'De wereld
is zwanger
van onheil'
2000 nog, of heeft Le
Monde-redakteur
André Fontaine ge
lijk als hij zegt, dat
niets de gedachte
wettigt, dat het laat
ste kwart van deze
eeuw ook het laatste
kwart van de men
selijke soort zal zijn.
OEGSTGEEST
Sommigen zeggen
hun krant op, hoe
ven de stroom van
ellende die dage
lijks over hun hoofd
wordt uitgestort
niet meer. Anderen
begraven zich bij
het vooruitzicht op
Hebben de doem
denkers gelijk, of
zijn er toch nog we
gen die leiden naar
een leefbare wereld
en welke rol kunnen
kranten, radio en
t.v. daarbij spelen?
Over deze en andere
vraagstukken spra-
Thomas. Dertig jaar
sociaal-reformis-
me".
Van 1957 af was dr.
Schaper aan de
Leidse universiteit
verbonden, waar
van dertien jaar
(1960-1973) als
hoogleraar. Van zijn
een derde wereld
oorlog in Nieuw
Zeeland of Austra
lië. Weer anderen
zoeken voor hun
gepijnigde geesten
rust bij de een of
andere sekte in In
dia.
Halen we het jaar
was in de jaren '30
buitenland-redak-
teur bij Het Volk en
later geschiedenis
leraar aan het Am
sterdamse Vossius
gymnasium. In 1953
promoveerde hij in
Leiden op het
proefschrift "Albert
hand verschenen
nog regelmatig
publicaties, waar
onder de vorig jaar
verschenen brochu
re "Op de drempel
van 1980", die de
basis vormde voor
een gesprek met
hem.
ken we met de eme
ritus hoogleraar in
de algemene ge
schiedenis, profes
sor dr. B. W. Scha
per in Oegstgeest.
Professor Schaper
(73), humanist en lid
van de PvdA, stu
deerde in Leiden,
Prof.dr.B.W.
Schaper:
"In de jaren
zestig was
het erg
makkelijk om
progressief
te zijn...."
OEGSTGEEST - Het is
gemakkelijker om voor
onheilsprofeet te spe
len, dan vrolijke toe
komstverwachtingen
uit te spreken. Zelfs de
grootste optimist kan er
niet omheen: de wereld
is wat je noemt "zwan
ger van onheil". Er is
sprake van een econo
mische crisis op we
reldniveau, vergelijk
baar met die van de der
tiger jaren. Maar, in te
genstelling tot toen,
ontbreken nu de ideeën
om die het hoofd te bie
den".
"Overal ter wereld wordt ge
vochten. Staten vallen uiteen
in elkaar bevechtende min
derheden. Hele volksdelen
vluchten over land en zee om
aan hongeren onderdrukking
te ontkomen: één op elke
vierhonderd wereldburgers is
vluchteling of gedeporteerde.
Het totaal aantal vluchtelin
gen en gedeporteerden loopt
in de tien miljoen.
Ondertussen gaat de verspilling
van kostbare grondstoffen
onverminderd door en gaat
de verspreiding van kernwa
pens in verhoogd tempo
voort. Nooit eerder werd er
zoveel geld aan defensie be
steed als in 1978. Dat jaar be
liepen de uitgaven een bedrag
van 850 miljard gulden, ofwel
184 per wereldburger. Het
ondenkbare is nu denkbaar
geworden; het hebben van
kernwapens is niet langer
voldoende om de vijand af te
schrikken. Het gebruik ervan
wordt serieus overwogen en
statistici hebben al becijferd
hoe groot de overlevingskan
sen in dat geval zijn.
Grote crises, zij het in andere
vormen en. proporties, heeft
de mensheid natuurlijk eer
der gekend. En altijd weer
stonden geesten op die erin
slaagden ideeën tc produce
ren om die crises, al dan niet
met succes, het hoofd te bie
den. Maar voor hét eerst in de
geschiedenis staat nu het
voortbestaan van de mens
heid in haar geheel op het
spel. De jeugd heeft de toe
komst, zo lang de voorraad
strektMaar waar, zo
vraagt professor Schaper zich
af, blijven, de ideeën om die
toekomst veilig te stellen?
Gevaren zijn er genoeg, erkent
dr. Schaper volmondig, maar
veel gevaarlijker nog is de be
rusting. De bedreiging van
het lichamelijk bestaan wordt
volgens Schaper nog over
troffen door een veel groter
gevaar, dat van ondermijning
van de levenswil en levens
moed.
Kranten, radio en t.v. produce
ren dagelijks een bijna onaf
gebroken stroom van weinig
opwekkende berichten. Het
wereldbeeld oogt weinig flo
rissant. Versterken de media
het gevoel van naderend on
heil en moeten zij daarom hun
overwegend sombere bericht
geving maar staken, of is er
voor hen toch een nuttige
functie weggelegd?
