, als je het hele evangelie
niet tegelijk mééhoort".
Mooi acht het waarschijnlijk, dat
juist dit de oorzaak is van de vele
misverstanden rond de kernwa
pen-uitspraak van de synode.
"De concrete uitspraken worden
in hun bedoeling misverstaan als
men ze losmaakt van de kerk en
het evangelie. Het kerkelijke van
een uitspraak hangt niet in de
laatste plaats af van degene die
dat spreken hoort en het aan
vaardt als een spreken op basis
van het evangelie, en die weet:
hier wordt geworsteld om het
juiste verstaan van het Woord van
God in déze situatie".
Bedoeling
Dr. Mooi ontkent niet, dat een syno
de en haar deskundigen zich kun
nen vergissen. "Maar dan gaat het
toch nog altijd om de bedoeling.
Niet vaag, maar concreet. Zo van:
dat bedoelen wij precies".
In dat licht is er over de kernwape
n-uitspraak. naar zijn mening,
heel wat blaam ten onrechte uit
gestort. Mooi voegt er echter aan
toe: "uit misverstand wellicht
ook heel wat Lof'. "En dat dus
eveneens ten onrechte".
Op het zitbankje in de preekstoel
van Beetgum ligt een zwartflu we
len kussentje, waarop met zilver
draad deze tekst is geborduurd:
"Och. of ik iemand hadde die naar
mij hoorde".
Hoeveel dominees zullen tijdens de
voorzang van de gemeente, even
zittend op hun bankje, die ver
zuchting van de beproefde Job
niet stil voor zich uit hebben ge
preveld?
Met een variant daarop zou de
schrijver van 'Friese Preekstoe
len' kunnen zeggen: "Och. of ik
iemand hadde die mijn boek las"
Maar die zucht is niet nodig. Daar
voor is zijn boek qua inhoud en
uitvoering en ook in prijs te aan
trekkelijk. Het zal in en buiten
Friesland zeker de aandacht krij
gen die het verdient.
S. J. DE GROOT
Beroepingswerk. Hervormde
Kerk: beroepen te Giessendam J.
Wiema Vlaardingerr aangeno
men de benoeming tot pastor aan
de technische hogeschool Twen
te, deelwerk, T. Noorman Hol-
werd.
Gereformeerde Kerken: beroepen
te Rotterdam-Lombardijen J.
Loosman Vries.
Christelijke Gereformeerde Ker
ken: beroepen te Rotterdam-
Kralingen P. Beekhuis Noorde
loos.
Baptistengemeenten: aangeno
men de benoeming tot geestelijk
verzorger van het Talmahuis te
Veenwouden M. de Vink Kollu-
merzwaag (blijft voorganger al
daar).
De hervormde wijkgemeente
West in Leiderdorp houdt dins
dag 13 januari om 8 uur in de ka
pelzaal van de Scheppingskerk
een gemeente-avond waarop het
resultaat van de schriftelijke
raadpleging van najaar 1980
wordt besproken. Karei en Marij
ke Roos, nu in India werkzaam,
zullen aan de hand van dia's iets
over hun werk daar vertellen en
ideeën geven voor grotere en klei
nere projekten.
De Baptistengemeente in Lei
den heeft morgenavond om half 8
in de Lusthoflaanschool (bij He
rensingel) weer een' bijzondere
dienst. Ds. G. Bosveld spreekt
over: "Opnieuw beginnen, kan
dat écht", de jeugdgroep zorgt
voor muziek en na afloop is er
koffie.
