"Negertoet is
nog steeds
zwart als roet"
Kinderboeken vol racisme
ZATERDAG 20 SEPTEMBER 1
Een vluchtige blik op de
sortering kinderboe
ken in de winkel en je
zou bijna denken dat
het steeds beter gaat
met de jeugdlitera
tuur. Zo op het eerste
gezicht is een ruime,
aantrekkelijke keuze
mogelijk tussen span
ning en sensatie, fanta
sie en realisme tot hu
mor en ernst toe. Voor
al als je van ernst
houdt, kom je ruim
schoots aan je trekken.
Want boeken mét
problemen zijn in.
Echtscheiding, werk
loosheid, abortus, sek
sualiteit: jarenlange
taboes voor kinder
boeken worden steeds
meer doorbroken.
Realistisch schrijven
voor kinderen is een
serieuze zaak. Maar
ernst en oprechtheid in
kinderboeken kennen
letterlijk hun grenzen.
De nietsverbloemende
eerlijkheid verdwijnt
maar al te vaak zodra
er een andere cultuur
of ander ras ter sprake
komt. Dan zijn Turken
en Marokkanen vies en
lui, Indianen een stel
letje onbeschaafde
veedieven, en Chine
zen gele spleetogen.
Eeuwenoude vooroorde
len en absurde opvat
tingen met betrekking
tot niet-blanken wor
den anno 1980 nog
steeds in het overgrote
deel van de kinderboe
ken verkondigd. Zon
der blikken of blozen
worden kinderen ge
confronteerd met een
onjuiste, discrimine
rende of ronduit racis
tische benadering van
alles dat niet blank
is.
Onbegrijpelijk dat, on
danks de toenemende
belangstelling en zorg
voor de inhoud van
kinderboeken, discri
minatie nog steeds
hoogtij viert. Dat is
ook de mening van de
uit Suriname afkom
stige Roline Redmond.
Om haar studie antro
pologie in Utrecht af te
ronden, koos zij als on
derwerp het beeld van
de zwarte mens in de
westerse jeugdlitera
tuur.
Na een verbeten onder
zoek van twee jaar
publiceerde zij haar
bevindingen. Haar
conclusies zijn even
bedroevend als voor
spelbaar: van de ruim
honderd onderzochte
kinderboeken wordt in
ruim 90 procent een
vertekend en negatief'
beeld gegeven van
zwarte mensen. Negers
zijn nog steeds zwarte
roetmoppen, moor
koppen en potkachels.
Vies, lelijk, lui.
Door Margot Klompmaker
„We noemen ze Moren of negers; het zijn mensen die op
beestachtige wijze leven, zonder God, religie of gemeen
schappelijke rijkdom". „Wat betreft de vrouwen, alias ne
gerinnen en malatinnen, die vind ik zo dodelijk infaam,
desperaat, ja goddeloos lelijk, dat wanneer ik een hond
was, ik nog niet eens tegen ze aan zou willen pissen".
Zo beschreven 500 jaar geleden
enige blanke Europeanen de
zwarte mensen die zij in Afrika
ontmoetten. Bepaald geen
ningen dig op zichzelf stonden
Ook personen met een zeker ge
zag lieten zich in dergelijk nega
tieve bewoordingen over hun
kleurde medemensen uit. En hun
invloed was groot.
Zo groot, dat er tot in deze tijd spra
ke is van een duidelijke minach
ting ten opzichte van de neger en
zijn cultuur. Al zullen de aller-
scherpste kantjes eraf zijn; er zijn
nog talloze boeken waarin sprake
is van beledigende opmerkingen
of leugenachtige beweringen
over zwarte mensen. Ook kin
derboeken staan er vol mee.
Soms zijn de discriminerende
beweringen subtiel, genuan
ceerd, en moeilijk te vinden. In
enkele gevallen daarentegen
worden zonder enige terughou
dendheid de meest racistische
beschreven.
