Storm in een reageerbuisje
"Ik wilde voor vervalsing
niet verantwoordelijk zijn
Sö
9
De kankerverwekkende stoffen
in de Leidse laboratoriaofwel
'We lopen
voorop in
Nederland'
Arts-jurist greep in bij promotie
LEIDEN
ZATERDAG 18 OKTOBER 1980
Kankermotie
zorgt voor
opsch udding in
universitair
wereldje
LEIDEN - 'Kankermotie' staat op het mapje waarin dr.
Roorda (beheerder van het Gorlaeus Laboratorium) de
motje over kankerverwekkende stoffen bewaart. Een
trefwoord dat inmiddels naast zijn letterlijke ook een fi
guurlijke betekenis heeft gekregen. De zaak heeft de laat
ste twee weken voor heel wat opschudding gezorgd in het
universitaire wereldje.
Nadat John van Gelder, één van de vijf indieners, de motie
in deze krant had toegelicht en daarbij repte van "grote
groepen die in de universiteit onnodig worden blootge
steld aan kankerverwekkende stoffen", waren de poppen
danig aan het dansen. Roorda stond als verantwooidelijk
man bij het Gorlaeus op zijn achterste benen en gelastte
Van Gelder (werkzaam op het lab) zich van verdere uit
spraken te onthouden. Zijn opmerkingen waren "tenden
tieus en onjuist" en bovendien "schadelijk voor de uni
versiteit".
Dat liet Van Gelder niet op zich zitten. Als universiteits
raadslid (in welke functie hij immers de motie had inge
diend) voelde hij zich door het spreekverbod "ernstig ge
hinderd in zijn werk als raadslid". Uit protest schortte hij
zijn lidmaatschap van de raad op.
De voorzitter van de universiteitsraad, Fr. van der Meer
nam de zaak zo ernstig op dat hij hem in de eerstvolgende
vergadering (dat was afgelopen maandag) aan de orde
stelde. Daarin legde de Progressieve Partij - waar Van
Gelder ook deel van uitmaakt - de affaire voor aan het
College van Bestuur. Mocht er inderdaad sprake zijn van
een spreekverbod, dan zouden de progressieven daar hun
conclusies uit trekken en de vergadering verlaten. Het
universiteitsbestuur stelde de raad echter gerust: geen
spreekverbod en bovendien zou de zaak voor Van Gelder
als universiteitsraadslid geen verdere consequenties
hebben.
Ondertussen dreigde de zaak waar het allemaal om draaide
ondergesneeuwd te raken. Komen nu wel of niet veel
mensen in de universiteit in aanraking met kankerver
wekkende stoffen?
LEIDEN - Veel meer dan
een storm in een reageer
buisje lijkt de zaak rond de
kankerverwekkende stof
fen niet te zijn. De indruk
als zou een grote groep
universitaire medewer
kers en studenten nloot
staan aan de vroeger uit
sluitend met de letter K
aangeduide ziekte blijkt
onjuist.
"Een te boude uitspraak", zegt de
voorzitter van het College van
Bestuur van de Leidse universi
teit, mr. K.J. Cath en Gorlaeus-
man, dr. Roorda: "De sigaretten
automaat is hier de grootste kan
kerverwekkende bron".
Van Gelder zelf doet trouwens ook
zijn uiterste best om de zaak te
relativeren. Hij wilde geen mis
stand signaleren, maar alleen nog
"eens extra-aandacht voor de
zaak hebben". Want, "het moet
bespreekbaar blijven", zoals hij
een aantal keer herhaalt.
Ir. Rob in 't Veld, hoofd van het bu
reau Veiligheid bij de universi
teit, zegt niet te twijfelen aan de
oprechtheid van Van Gelders
berzorgdheid, maar vermoedt
"dat hij niet goed weet wat ér de
laatste tijd allemaal is gebeurd,
we lopen voorop in Nederland als
het om veiligheid gaat", zo verze
kert hij.
"De beveiliging is weliswaar niet
100 procent, maar dat is op het
gebied van kankerverwekkende
stoffen ook uitgesloten". Het gro
te probleem is dat 'het veld', zoals
Cath en In 't Veld het uitdrukken,
voortdurend in beweging is.