LEIDEN - Hervormde Gemeente:
Hooglandse kerk: 10 ds. v.d. Schoot,
Voorschoten, 11.45 oecumenische
dienst; Marekerk: 10 ds. Lagerwey, Den
Haag. 5 ds. Talsma, Den Haag; Marana-
thakerk (L. Morsweg): 10 mevr. ds. Van
Everdingen; De Regenboog (Meren-
wijk): 9.30 ds. Hortensius, 11.45 ds. Hor-
tensius en pastoor v. Well, Bethlehem-
kerk (Driftstr.) 10 opendeurdienst, mmv
koor, ds. Broekema; Bevrijdingskerk
(Montgomerystr., Zuid-West) ds. Wol-
thaus, Zoeterwoude, 10.30 dr. Jonge-
neel. mmv Indonesisch zangkoor; Vre-
deskerk (Burggravenlaan) 10 ds. Eek
hof; Waalse kerk (Breestraat) 10.30 ds.
Ribs; Acad. Ziekenhuis: 10.15 ds. Bo
venberg; Diaconessenhuis: 10.30 kand.
v.d. Boon; kapel Endegeest (Oegst-
geest): 9.30 pater Boshouwers; Petra-
kerk (Surinamestr.): 10 ds. Franken,
Zeist, voor doven en horenden. Geref.
Kerk: Zuiderkerk (Lammenschansweg)
10 ds. Sijtsma; Petrakerk (Surinamestr.)
10 ds Franken, Zeist, voor doven en
horenden; Oude Vest: 10 ds. Hemmes, 5
ds. Rietveld; Maranathakerk (L. Mors
weg): 10 mevr. ds. Van Everdingen; Be
vrijdingskerk (Montgomerystr.) 9 ds.
Wolthaus, Zoeterwoude, 10.30 dr. Jonge-
neel, 5 ds. Sytsma; Groenhoven (Witt
Rozenstr.) 10.30 ds. Veenstra. Geref.
Kerk (dolerend) "Groot-Leiden" (Lok-
horstkerk): 9 hr. Visser, Den Haag, 5. dr.
Zeegers, Amsterdam. Geref. Kerk Vrijg.
(Heengr. 70): 10 dienst, 5 kand. Voor
berg. Chr. Geref. Kerk (Steenschuur 9):
10 en 5 ds. Den Hertog, avondmaal. Ge
ref. Gemeente (Nieuwe Rijn): 10 en 4.30
ds. Boogaard. Geref. Gemeente (Nieuwe
Rijn): 10 en 4.30 ds. Boogaard. Geref. Ge
meente in Ned. (Bethl.kerk Driftslraat):
11.30 en 5.30. Evang.-Luthers Gemeente
(Hoogl. Kerkgracht)- 10.15 prof. dr.
Boendermaker. Remonstr.-
Doopsgezinde Gemeente (Lokhorst-
kerk, Pieterskerkstraat 1): 10.30 ds. Kui
pers. Baptistengemeente (Oude Rijn 3):
10 ds. Bosveld, 7.30 evangelisatiesamen
komst in Lusthoflaanschool, ds Bos
veld. Evang. Christen-Gemeenschap
(Middelstegracht 3): 10 hr. Dikkes Zen
dingswerk Middernachtsroep (Zoeterw
.singel 21): 5 nam. Evangeliecentrum
Zijlsingel 2: zond. 10 en dinsdag 8 hr.
Zijlstra, vrijdag 16 j n. 8 jeugdsamen-
komst. Pinkstergemeente (Oude Vest
13): 10 hr. Eikerbout. Leger des Heils
(Hooigracht) 10 en 7.30. Nieuw-
Apostolische Kerk (Hoge Rijndijk 24):
9.30 en 4, wo. 8. Zevendedagadventisten
(Lokhorstkerk): elke zaterdag 9.45 bij
belstudie, 10.45 predikdienst. Christian
Science (Steenschuur 6): 10.30. Kerk van
Jezus Christus van de Heiligen der Laat
ste Dagen (Mormomen): 9.30, 10.30 en
11.20. Oud-Katholieke Kerk (Zoeterw.
singel-hoek Cronesteinkade): 10. Vrij-
Katholieke Kerk (Vreewijkstr. 19): 10.30
h. mis. Rooms-Katholieke kerken:
Haagweg zat. 7, zond. 9 en 10.45; Heren
singel zat. 7. zond. 9.30 en 11; Rijndijk
(Leiden-Voorschoten): zat. 7, zond. 9.30
en 11,30; Steenschuur zat. 10 en 7, zond.
