bisschop
tot commercie
Germanen maakten van Sint Nicolaas heidense heilige
IRDAG 29 NOVEMBER 1980
I
EXTRA
PAGINA 25
AARLEM - Sinterklaas
bestaat niet. Dat weet
Iedere Nederlander, die
- pak weg - ouder is dan
ben jaar of zeven, acht.
De op een bisschop ge
lijkende figuur, die
momenteel weer overal
in ons land opduikt, is
een verklede man, ja,
natuurlijk. Maar wat
bezielt miljoenen vol
wassenen dan om elk
jaar opnieuw het Sin
terklaasfeest te vieren?
e zijn toch niet zo dwaas ons
arm te kopen aan cadeaus en
snoepgoed alleen vanwege
het feit, dat een paar duizend
heren zich in een rode mantel
hullen en zich, gesponsord
door de middenstand, per
paard, per auto of per koets
door steden en dorpen laten
vervoeren?
interklaas mag dan niet be
staan, hij leeft toch voort in de
harten van oud en jong. Hoe
het komt, dat wij al eeuwen
massaal het Sinterklaas-ge
beuren in ere houden, valt te
verklaren. Het is een lang
verhaal. Een wonderlijk ver
haal ook, maar dat mag nie
mand verbazen. Sinterklaas
is en blijft immers een won
derbaarlijke verschij
ning.
legin
,aten we bij het begin beginnen
en de klok 1700 jaar terugzet
ten. In circa 260 na Christus
werd in Patara in Lykië, een
deel van Zuidwest-Turkije,
een jongetje geboren. Nico
laas heette het. Volgens de
overlevering deed de pasge
borene al direct van zich
spreken. Er gebeurde een
wonder. De kleine werd ge
wassen en zie, hij verhief zich
in zijn badje, vouwde de
knuistjes en bad, rechtop
staand, twee uur lang tot God
om deze te bedanken voor de
voorspoedig verlopen ge
boorte. En dat was nog niet
alles: de krielkip besloot op
de dagen, dat er in die tijd
werd gevast, geen moeder
melk tot zich te nemen,
j Voorwaar, een wonder-
I kind.
Nicolaas groeide op, werd een
1 voorbeeldige jongeling en
bracht het tot bisschop in het
1 in de buurt van Patara gele-
gen stadje Myra. Dat laatste
weten we zeker. Ook is ko-
men vast te staan, dat Nico
laas, ongeveer 70 jaar oud,op
6 december 342 overleed. U
heeft altijd gedacht, dat we
zijn verjaardag vierden? Mis,
I we gedenken zijn sterfdag,
i Maar waarom dan toch wor-
j den op 5 december bij ons de
j pakjes al uitgepakt?
Dat komt zo. In het Oosten be-
gint de dag niet te midtler-
nacht, maar zes uur eerder. In
onze ogen dus de avond tevo
ren. Anders gezegd: we vieren
Sinterklaasavond exact op
j het juiste tijdstip.
jOver het leven van Nicolaas
valt, in feitelijke zin, verder
weinig te melden. Legio daar
entegen zijn de legenden die
j over de man werden en wor-
i den verteld. Zo zou hij in 325
hebben deelgenomen aan het
Concilie van Nicea, maar zijn
naam staat niet onder de ge
loofsbelijdenis die de deel
nemende bisschoppen onder
tekenden.
Wat wil het geval. Nicolaas zou
naast een zekere bisschop
Arius hebben gezeten, een
man die dermate als een ket
ter te keer ging, dat Nicolaas
het niet meer kon aanhoren.
Onze brave Nicolaas rukte
zich de mijter van het hoofd
en sloeg daarmee Arius om de
oren.
Gevangenis
Een oud-Hollands sinterklaas-tafereel
van de Sint Nicolaas-viering
die we nu kennen. Daarover
straks meer. Nemen we eerst
enkele legenden bij de kop.
Wat dacht u van dit verhaal.
Er leefde in Patara een arme
koopman, die drie dochters
heeft. De dames willen graag
trouwen, maar er dienen zich
geen kandidaten aan omdat
pa geen cent in. huis heeft en
hun bruidsschat dus niet kan
opbrengen.