Praktisch elke dag - bij wijze van
spreken - wordt van een stof
vastgesteld dat die kanker kan
veroorzaken. De lijst die door In 't
Veld en zijn collega's is samenge
steld, verdient dan ook voortdu
rend aanpassing. Hoe relatief de
zaak ligt, geeft In 't Veld aan met
materiaal als benzeen en tetra.
Stoffen die tien jaar geleden nog
kwistig door iedereen werden
gebruikt, maar nu op de zwarte
lijst zijn geplaatst. Het is dus best
mogelijk dat momenteel gewerkt
wordt met materiaal dat binnen
kort als kankerverwekkend
wordt ontmaskerd
Maar met de stoffen waarmee dat
inmiddels is gebeurd, wordt ui
terst omzichtig omgesprongen,
zo verzekert In 't Veld. "Wij stre
ven er naar de groep die er mee
omgaat zo klein mogelijk te hou
den, naar alternatieven te zoeken
en de behandeling van kanker
verwekkende stoffen zoveel mo
gelijk te concentreren in goed
uitgeruste laboratoria".
Aanvulling
Het bureau Veiligheid is er destijds
Van Gelder:
"Je kunt niet
voorzichtig
genoeg zijn".
gekomen om de controle van ar
beidsinspectie en inspectie
volksgezondheid verder aan te
vullen. Die instanties werken met
wettelijke voorschriften en "wij
kunnen op de zaak vooruit lo
pen" zegt In 't Veld over zijn bu
reau. Zeker op het terrein van
kankerverwekkende stoffen
geen overbodige luxè, zoals
blijkt. Behalve het verstrekken
van adviezen aan het College van
Bestuur en de verantwoordelijke
mensen op de verschillende on
derdelen van de universiteit (be
heerders), geeft het bureau voor
lichting aan de universitaire me
dewerkers en oefent controle uit.
Slaat de betreffende beheerder de
waarschuwingen van In 't Veld
en zijn collega's in de wind, dan
kunnen zij naar Cath toestappen,
die in het College van Bestuur de
portefeuille veiligheid onder zijn
beheer heeft.
In tegenstelling tot In 't Veld is
Cath nogal teleurgesteld door de
motie van Van Gelder en dé vier
anderen. Waar de eerste nog de
motieals een precisering, een
ondersteuning van zijn beleid
opvat, daar maakt de voorzitter
van het universiteitsbestuur zich
vooral boos over de suggestie dat
er iets aan de openheid zou schor
ten. "De boodschap heeft ons
verrast", zegt hij, "die openheid is
nooit een punt geweest". De te
leurstelling van Cath betreft ook
de manier waarop Van Gelder
zijn ongerustheid heeft uitgedra
gen. "Als je met elkaar onder één
dak werkt, is het toch logisch dat
hij naar Roorda toestapt. Wan
neer die zijn kritiek nu zomaar
naast zich zou hebben neerge
legd, dan had Van Gelder altijd
nog buiten hem om iets kunnen
ondernemen".
Van Gelder is het daar overigens
volstrekt mee oneens. Zijn vrees
betrof immers niet alleen het
Gorlaeus, maar ook andere labo
ratoria.
Overigens lijkt de werkverhouding
niet al te zeer onder de zaak te
hebben geleden. Als In 't Veld en
ondergetekende op het afge
sproken tijdstip bij Roorda arri
veren. blijkt Van Gelder ook al op
weg naar diens vertrek. "We
kunnen nu toch vrijuit praten",
gebaart Roorda. Van Gelder trekt
een zuinig mondje, maar moet
constateren dat hem weinig in de
weg wordt gelegd. Alleen in zijn
onstuimigheid wil Roorda hem
het spreken nog wel eens belet
ten.
Die motie, die is duidelijk, vindt
Roorda nog steeds onzin: "Dat
maakt op de buitenwereld een
verkeerde indruk. Het wordt al-
Roorda "De
sigarettenautomaat
is hier wel de
grootste
kankerverwekkende
bron".
lemaal zo opgeblazenVan het
spreekverbod heeft hij dan ook
nog steeds geen spijt. "Ik zou het
ongenblikkelijk weer doen...al
leen niet bij een lid van de univer
siteitsraad".