8.30,10,11.30,6 en 7; Boshuizerkade: zat.
7, zond. 9 en 11Lammenschansweg zat.
7, zond. 9,10.30 en 12; Haarlemmerstraat
zat. 7, zond. 9.30, 10.45 en 12.15; Hoge
Rijndijk Zoeterwoude: zat. 7, zond. 10 en
11.30
ABBENES - Herv. Gemeente: 9.30 ds.
Hanemaayer, Alphen.
AARLANDERVEEN - Herv. Gemeen
te: 10 hr. Taselaar, Alphen, 7 hr. Stam,
Nieuwkoop. Geref. Kerk: 10 ds. Den
Braber, Medemblik, 6.30 ds. Kersten,
Katwijk. Chr. Geref. Kerk: 9.30 dienst, 7
ds. De Graaf, 's-Gravenzande. Rooms-
Kath. parochie: at. 7, zond. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN - Herv. Ge
meente: Adventskerk 10 ds. Van Roon,
Katwijk aan Zee, 5 ds. Samsom, Rotter
dam; Kruiskerk 10 ds. Cnossen, Woer
den; Opstandingskerk 10 ds. Van Vliet,
Hardinxveld; Nabij 10 ds. Bogers.jeugd-
kapel; Salv kerk 6.30 opendeurdienst,
ds Fernhout, Alphen: G. Herderkerk
zat. 10 jan. 4 nam. ds. Hamoen 's Graven-
zande. morgen 10 ds. v. Santen, avond
maal, 6.30 ds. Verheul, avondmaal; De
Bron: ds. Verheul, avondmaal, 6.30 ds.
Oosthoek, avondmaal; Ashram-college
9 30 ds Mulder, avondmaal; Albanianae
10 ds. v.d Ree, avondmaal; gebouw On
derweg (Lijsterlaan) 10 kand. Smit, Lei-,
den; Sionskerk 9.30 en 6.30 ds. Ouwen-
dijk. Geref. Kerk: Mar. Kerk 10 ds. Kerst
en, Katwijk, 6.30 ds. Den Braber; Salv.
kerk 10 ds. v.d. Berg, Zeist, 6.30 ds. Fern
hout, opendeurdienst. Zie ook herv. ge
meente Geref. Kerk vrijg. (Rijnstroom):
8.45 ds. Plaatsman, 6.30 dr. Arntzen.
Ned. Geref. Kerk (chr. nijv. school Wil-
lemstr 10 en 4.30 ds. Doorenbos, IJs-
selmuiden. Chr. Geref. Kerk: zond. 9.30
en 4.30 en wo. 14 jan. 7.30 ds. Hamstra.
Oud-Geref. Gemeente: 9.30 en 4, di. 13
jan 7.15 hr. v.d. Meer. Baptistengemeen
te (Molenwerfstr. 1): 10 evang. Kits, 6.30
ds. Koekkoek. Baptistengcmeente Al
phen-Noord (Sportlaan): 10 hr. v.d.
Steen. Volle-Evangeliegemeente (school
Westpreludeweg): 10 Leger des Heils
(Corn, de Vlamingstr.): 10 en 6.30. Pink
stergemeente Bethel (Rode-
Kruisgebouw): 4 nam. Pinkstergemeen
te Alphen (Rode-Kruisgebouw): 10
voorm. Remonstrantse Kerk (Van Man-
dersloostraat 36): 10 ds. Knoppers jr..
Leiden. Rooms-Kath. parochies: Bonifa-
ciuskerk zat 7, zond 9.45 en 11.30; Pius-
kerk zat. 7, zond. 9 en 10.30 en 11.45; De
Bron zat. 7, zond. 9 en 11.30.