Onderzoek
Een boek lezen betekende vroeger
voor de uit Suriname afkomstige
Roline Redmond een voortdu
rende bron van ergernis. Kinde
ren in Suriname werden afge
scheept met oude, afgedankte
bibliotheekboeken uit Neder
land, waarin vaak een volkomen
vertekend beeld van Suriname
en zijn bevolking werd gegeven
en de niet-blanke mens er niet zo
best af kwam.
De nu 31-jarige Roline: „Ik kreeg
boeken te lezen met heel ouder
wetse denkbeelden, waar ik nog
al van stond te kijken. Verhalen
die voor zwarte mensen vernede
rend en beledigend waren. Over
Suriname en zijn bevolking is
veel onzin verkocht. Als kind
voelde je al aan dat sommige ver
halen niet klopten, en de waar
heid verzwegen of verdraaid
werd. Later besloot ik naar Ne
derland te komen, omdat daar de
studiemogelijkheden groter zijn.
Ik wilde namelijk erg graag an
tropologie studeren, en zo kwam
ik in Utrecht terecht. Die erva
ringen met boeken uit mijn jeugd
is me steeds bijgebleven. Daarom
heb ik om mijn studie af te ron
den een onderzoek gehouden
naar racisme in kinderboe
ken".
„Het onderzoek bestaat uit een
analyse van de inhoud van kin
derboeken. Ik heb precies geno
teerd wat ik in bepaalde boeken
heb gevonden, zoveel mogelijk in
context, zodat er geen misver
standen kunnen ontstaan over de
bedoeling van een schrijver. De
meningen die ik naar voren
breng, zijn gevormd naar aanlei
ding van heel duidelijke opmer
kingen in boeken, bijvoorbeeld
„zwarten zijn vréselijk le
lijk".
Pessimistisch
Het onderzoek van Roline Red
mond valt in een aantal gedeelten
uiteen. Allereerst heeft zij de no
dige vakliteratuur over kinder
boeken bestudeerd uit Amerika,
Engeland, Duitsland en Neder
land. Vervolgens heeft Roline tal
van Duitse, Engelse en Ameri
kaanse kinderboeken onder
zocht en kwam tot de conclusie
dat de zwarte mens er bijzonder
bekaaid vanaf kwam. Tenslotte
volgde een onderzoek naar de in
houd van Nederlandstalige kin
derboeken.
Roline: „Ik denk dat ik in totaal
honderd Nederlandse kinder
boeken heb gelezen. Ruim twee
jaar ben ik bezig geweest. De
meeste tijd ging zitten in het op
zoeken en te pakken krijgen van
de juiste boeken, en het rang
schikken van de teksten. De
NBLC (Nederlands Bibliotheek
en Lektuur Centrum) en mede
werkers in bibliotheken hebben
daarbij geweldig geholpen. De
conclusie van mijn onderzoek is
nogal pessimistisch. Er zijn te
veel boeken, niet alleen oude,
maar ook recent geschreven,
waar nog veel op aan te merken
valt. Men is nog steeds niet wak
ker. Het ergste vind ik het klak
keloos herdrukken van boeken,
zonder dat er iets aan de tekst
wordt veranderd'.
Een deel van Rolines onderzoek is
gepubliceerd door de NBLC on
der de titel „Zwarte mensen in
kinderboeken". Opvallend is de
koele, nuchtere wijze, waarop
Roline Redmond de in haar on
derzoek betrokken kinderboe
ken behandelt. Zij begint haar
onderzoek met een uiteenzetting
over het beeld van de zwarte
mens door de eeuwen heen, ge
zien door de ogen van de blan
ke.
Roline Redmond
Beestachtig
De allereerste informatiebronnen
over Afrika en zijn bewoners wa
ren Griekse en Romeinse ge
schiedschrijvers. Later kwamen
daar Arabische geografen bij, die
niet altijd even waarheidsge
trouw waren. Zo beschreef de in
vloedrijke Moor Leo Africanus
het werelddeel Afrika onder
meer als een land dat hoofdzake
lijk bewoond werd door beest
achtige en dierlijke wezens. Zijn
beschrijving van negers was van
aanzienlijke invloed op Europa.