Professor Schaper meent van
wèl. "Levenswil en levens
moed kun je natuurlijk niet
kunstmatig aankweken,
evenmin trouwens als een re
volutionair klimaat, maar de
alomtegenwoordigheid .van
het wereldgebeuren, elke dag
opnieuw in kranten en op ra
dio en t.v., wekt en versterkt
Professor Schaper: "Waar
blijven de ideeën om de toe
komst veilig te stellen"?
een wereldbewustzijn. Steeds
meer jongeren, voelen zich
geroepen daadwerkelijk wat
te doen aan het onrecht en de
misère in de derde (of vierde)
wereld". Het blijft werken in
de marge, erkent de Leidse
hoogleraar, maar toch wordt
op die manier een mentaliteit
gecreëerd die de eigen lands
grenzen overschrijdt.
Wie die nieuwe ideeën ook for
muleert, hij of zij zal getraind
moeten zijn in universeel
denken. Nieuwe ideeën zijn
onontbeerlijk, want de tradi
tionele ideologiën hebben in
de praktijk niet opgeleverd
wat ervan verwacht werd. De
verbrijzeling van het droom
beeld van een socialistische
heilstaat heeft volgens Scha
per ongetwijfeld nog het ge
voel van totale geestelijke
ontreddering versterkt.
Toch ziet Schaper niet veel heil
in een nieuwe, in deze tijd
toepasbare totaal-ideologie.
"Ideologiën zijn hulpmidde
len voor geesteszwakken",
aldus Schaper, die in dit ver
band wijst op een uitspraak
van de Zuid-Slavische ex-vi-
ce-president Milovan Djilas.
die in een interview eens
heeft gezegd: "De grote
kracht en verlokking van het
communisme ligt in zijn
compleetheid. Het biedt één
enkele formule aan het per
soonstype, dat weinig weet
maar veel verklaren wil".
Symptomatisch voor een tijd
van geestelijke ontreddering
is het terugvallen op oude
waarden en zekerheden. Het
succes van een oer-conserva
tieve politica als Margaret
Thatcher is dan ook slechts
gebaseerd op de angst dat het
nog verder mis gaat.
"Het enige voordeel daarvan is
dat de progressieven in zo'n
klimaat worden gedwongen
om hun ideeën beter te door
denken en scherper te for
muleren. In de jaren '60 was
het erg makkelijk om pro
gressief te zijn. Pas bij tegen
wind blijkt wat die ideeen
werkelijk waard zijn"
Het zal duidelijk zijn dat profes
sor Schaper in het terugvallen
op oude waarden weinig
brood ziet. "Een heilloze
weg", vindt hij, al valt van
hem evenmin een prediking
van de revolutie te verwach
ten. "Je zult ingrijpende
structurele hervormingen in
het hoofd moeten hebben,
maar toch op een behoorlijke
achterban moeten kunnen
rekenen. Dat mag natuurlijk
nooit ontaarden in beginsel
loos opportunisme. Bij het
sluiten van compromissen
mag het essentieel beginsel
nooit verloren gaan".
Bedenkelijk
"Een van de somberste dingen
van deze tijd vind ik, dat men
zich in gaat stellen op een
kernoorlog. Een oorlog gaan
nuanceren is zeer bedenke
lijk. Onlangs las ik dat bij een
kernoorlog van de 56 miljoen
Britten er 16 miljoen zullen
overleven. Trouwens, een
onderzoek in Amerika onder
18-jarigen heeft uitgewezen,
dat een groot aantal van hen
het gevoel heeft van: ach, ik
dans er wel doorheen. Dat is
natuurlijk een zeer gevaarlij
ke instelling. Net als de men
sen wijs maken dat het alle
maal nog wel mee kan vallen.
De publieke opinie wordt op
zo'n manier stelselmatig rijp
gemaaktvoor bewapening.
Daar moeten we in elk geval
tegen protesteren!"
Toch bent u het niet eens met de
stelling: atoomwapens de we
reld uit, te beginnen in Ne
derland.
"Nee, met zo'n simpele leus
maak je je er in het interna
tionale politieke establish
ment te goedkoop vanaf. Na
tuurlijk moeten we wel heen
naar een totale opheffing van
atoomwapens; al heb ik niet
de illusie dat we zo'n situatie
op afzienbare termijn zullen
bereiken. Maar, we zullen alle'
openingen, hoe miniem ook,
moeten benutten. Het is
daarom ook, dat ik vind dat
we in de NAVO moeten blij
ven. Door te blijven en te pra
ten kunnen we altijd nog pro
beren om de ergste dingen te
voorkomen. We kunnen ons
niet zomaar terugtrekken om
met schone handen verder te
leven. We zijn ook verant
woordelijk voor wat er buiten
Nederland gebeurt.