BENTHUIZEN - Herv. Gemeente: 9.30
ds. Vlok, Gouderak 6 ds. Exalto. Geref.
Gemeente: 3.30 dienst, 7 ds. Boogaard,
Leiden.
BODEGRAVEN - Geref. Kerk: 10 en
6.30 ds. v.d. Berg, avondmaal. Geref.
Kerk Vrijg.: 9.30 en 4.30 ds. Arntzen.
BOSKOOP - Hervormde Gemeente:
Dorpskerk 9.30 ds. Vlasblom, 6.30 ds.
Stelwagen De Stek 9.30 ds. Omta. Geref
Kerk: 9.30 ds. Bolwijn. Den Haag, 5 ds.
v.d. Horst, Katwijk. Chr. Geref. Kerk:
9.30 en 5 ds. v. Langevelde. Geref. Ge
meente: 9.30 en 6. Opwekkingsgemeen
te (Concordia): 9.30. Vergadering van
Gelovigen (Nieuwstraat): 9.30 en 5.
Rooms-Kath. parochie: zat. 5-30 (De
Stek) en 7. zond. 9.30 en 11.
HAZERSWOUDE - Herv. Gemeente:
9.30 hr. Goedhart, Nieuwkoop, 6.30 ds.
Koelewijn, Woubrugge. Geref. Kerk
9.30 ds. Welbedacht, 5 ds. Warnink,
Noordwijk. Rooms-Kath. parochies:
Dorp zat. 7, zond. 9.30 en 11.30; Rynduk
(Bernardus) zond. 10; Het Anker: zat. 7,
zond. 8.45 en 11.15.
HILLEGOM - Geref. Kerk: 9. ds. v.d.
Wal, 5 ds. Rothfusz, in herv. kerk. Chr.
Geref. Kerk: 10 en 5 ds. Biesma. Marti-
nuskerk: zat. 7, zond. 8.30, 10 en 11.30;
Jozeflterk: zat. 7, zond. 10 en 11.30.
HOOGMADE - Herv. Gemeente: 10 ds.
v.d. Hoek. avondmaal. Rooms-Kath. pa
rochie: zat. 7.30, zond. 10.
DE KAAG - Herv. Gemeente 10 ds.
Schram, Abcoude. Rooms-Kath. paro
chie: zat. 7, zond. 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN - Herv Ge
meente: Dorpskerk 10 ds. Baas. 6 ds. Mo
lenaar, Nieuwveeji; Ontmoetingskerk:
10 ds. Boer. Katwijk, 6.30 jeugddienst.
Geref. Kerk: 10 kand. Pater A dam, 5 ds.
Vrolijk. Rooms-Kath. poarochie: zat. 7,
zond. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE - Herv. Gemeente:
Nieuwe Kerk: 10 ds. Schuurman, 6 ds.
Arkeraats; Oude Kerk 10 ds. Vroeginde-
wey, 5.45 zang, 6 ds. Driebergen, jeugd
dienst; Ichtuskerk: 10 ds. Visser, 5 ds.
Van Roon; Pniëlkerk 9.30 ds. Drieber
gen, 6 ds. Vroegindewey; Groen van Pr.
school: 10 ds. Arkeraats; ziekenhuis
Overduin: 2 ds. Baas. Geref. Kerk: Vre-
deskerk 10 ds. Vrolijk. 5 ds. Van de
Kamp, Wassenaar; Triumfatorkerk 10
ds. v.d. Horst. Geref. Kerk Vrijg.: 10.15
leesdienst, 2.30 ds. Gratz. Ned. Geref
Kerk: 10 en 5 ds. Slagboom. Vrije Chr.
Geref. Gemeente (Uni-zaal): 10 er 5 ds.
v.d. Belt. Geref. Gemeente (Remisestr.):
10 en 5 leesdienst, wo. 14 jan. 7.30 ds.