Zakjes
Nicolaas werd bestraft. Men
nam hem zijn Bijbel en stool
af en smeet hem in de gevan
genis. Drie dagen en drie
nachten bad hij, totaal ont
redderd, tot God. En toen, op
eens, verschenen Christus en
Maria in zijn cel, badend in
het licht. Ze gaven Nicolaas
zijn tekenen van bisschoppe
lijke waardigheid terug en
zeiden hem, dat hij gelijk had
gehad toen hij Arius de man
tel uitveegde.
Dit. moet een legende zijn, dat
voelt u wel, maar het feit, dat
dit verhaal over Nicolaas be
staat, zegt alles over het be
lang dat men aan zijn woor
den en daden hechtte. Ook
zijn heiligverklaring, die ove
rigens inmiddels door de
rooms-katholieke kerk onge
daan is gemaakt, is tekenend.
Je moet iets hebben gepres
teerd om het woord Sint voor
je naam te mogen zetten.
Heeft Nicolaas dan zoveel uit
zonderlijks tot stand ge
bracht? Wie zal het zeggen.
Wanneer we gelQof hechten
aan de legenden, moeten we
volmondig ja antwoor
den.
Zoveel is zeker, dat al die legen
den de basis hebben gevormd
In arren moede overweegt de
man zijn dochters te dwingen
zich aan prostitutie over te
geven: in de heidense tempel
van Patara. Nicolaas, jong
maar rijk dank zij de erfenis
die zijn ouders hem hebben
nagelaten, besluit te hulp te
schieten. Op drie achtereen
volgende nachten werpt hij
anoniem drie zakjes goud bij
de koopman naar binnen. De
laatste keer rent de koopman
hem achterna om Nicolaas,
onder tranen, te bedanken.
Maar onze heilige wil niet we
ten, dat hij d.e gulle gever is.
En wanneer de meisjes hun
vader vragen hoe hij plotse
ling aan al dat goud komt,
antwoordt hij: „Van een
vreemdeling gekregen, die in
de stad verdwaald was ze
ker".
Andere bekende legenden gaan
eveneens over het helpen van
mensen in nood door Nico
laas. Gaandeweg is hij zo'n
beetje de schutspatroon van
iedereen geworden. Hij trok
zich echter vooral het lot aan
van zeelieden en reizi
gers.
Talrijk zijn de verhalen over
wonderbaarlijke reddingen
van zeevarenden, die met de
verdrinkingsdood werden
bedreigd. Heel fraai is die ge
schiedenis over de drie stu
denten. Deze jongens werden
door een bloeddorstige her
bergier vermoord, in stukken
gesneden en gezouten en wel
in de kelder bewaard tot op
zekere dag Nicolaas in de
herberg een hapje kwam
eten.
Hij had de waard natuurlijk
meteen door, liet de ton met
de brokken student boven
komen en schonk de jonge
lieden het leven weer. De
herbergier wierp zich snik
kend en berouwvol aan de
voeten van Nicolaas en be
greep vanaf die dag hoe
machtig deze bisschop
Bari
Het grootste deel van de stoffe
lijke resten van Sint Nicolaas
ligt begraven onder een mag
nifieke kerk in de Italiaanse
stad Bari. En toch is Nicolaas
in zijn leven Turkije niet uit
geweest. Hij stierf immers in
Myra. Ra ra hoe kan dat. Het
zit zo. Reizende kooplieden
en zeelui verspreidden de
verhalen over .Sint Nicolaas in
West- en Oost-Europa. Ook in
het katholieke Bari wist men
Een Russisch ikoon van Sint Nicolaas (16de eeuw). Een heel
andere figuur dan de sinterklaas die wij kennen.
SPANJE - We zingendat Sinterklaas uit Spanje komtIn feite slaat
dat nergens op. want de man is er nooit geweest. Wel is het zo. dat
de botten van Sint Nicolaas in de Italiaanse stad Bari begraven
liggen en die stad maakte vroeger deel uit van het Spaanse rijk
van Arragon. Zoals u weet zijn de grenzen van diverse landen in
de loop der eeuwen nogal eens verlegd.