Aan de andere kant vind ik wèl,
dat Nederland had kunnen
protesteren tegen een ver
nieuwing en uitbreiding van
de middellange afstandsra
ketten. Gezien het geringe
gewicht dat door de "groten"
wordt toegekend aan het oor
deel van de kleine landen,
hadden die kleinen" zich
best eens uit een zeer reële
bezorgdheid voor de gevaar
lijke arrogantie der "groten"
een gebaar van rebellie kun
nen permitteren.
Ik denk dan aan een duidelijke-
stellingname van landen als
België, Denemarken, Noor
wegen en Nederland tegen
elke uitbreiding en opstelling
van gemoderniseerde takti-
sche en middellange af
standsraketten. vóórdat ze
kerheid omtrent nieuwe se
rieuze onderhandelingen
over wapenbeperking is ver
kregen. Ik denk dat, als men
dé schijn weet te vermijden
door communisten op sleep
touw te worden genomen, een
groot deel van het Nederland
se volk zich wel in een derge
lijk gebaar zou kunnen vin
den.
We zouden de Russen daarmee
niet in de kaart hoeven te
spelen en we zouden ons van
de verontwaardiging van de
bondgenoten niet al teveel
hoeven aan tc trekken. Zij ge
ven er immers maar al te vaak
blijk van desnoods botweg
over de levensbelangen van
de kleinere naties heen te
zullen lopen. En trouwens, de
bondgenoten zullen toch hun
al vastgestelde gang gaan
Zo'n protest zou echter wel de
sinds Hiroshima sterk ver
zwakte vrees en afschuw voor
atoomwapens - door onwe
tendheid, spreiding en toe
nemende "bespreekbaar
heid" - kunnen doen herle-
"Ik geloof toch wel dat er een
kans is dat we het halen. De
ervaring leert toch, dat er al
tijd wel scharrelwegen zijn
om er te komen. Al geloot' ik
niet dat de wereld er gelukki
ger op zal worden, de zaak
blijft in elk geval intact
Er is nog wel tijd voor verande
ring dacht ik. Daarbij is het
zaak de gevaren vooral niet te
verdonkeremanen. Het is
dacht ik één van de taken van
de media om gecompliceerde
zaken in eenvoudige begrip
pen duidelijk te maken. Maar
je zult de mensen de volle
ernst van de zaak voor moe
ten leggen, want ik ben als de
dood zo benauwd voor goed
kope oplossingen. Ende
pers moet erop springen als er
perspectieven zijn. Zoals dat
rapport Brandt, dat een om
mekeer voorstaat in de eco
nomische relaties tussen de
geïndustrialiseerde landen en
de derde wereldlanden. Bij
dat project zijn zestien landen
betrokken en het rapport is
toch aanvaard door de meest
uiteenlopende figuren. Voor
dat soort zaken moet u de
mensen warm zien te maken.
Al zie ik nog niet direct dat het
een groot succes wordt, het is
in elk geval iets positiefs
De sterkste indruk die ik van de
huidige situatie heb is eigen
lijk niet zozeer het beeld van
de dreigende ondergang, de
"doemgedachte", als wel van
verwarring, verbrokkeling en
ontreddering. Zowel binnen
als buiten Nederland. Wat wel
wordt genoemd: fragmenta
tie. De simpelste reactie daar
op is: inbinden, matigen en
conserveren, vasthouden wat
je hebt. Maar daarmee kom je
er natuurlijk niet.
De historie heeft bovendien
geleerd dat pogingen om te
gen de algemene stroom in te
gaan. die te stuiten of te ke
ren, ook gedoemd zijn te
mislukken. Ik ben ervan
overtuigd dat de wereld on
danks deze tijdelijke "frag
mentatie" zich toch ontwik
kelt tot een groter universeler
eenheid. Daarvoor is de we
reld in haar onderdelen toch
te zeer verbonden en weder-
zijds afhankelijk.
De wereld is, zij het in verschei
denheid, onweerstaanbaar
onderweg naar eenheid en
hopelijk naar een wereld
rechtsorde. Daar koopt de nu
zo bedreigde en kwetsbare
vluchtelingenmassa natuur
lijk niets voor, dat geef ik toe.
Voor hen is dit een toekomst
perspectief op al te lange ter
mijn. Zij zijn voorlopig aan
gewezen op initiatieven van
particulieren (zoals de orga
nisatoren van het Franse hos
pitaalschap "lie de Lumière")
of het Hoge Commissariaat
voor de Vluchtelingen...
net een aan Galilei
toegeschreven uitspraak te
eindigen: "En toch beweegt
zij (de wereld) zich".