Inventarisatie
Wat het Gorlaeus-laboratorium be
treft, lijkt hij de zaakjes rond de
beveiliging in elk geval goed ge
regeld te hebben. "Individueel
kunnen er dan misschien wel
eens fouten worden gemaakt,
maar daar moet je niet drama
tisch over doen. Soms weet men
niet beter. Er is in elk geval geen
student die mag werken met stof
fen waarvan hij de eigenschap
pen niet kent". Ook heeft hij op
In 't Veld Honderd procent be
veiliging is uitgesloten".
initiatief van bureau Veiligheid
NO commissie ingesteld die con
trole uitoefent op het beveili
gingsbeleid van hem zelf en is er
bovendien aan de vakgroep een
veiligheidsdeskundige aange
steld. die in samenwerking met
In 't Veld de veiligheidsproble
matiek op het Gorlaeus behartigt.
"Iedereen die hier komt werken,
heeft eerst een gesprek met die
deskundige". Ook de kanker
verwekkende stoffen ontkomen
niet aan Roorda's zorg. Er is een
inventarisatie gemaakt van alles
wat kankerverwekkend of mo
gelijk kankerverwekkend is. Wat
niet meer werd gebruikt, ging de
deur uit en wat onmisbaar was,
kreeg een zorgvuldige behande
ling.
Zaken die Van Gelder ook niet ont
kent. "Ik waardeer wat hier ge
beurt, maar je kunt met voorzich
tig genoeg zijn". Hij vindt echter
zelden in het gesprek bij Roorda
een gewillig oor. Als Van Gelder
zegt "Het gaat erom van onderaf
bewustzijn te kweken. Het moet
bespreekbaar zgn", dan ant
woordt Roorda "Het is allang
bespreekbaar". En als Van Gel
der voorstelt om kankervrije en
niet-kankervnje zones op het
Gorlaeus in te stellen, dan schudt
Roorda weer het hoofd: "Geeft
een valse schijn van veiligheid".
Toch vindt Van Gelder wat dat laat
ste betreft wel een medestander
in In 't Veld: "Het is financieel
wel aantrekkelijk om de kanker
verwekkende stoffen zoveel mo
gelijk te concentreren. Je kunt je
bovendien geen risico's veroor
loven".
Tevreden is Van Gelder over de op
schudding in de universiteit rond
de affaire: "De motie was als
schnk-effect bedoeld. Als je ziet
hoe er gereageerd is, dan is dat in
elk geval al gelukt. Ik vind het
dan ook nog steeds een goede
motie". Andermaal is Roorda het
niet met hem eens. "maar met die
motie reken ik in de raad wel af'.
Daar is hij namelijk zelf ook lid
TILBURG - ,,Ik wilde niet
medeverantwoordelijk
zijn voor een vervalsing",
zegt de arts-jurist dr. mr.
W. Schuurmans Stekho
ven door wiens ingrijpen
de op afgelopen woensdag
vastgestelde promotie van
de neuroloog J. N. Beren
des aan de Leidse univer
siteit niet doorging.
Bovendien heeft hij inzage geëist
van de tekst van de te maken
aanvulling op het proefschrift
voordat een nieuwe datum voor
de promotie wordt vastgesteld.
De zin van de dissertatie ontgaat
hem overigens.
Schuurmans Stekhoven bracht de
zaak aan het rollen toen hij ken
nis had genomen van de proef
schrifttekst. die bij Krips-Repro
in Meppel was vermenigvuldigd.