APPELTJES VAN ORANJE - Dat Oranje met een hoofdletter klopt
niet. Het moet zijn: appeltjes van oranje, sinaasappels dus. De
heilige Nicolaas schonk ooit drie zakjes goud aan een arme koop
man (zie het hoofdverhaal). Van die zakjes maakte men bij het
doorvertellen van het verhaal gouden appels, later gewone en
sinaasappels.
GOEDHEILIGMAN - Logisch, dat woord, Sinterklaas noemen we
een heilige. Fout. Oorspronkelijk zong men Goed Heylikman.
Heylik betekent huwelijk. Sint Nicolaas zorgde er immers voor,
dat de dochters van de koopman (zie artikel) konden trouwen.
Nog steeds is hij de patroon van huwbaj-e jonge vrouwen.
DE ROE - Zwarte Piet heeft een roe bij zich en tikt daar jonge
meisjes mee op de billen. Prachtig, want daar worden ze - zo wil
het verhaal - vruchtbaar van. De Germanen, die Piet die roe of
gard gaven, geloofden dat aanraking met een jonge berketak tot
vruchtbaarheid leidde. Nu nog zijn er volken, die hun pubers een
klap met een tak verkopen, wanneer ze tot de wereld der volwas
senen worden toegelaten.
VRIJER - Goed gebruik is het, dat een jongen zijn meisje een vrijer
geeft. Dit is een speculaaspop, die de gever voorstelt. Zo van: ik
ben om op te vreten, ga je gang. Vrijers worden ook wel verguld,
dan zijn ze nog mooier, Wist u, dat een vrijer, die niet uit de vorm
wil vallen een 'houten klaas' wordt genoemd?
SUIKERBEESTEN - Niet zomaar snoepgoed. Het was bij de Ger
manen gebruik aan hun god Wodan echte beesten te offeren. Wij
doen het nu iets beschaafder en eten de diertjes zelf op.
ZAKJE MET WAT ZOUT - We zingen erover, maar waar slaat het
op. Vroeger kregen kinderen, die te oud werden geacht om het
Sinterklaas-feest als 'kleintje' te vieren, een zakje zout. Vergelijk
kalveren die 'afgezouten' worden, wanneer zij te groot zijn ge
worden om bij de moederkoe te drinken.
BIJNAAM - Sint Nicolaas wordt in legenden De Natte genoemd,
omdat hij zoveel op had met zeelieden.
RELIKWIEEN - Delen van het skelet van Sint Nicolaas zijn door
pelgrims meegenomen naar alle uithoeken van de wereld. Zo
liggen er bijvoorbeeld zelfs in Amerika in Flushing bij New York)
enkele botjes.
STRO EN WORTEL - De gaven van kinderen voor het paard van
Sinterklaas. Vergelijk de giften van de Germanen aan het paard
van Wodan.
wie en wat Nicolaas was. In de
elfde eeuw dreigden de mo
hammedanen het graf van de
heilige te verwoesten en daar
moest, besloten enkele avon
tuurlijke monniken en koop
lieden, een stokje voor wor
den gestoken.
In 1087 organiseerden zij een
expeditie naar Myra en brach
ten zij het gebeente van Ni
colaas oVer naar Bari. Inder
haast vergaten de heren en
kele vingerkootjes; die zijn nu
nog te bewonderen in de
Turkse stad Antalya. Groot
was de vreugde toen het ske
let van Nicolaas veilig en wel
aan land werd gebracht. Nog
steeds viert men in Bari het
Sint Nicolaasfeest op 7 mei,
de dag dat de expeditie te
rugkeerde. Ook zou de heilige
uit dankbaarheid wonderen
verrichten.
Hoe dan ook, Bari is sinds de
elfde eeuw een gewild pel
grimsoord (Een paar jaar ge
leden is de Nederlandse Sin
terklaas in Bari geweest. De
Italianen snapten er niets van.
Ze dachten dat 'Zie ginds
komt de stoomboot' ons
volkslied was en smeten de
pepernoten, die door de zwar
te pieten werden rondge
strooid, met dezelfde vaart te
rug!).
Rusland
Sint Nicolaas wordt in Rusland
en de Balkanlanden nog altijd
als een echte heilige vereerd.