Boogaard, Leiden. Volle-
Evangeliegemeente (Voorstraat 100):
9.45.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN - Herv
Gemeente: 10 ds. De Jonge, Alphen. 7 hr.
Esmeyer, Hoenderloo, gez. jeugddienst.
Geref. Kerk: 10 dr. Bade, 7 zie herv, ge
meente.
LEIDERDORP - Hervormde Gemeente
en Geref. Kerk: Dorpskerk 10 ds.
Knorth, 3 ds. Bovenberg, Leiden, met
geestelijk gehandicapten, 6.30 ds.
Knorth; kerk Hoofdstraat: 10 prof. mr.
Reugebrink Scheppingskerk: 9 en 10.30
ds. Van Loenen; Verpleeghuis Leythen-
rode: 10 ds. Lutmers. Baptistengemeen
te: 10 br. De Vries (ditmaal van De Valk
Boumanweg 236). Rooms-Kath. paro
chie: zat. 7, zond. 9. 10.30 en 12.
LEIMUIDEN - Herv. Gemeente: 9.30 ds.
Klusener, Breukelen, 7 ds. Schalk;
dorpshuis Kudelstaart 10 ds. v d. Staat
Geref. Kerk: 9.30 ds. Los, 7 ds. De Raadt.
Rooms-Kath. parochie: zat. 7, zond. 7.30,
9.30 en 11.15.
LISSE - Herv. Gemeente: Dorpskerk:
10 en 7 ds. 't Hooft, avondmaal; Paulus-
kerk lOds. De Gelder. Geref. Kerk: lOdr.
Ferwerda, 7 ds. Van Loenen, Leider
dorp. Geref. Kerk Vrijg.: 10.30 ds. De
Putter, 4.30 ds. Borgdorff. Ned. Geref.
Kerk (Salvatori): 9 ds. Schuurman, 5
dienst. Chr. Geref. Kerk: 10 en 4.30 ds. v.
Dijken. Geref. Gemeente: 10 en 4 ds.
Hakkenberg. Rooms-Kath. parochies:
Agathakerk: zat. 7, zond. 10 en 11.30;
Poelpolder zat. 7, zond, 9 en 11.30; Maria-
kerk zat 7, zond. 8.30,10 en 11.15; Engel
bewaarders zat. 7, zond. 8, 9.30 en 5.45.
NIEUWKOOP - Herv. Gemeente: 9.30
en 6.30 ds Bronsgeest. Geref. Kerk: 9.30
en 6.30 ds. Nooteboom. Chr. Qeref.
Kerk: 9.30 en 6.30. Rooms-Kath. paro
chie: zat. 7, zond. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN - Herv. Gemeente: 9.30
ds. Molenaar, 6.30 dr. Haitsma. Geref.
Kerk: 9.30 hr. v. Leeuwen, jeugddienst, 7
ds. Wouters, A.dam. RK parochie: zat. 7,
zond 9 en 11.
NIEUW VENNEP - Herv. Gemeente.
9.30 en 7 ds. Goverts, avondmaal. Geref.
Kerk: 8.30,10.30 en 4.30 ds. Wijngaarden,
avondmaal. Chr. Geref. Kerk: 9.30 en 3
ds. Visser. Rooms-Kath. parochie: zat. 7,
zond. 9.30 en 11.
NOORDEN - Herv. Gemeente: 9.30
kand. Poortman, 7 ds. Zoutendijk. Ge
ref. Kerk (Woerdense Verlaat): 10 ds.
Bohlmeijer, Den Haag, 7 hr. Van Wallin-
ga. Rooms-Kath. parochie: zat. 7, zond. 9
en 10.30.