Het bleek hem dat een van de ge
vallen, waarin de experimenten
op grond waarvan Berendes wil
de promoveren waren toegepast,
een ongunstige afloop had gehad
(verlamming). En juist yan dit
„ziekenhuisongeval" droeg
Schuurmans Stekhoven, die ook
medische aansprakelijkheidsza
ken behandelt, uitgebreid ken-
Als hij Leiden (de universiteit) en
Den Bosch (inspectie voor de
volksgezondheid) niet had gea
larmeerd dan had men hem zeker
medeverantwoordelijkheid in de
schoenen kunnen schuiven,
meent de Tilburgge medicus-ju-
rist. „Indien deze vervalsing pas
na de promotic aan het licht was
gekomen zou de blamage nog
veel groter zijn geworden
Schuurmans Stekhoven alarmeer
de telefonisch de rector-magnili-
cus prof. dr. A. A. Kassenaar en
de promotor dr. N. A. C. Kam-
phuysen. Reeds 24 uur later
kreeg hij van die kant (rector,
promotor, college van decanen)
het bericht van afgelasting.
Daarvan heeft hij toen onmid
dellijk de inspecteur van de
volksgezondheid in N-Brabant,
dr. J. W. Schaper, in kennis ge
steld. Aan deze inspecteur had hij
ook („der gewoonte getrouw")
begin juni het ernstige ongeval
gemeld.
De procedure in deze zaak, waar
van een 28-jarige man in juni de
dupe werd, was inmiddels al in
gang gezet. Schuurmans Stekho
ven: „Overleg tussen mij en de
medische adviseur van de aan
sprakelijkheidsassuradeuren
van het St. Catharinaziekenhuis
in Eindhoven (dr. Etty van de
maatschappij Winterthur) had
reeds geleid tot overeenstem
ming ten aanzien van de keuze
van een hoogleraar in de hart- en
longchirurgie als expert".
Verwijderd
In het proefschrift wordt een spe
ciale bewakingsmethode be
schreven bij dergelijke operaties.
Schuurmans Stekhoven: ..Op het
laatste ogenblik is uit de tekst dit
ernstige en voor de bewijsleve
ring van de betrouwbaarheid van
deze aanbevolen bewakingsme
thode beslissende experiment
verwijderd. Dit bleek uit de ver
melding op bladzijde 37 van acht
gevallen, terwijl er maar zeven -
minder ernstig en uit een oog
punt van behoefte aan bewaking
minder belangrijke - gevallen
waren beschreven".
„En dat terwijl bij deze jonge man
de bestaande afwijking van de
grote lichaamsslagader reeds in
april 1979 bij de keuring voor de
militaire dienst was vastgesteld
en een vele maanden durend
vooronderzoek door verschillen
de specialisten (ook neurologen)
was voorafgegaan. Bovendien
had drs. Berendes er speciaal bij
de hartchirurg, dr. Bredée, die de
operatie zou doen, op aange
drongen bij deze achtste patiënt
zijn „bewakingsmethode" te mo
gen proberen".
„Het cardiologisch onderzoek,
waarbij de cardioloog dr. Land
man tijdens de „catheterisatie"
de insnoerende vernauwing van
de zogenaamde afdalende tak
van de grote lichaamsslagader
vaststelde, dateert al van april
1979. Trouwens alle andere zeven
proefnemingen van drs. Beren
des (op het eerste en het zevende
experiment na) dateren van na
jaar 1979. Ook dit achtste geval
zou al in 1979 geopereerd zijn als
deze handeling niet als gevolg
van een lichte aandoening van de
huid ter plaatse waar geopereerd
moest worden was uitge
steld".
Verzwijging doel
Naar de mening van Schuurmans
Stekhoven had het op het laatste
ogenblik weglaten van dit achtste
geval, waarvan het in juli naar
Meppel gezonden manuscript
alle gegevens bevatte die be
schikbaar waren, tot doel: „Het
verzwijgen van de ernstige cata
strofe, waartoe dat achtste expe
riment had geleid ten einde de
conclusie dat de aanbevolen me
thode safe was, te kunnen hand
haven. En dat heb ik, telefone
rend met de rector, de promotor
en de inspecteur van de volksge
zondheid. gekwalificeerd als
„vervalsing".
Tot die alarmering droeg bij dat
Schuurmans Stekhoven de rap
portage over de zeven wel be
schreven gevallen onvoldoende
achtte: „Bij geen enkel insnoe-
ringsgeval was de ernst van de in
snoering (dus de mate van ver
nauwing) vermeld".