Bijna iedere gelovige Rus
heeft een Nicolaas-ikoon in
zijn huis hangen, waarop de
heilige zeer realistisch is af
gebeeld met een hoog voor
hoofd, cirkelvormig haar, een
korte baard en een betrekke
lijk jong gezicht. Alleen de
Sint Nicolaas en de drie stu
denten, die hij het leven terug
gaf nadat zij dooreen bloeddor
stige herbergier waren ver
moord. Een legende van choco
lade.
ogen zijn opvallend groot ge
schilderd op deze ikonen. Ni
colaas lijkt langs ons heen de
eeuwigheid in te kijken, maar
daar is hij dan ook een heilige
voor.
Nu nog is Nicolaas de belang
rijkste heilige in het Oosten.
In 1917, toen in Rusland de
revolutie uitbrak werd zelfs
gezegd: God is dood, maar
Nicolaas leeft nog. Het com
munistische regime heeft Ni
colaas niet klein kunnen krij
gen: hij is ondanks alles de
beschermheilige van het land
gebleven.
Hoe anders verging het Nico
laas in het Westen en met na
me in Nederland. Aanvanke
lijk werd hij ook hier als een
'gewone' heilige aanbeden,
getuige de vele Nicolaas-ker-
ken die hier en in andere, ons
omringende, landen in han
delssteden staan. In Amster
dam, bijvoorbeeld, hebben
we nu nog drie kerken die
naar Nicolaas zijn genoemd.
Ook in Maastricht staat een
kerk, waar een gave tand van
de heilige wordt bewaard.
Merkwaardig, is het niet. Sin
terklaas is toch die man die
kwistig snoepgoed uit
deelt?
Germanen
Je kunt natuurlijk stellen, dat er
in zijn tijd nog geen Sin
terklaas-feest werd gevierd,
maar met die verklaring
neemt u uiteraard geen ge
noegen. Hoe is het dan moge
lijk, dat enerzijds Sint Nico
laas als heilige nog steeds, zij
het in mindere mate dan
vroeger, wordt vereerd, ter
wijl anderzijds ene Sin
terklaas ons telkenjare de wa
renhuizen injaagt. Ons ver
haal wordt nu pas echt inge
wikkeld.
De Germanen, onze bet-bet
overgrootouders, hadden,
voor zij tot het christendom
werden bekeerd en werden
geconfronteerd met de figuur
van de heilige Nicolaas. hun
eigen goden. Wodan was de
belangrijkste. Wodan nu reis
de iedere nacht langs de he
mel op zijn witte paard Sleip-
nir. Vooral in de lange, koude
winternachten kon je hem
voorbij horen razen.
Zijn grote speer suisde als een
bliksemschicht door de lucht.
Wodan wist alles van de men
sen, dank zij zijn zoon, de god
Oei, die hij naar de aarde zond
om de mensen te bekijken
door het rookgat van hun hut.
In de winter kwam Oei ge
schenken halen voor het
paard van zijn paard en
schonk als tegenprestatie za
den, waaruit in het voorjaar
nieuwe planten konden
groeien. Hij strooide die za
den door het rookgat en
kwam dan bij Wodan terug
met een zwart gezicht.
Dit verhaal mag wat kinderlijk
klinken; de Germanen waren
nu eenmaal eenvoudige men
sen. Kern van de zaak is, dat
zij het mid-winterfeest vier
den, de zonnewende, het feest
van de vruchtbaarheid. Een
puur heidens feest dus. dat
door de christenen werd ver
afschuwd.
Vermenging
Toen de Germanen Sint Nico
laas leerden kennen, trad de
grote vermenging op. Sint
Nicolaas werd een heilige van
het volk. Men noemde hem
Sint Heer Klaas, later verbas
terd tot Sinterklaas en tuigde
hem op met het uiterlijk en de
attributen van Wodan. En
vandaar de gedaanteverande
ring die Sint Nicolaas onder
ging.