NOORDWIJK - Herv. Gemeente: kerk
Voorstraat 10 prof. dr. Verdonk, Oegst-
geest. 5 ds. Van Eyk, Gouda, 7 ds. De
Gelder. Lisse; kerk Hoofdstraat 10 ds. v
Achterberg, Leiden; geref. Kerk 5 ds. El-
gersma; De Rank (Golfbaan) 10 prof. dr.
Graafland. Geref. Kerk: kerk Hoofd
straat (Buurtkerk) 10 ds. Warnink, 5 ds.
Elgersma; Vinkenlaankerk - 9.30 ds. El-
gersma, 5 ds. Warnink; stichtmgswerk
11 ds. Slofstra; Sole Mio 9 hr. v. Duin.
Rooms-Kath. parochies: Zee zat 7, zond
9.30 en 11; Binnen zat. 7, zond. 8, 10 en
11.30.
NOORDWIJKERHOUT - He™. Ge
meente: Dorpskerk 10 ds. Kalkman.
Rooms-Kath. parochies: Victorkerk zat.
7, zond. 9.30 en 11Jozefkerk zat. 7, zond.
10 en 11.30.
OEGSTGEEST - Herv. Gemeente
Groene of Will, kerk 11 ds. Ter Linden;
Pauluskerk 9.30 ds. Ter Linden; Ge
meentecentrum 10.30 ds. Bruinsma,
Den Haag, 7 ds. Baart; 10.30 ook jeugd-
kerk, ds. De Nie. Geref. Kerk (Maurits-
laan): 10 ds. Vegter. Geref. Kerk Vrijg.:
9.30 en 4.30 ds. De Putter. Van Wyck^rs-
looth: 4.15 dr. Cramer. Kapel Endegeest:
9.30 pastoor Boshouwers. Volle-
Evangeliegemeente (Gemeentecen
trum): 4 nam. Rooms-Kath. parochies:
Will, kerk zat. 7, zond. 9 en 11; Bonaven-
turakapel zat. 6.45, zond. 9 en 11.
OUD ADE - Rooms-Kath. parochie: zat.
7, zond. 8.30 en 10.
OUDE EN NIEUWE WETERING -
Herv. Gemeente: 9.30 mevr. ds. Westera,
Geref. Kerk: 9.30 en 5 ds. Jaspers Focks,
avondmaal. Remonstr. Gemeente: 10 ds.
V Rooms-Kath. parochie: zat. 7, zond.
9.30 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN - Rooms-
Kath. parochies: Maria Presentatie zat.
7, zond. 9 en 11; Petrus Banden zat. 7,
zond. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE - Herv. Gemeen
te: 9.30 ds. Pettinga, Utrecht, 7 ds. Van
Soest, Rotterdam. Chr. Geref. Kerk: 9.30
dienst, 2.15 ds. Bouw.
RIJNSBURG - Herv. Gemeente: De
Voorhof 10 dr. Van de Bank, Ede; Be-
thelkerk 8.45 en 10 ds. Romein, 5 kand.
Kraayeveld, Utrecht. Geref. Kerk: Petra-
kerk 9.30 en 5 ds. Baayen; Immanuel-
kerk 8.45, 10.30 en 5 ds. Damsma; Mara
nathakerk 9.30 en 5 dr. Van Oeveren.
Avondmaal. Geref. Kerk Vrijg.: 10 en
5.15 ds. Vreugdenhil. Chr. Geref. Kerk:
9.30 en 5 ds. De Joode. Evang. Christen
gemeente (aula mavo): 10 dienst. Room
s-Kath. parochie: zat. 7, zond. 10.30.
R1JPWETERING - Rooms-Kath. paro
chie: zat 7, zond. 7, 9 en 10.30.
SASSENHEIM - Herv. Gemeente: 9 en
10.30 ds. v.d. Mee
i 7 ds. Van Dijken, Lisse, opendeur
dienst. Geref Kerk: 10 ds. Baas, 7 zie
herv. gemeente. Chr. Geref. Kerk: 10en 5
stud. Kronenberg. Apeldoorn. Ned
Prot. Bond (Jul. laan 17): 10.30 mevr. drs.