Nog ernstiger vindt de arts-jurist
het dat na de catastrofe door de
neuroloog het verband tussen de
opgetreden verlamming en de
operatie (en het nalaten van tijdi
ge inschakeling van de hart-
longmachine, die de werking van
hart en longen tijdelijk over
neemt) werd betwijfeld, achter
eenvolgens ontkend. „De moge
lijkheid van een los van de opera
tie staand ziekteproces werd ver
ondersteld, maar dat raakte kant
noch wal".
Het feit dat - zoals nu is gebleken -
het bestuur van het Catharina
ziekenhuis niets wist van de tra
gisch verlopen operatie geeft
volgens de Tilburgse expert zeer
te dpnken. „Een bestuur behoort
te worden ingelicht als er een on
geval gebeurt".
Schuurmans Stekhoven zei desge
vraagd dat hij namens de familie
van de betreffende patiënt, die bij
de correctie aan de lichaamsslag-
ader een verlamming van het on
derlichaam opliep, aan rector-
magnificus en promotor heeft
verzocht hem de aanvulling van
de proefschrifttekst met de gege
vens over hun zoon en de daaruit
getrokken conclusies tijdig ter
inzage te zenden. „Alle rechts
maatregelen behoud ik mij ter
zake voor".
Onverantwoord
De mededeling van neuroloog Be
rendes dat hem bij bezoek aan
Leiden - na ontvangst van aan
vulling en correctie van zijn
conclusie - doorgaan van de
promotie binnen een maand was
toegezegd, iv SelHiumunv stuk-
hoven bij informatie in Leiden
niet bevestigd. „Wat de hele ge
schiedenis nog vervelender
maakt is de vermelding in het
proefschrift dat de verschijning
mogelijk werd gemaakt door
steun van de Nederlandse Hart
stichting"
Concluderend meent Schuurmans
Stekhoven „dat de gevolgde me
thode van bewaking van het rug-
gemerg tegen beschadiging niet
veilig is en het operatieverloop
wel heeft beïnvloed omdat de
hart-longmachine is weggelaten,
geen verbinding is aangelegd en
doordat de afklemmingstijd te
lang is geweest".
„Ik bestrijd hiermee dus de bete
kenis van dit proefschrift. Drs.
Berendes heeft proefnemingen
op dieren gedaan met zijn me
thode. Hij had niet tot experi
menten op mensen moeten over
gaan. tenzij met de gebruikelijke
veiligheidsmaatregelen. Maar er
zijn nu onverantwoorde risico's
genomen en bovendien is het
aantal gevallen, waarin de me
thode is getest te klein"
KEES CORNRLISSE
Homoseksualiteit
De Leidse Werkgroep Homoses-
kualiteit organiseert vanaf
begin november wekelijks een
gespreksgroep voor mannen
vrouwen. Onderwerp van ge
sprek ishun homoseksualiteit
en alles wat daarmee samen
hangt. Inlichtingen bij Henk
Goeman (tel. 1556201 en Je
roen Kortenbroek (214285).
Bestrating
In één van de ruimten van het
ie ij keent rum 't Spoortje aan
de Bernhardkade wordt
dinsdag 28 oktober een infor-
matieavond gehouden over de
bestrating en herindeling van
de Julianastraat. Medewer
kers van de afdeling Stede-
bouw zijn aanwezig om de
gemeentelijke plannen toe te
lichten. De avond begint om
20.00 uur
Improviseren
Wie mee wil doen aan een week
einde spel improvisatie kan
volgend weekeinde terecht in
het Lak. waar het onder lei
ding ran Sjef van der Linden
een dolle boel belooft te wor
den.
Er kunnen vijftien mensen
aan meedoen die ieder vijftien
gulden moeten betalen Opge
ven en inlichtingen bij het
Lak-secretariaatLei 'endaal
150. Let wel: tot donderdag 23
oktober.
Beeld-poëzie
Ook bij het Lak wordt een
nummer van Literop gewijd
aan de relatie beeld - poezie
De literaire workshop van de
het Lak zorgt daarvoor, ter
wijl ook de foto-werkgroep
zijn medewerking er aan
verleent. Maar wie kopij wil
inzenden is ook oan harte
welkom Wel voor I november.