Hij kreeg de witte baard van
Wodan, een zwarte knecht
(Oei), een wit paard (Sleipnir),
een staf (de speer van Wodan),
hij werd, kortom, een heiden
se heilige. Maar er is meer. De
Germanen zagen werkelijk
een wit voorwerp door de
lucht gaan: de maan en zij
geloofden dat die maan 's
morgens in een zak werd ge
stopt en daar 's avonds weer
uit werd gelaten. Trekken we
de parallel, dan krijgt Sin
terklaas een wit, vollemaans
gezicht en zijn knecht een
zwart gelaat en een zak.
Piet (deze naam werd hem toe
bedeeld in het kader van de
'vervolksing', vergelijk Sint
Heer Klaas, ook een doodge
wone naam) heeft een zwart
gezicht, omdat hij de maan,
die er niet is, voorstelt. Die
maan zit in zijn zak.
Aan Sinterklaas zit een heel
pakket symboliek vast. Hij
draagt een rode mantel en een
hoge, rode mijter. In feite rijdt
hij rond als een groot vrucht
baarheidssymbool. Dat heb
ben we ook aan de Germanen
te danken. Voor hen was rood
de kleur van het nieuwe le
ven.
Het Germaanse 'Sinterklaas
feest' was immers oorspron
kelijk een heidens vrucht
baarheidsfestijn. Psycholo
gen hebben uitgedokterd, dat
dat verhaal over Oei, die za
den wierp door het rookgat,
niets anders is dan een ver
haal over de paringsdaad.
Protestanten
Hoever zijn we nu. We hebben
een Sinterklaas beschreven,
die een volksheilige is, eruit
ziet als een soort bisschop (als
gevolg van de Nicolaas-vere-
ring), veel weg heeft van de
Germaanse - dus heidense -
god Wodan en die bovendien
beschouwd kan worden als
een vruchtbaarheidssym
bool. Is het een wonder, dat
de protestanten in de 16e en
17e eeuw niets met deze fi
guur te maken wilden heb
ben? Weg met dat pauselijk
bijgeloof, riepen de he
ren.
Ze hadden evenwel nog een an
dere reden om het Sin
terklaasfeest te verbieden. U
herinnert zich Oei en zijn
zaad? Wel, men bleef dat
vruchtbare goedje aan elkaar
geven in de vorm van, uit zaad
ofte wel noten vervaardigde
lekkernijen, speculaas, bij
voorbeeld en marsepein.
Daarnaast werden op markten
poppetjes verkocht. Poppen
die gewone mensen en heilige
mensen voorstelden, sancten
heten. Deze sanctekramen nu
waren een doorn in het oog
van de protestanten. Verbood
het tweede gebod immers
niet het maken van een ge
sneden beeld? Om kort te
gaan, de plaatselijke mach
thebbers trachten dit roomse
en zondige gedoe de kop in te
drukken.
In steden als Dordrecht, Am
sterdam, Nijmegen, Arnhem,
Kampen en Delft werden
keuren uitgevaardigd, waarin
de burgerij met zware boetes
werd bedreigd zo men door
bleef gaan met die verfoeilij
ke sanctekramerij. In Tiel
werd zelfs in 1618 het schoen
zetten door kinderen verbo
den...
Kapot
Sinterklaas was echter niet ka
pot te krijgen. Men bleef feest
vieren, zij het binnenska
mers. Laat in de 17e en 18e
eeuw kreeg de Sint een con
creter vorm tijdens de festivi
teiten. Hij verscheen, ver
kleed en wel, ten tonele.
In de vorige eeuw begon men
hem in te halen. De commer
cie sloeg voor het eerst toe in
1935 met een grootscheepse
intocht van de brave borst in
Amsterdam.
Was de originele Sint Nicolaas
al door de Germanen bijna
onherkenbaar veranderd, te
genwoordig is er van de gulle
gever Nicolaas, die vriende
lijke heilige, die alleen maar,
onbaatzuchtig, wilde helpen,
bijna niets meer over Het
Sinterklaasfeest is niet langer
een geeffeest, maar het feest
van het krijgen, het feest van
de hebzucht. Een te sombere
voorstelling van zaken?
Misschien, maar een feit blijft,
dat wij de echte Sint Nicolaas
onrecht aandoen door zijn
feest te vieren zoals we het
doen.