Bosman, Oegstgeest Rooms-Kath. paro
chie: zat. 7, zond. 9.30 en 11.
TER AAR - Herv. Gemeente: 9.30 hr.
Christ, Leiden, 6.30 hr. De Haan, Bode
graven. Geref. Kerk: 10 hr. Doddema,
Bodegraven, 6.30 hr. Christ, Leiden.
Rooms-Kath. parochies: Aardam zond. 9
en 12; Langeraar zat. 7, zond. 8.30 10 en
11.30.
VALKENBURG - Herv. Gemeente: 10
en 6.30 ds. Vermeulen. Geref. Kerk: 9.30
ds. De Raadt, 6.30 ds. Los. Geref. Kerk
Vrijg.: 9.30 en 5.
VOORHOUT - Herv. Gemeente: zat. 7
nam. avondgebed, morgen 10 prof, dr.
Berkouwer. Rooms-Kath. parochie: zat.
7, zond. 9, 10.30 en 11.45.
VOORSCHOTEN - Herv. Gemeente:
Dorpskerk 10 ds. Hamminga, Den Haag.
5 ds. v.d. Schoot; aula Noord-Hofland
9.30 ds. De Zeeuw; Kerk Hulp en Heil 10
ds. Lentz. Geref. Kerk: 10 ds. Lentz. Ge
ref. Kerk: 10 ds. De Zwart, 5 zie herv.
gemeente. Geref. Kerk Vrijg.: 9.30 en 3
stud. Voorberg. Rooms-Kath. kerken:
Laurentiuskerk zat. 7, zond. 10 en 11.30.
aula Noord-Hofland zond. 11; Moeder
Godskerk zat. 7, zond. 8.30 en 10.30.
WARMOND - Herv. Gemeente: 10 en 5
ds. Den Tonkelaar, Avondmaal. Rooms-
Kath. parochie: zat. 7, zond. 8.30. 10
WASSENAAR - Herv. Gemeente:
Dorpskerk 9.30 kand. Smeets, Oegst
geest, 11 ds. Wieman, bevestiging ds.
Wolters, 4.30 ds. Wolters, intrede, 7 ds.
Steenstra; Kievietkerk 10 ds. v. Brug
gen; MesSiaskerk 10 hr. Taal. Geref.
Kerk: Zijllaan 10 en 5 ds. v.d. Meulen;
Wassenaar-Zuid 10 ds. v.d. Kamp. Ned.
Prot. Bond (L. Kerkdam): 10.30 ds. Wer-
WOUBRUGGE - Herv. Gemeente: 9.30
ds. Koelewijn, 6.30 ds. Vlasblom, Geref.
Kerk: 9.30 en 6.30 dr. v.d. Zwaan, avond
maal. Ned. Prot. Bond (gebouw De
Wijk): 7 nam. pater Van Sasse van Ysselt.
Rooms-Kath. parochie: zat. 7, zond. 10.
ZEVENHOVEN - Herv. Gemeente: 9.30
ds. Kielder. Geref. Kerk: 9.30 kand. Van
Wijngaarden, 7 hr. v. Leeuwen. Rooms-
Kath. parochie: zat. 7, zond. 9 en 10.15.
ZOETERWOUDE - Herv. Gemeente: 10
dienst. Rooms-Kath. parochies: St. Jan
9.30 en 11Chr. Dienaarkerk zat. 7, zond.
10; Meerburgkerk (Hoge Rijndijk) zat. 7.
zond. 10 en 11.30.
ZWAMMERDAM - Herv. Gemeente 10
ds Haakman. 6.30 ds. Jaspers Focks.
Gez. dienst. Geref. Kerk: 10 hr. Van Wal-
linga, 6.30 zie herv. gemeente.