Tot het eind van de 18de eeuw
was elk boek over Afrika geba
seerd op de bevindingen van Leo
Africanus.
Europa werd gezien als middelpunt
van de beschaving, en de blanke
Europeaan achtte zich ver boven
de neger verheven. De Europese
cultuur, levensstijl, zeden en ge
woonten waren maatgevend. De
beschaving van de neger werd als
achterlijk, heidens en barbaars
beschouwd, voorzover er al spra
ke was van enige beschaving in
de ogen van de blanke. Want ne
gers waren dom, lui en dierlijk.
Mensen zonder kleding en zinni
ge bezigheden, rondscharrelend
in een simpele hut. Grote Afri
kaanse beschavingen, die wel
degelijk bestonden, werden
domweg genegeerd. Huidskleur
en levenswijze werden als één
geheel gezien. Tal van theorieën
probeerden het ontstaan en de
bedoeling van de zwarte
huidskleur te verklaren. De bij
bel interpreteerde de zwarte huid
als een vloek afkomstig van God.
Deze theorie werd gretig aange
grepen als argument om de sla
vernij goed te praten. Er waren
ook beweringen die zwart-zijn
zagen als gevolg van het hete
klimaat of als resultaat van een
infectie.
Apen
In elk geval werd de neger be
schouwd als vreemd en afwij
kend. Ook door het christendom,
dat zijn prediking van liefde voor
de medemens snel inruilde voor
de plicht tot kerstening waar het
de „heidense en barbaarse" neger
betrof. Vooral het feit dat Afrika
woongebied was van de apen, gaf
aanleiding tot de wilde speculatie
dat neger en aap verwant waren.
Negerinnen zouden paren met
apen en zo de verwantschap in
stand houden.
Roline Redmond zegt daarover:
„Eigenlijk is die vergelijking van
negers met apen me het meest
bijgebleven. Grappig dat ze juist
zwarte mensen bij dieren inde
len. Volgens mij is het de schuld
van oude antropologen die, even
als biologen, een verband hebben
gelegd tussen mensen (Afrika
nen) en aapachtigen. En schrij
vers zijn zo dom. Zo'n quasi-we-
tenschappelijke stelling nemen
ken dat uit in hun boeken. Ze
gaan er nog zelf in geloven
ook'.
De Afrikaan werd beoordeeld van
uit het Westerse (blanke) cul
tuurpatroon, dat vanzelfspre
kend goed en juist werd bevon
den. De cultuur van de neger, die
zo volkomen anders was, werd
als vreemd en barbaars afgedaan.
Het klakkeloos overnemen van
beweringen door min of meer ge
zaghebbende personen gekop
peld aan een superioriteitsgevoel
bij de blanke leidde ook in kin
derboeken tot een volkomen
verwrongen beeld van de zwarte
Tijdens haar onderzoek is het Roli
ne Redmond gebleken dat het
voor de meeste auteurs onmoge
lijk is negers te beschrijven zon
der gebruik te maken van een
groot aantal clichés, zoals het
contrast tussen de witte tanden of
ogen en de zwarte huid. „Een ne
gerjongetje met spierwitte tan
den, een zwarte krullenkop en een
donkere huid". „Zijn gezicht had
niet zwarter kunnen zijn, noch
zijn tanden witter". Jn de deur
verscheen een glimmend zwart
gezicht. Een brede mond spleet
open over twee rijen grote, blin
kend witte tanden".
Hoewel bij blanken sprake is van
mooie en lelijke mensen, is dat bij
negers over het algemeen niet het
geval. Zwarte mensen zijn auto
matisch lelijk. „Wat een lelij
kerds! Je weet niet wat je ziet.
Zulke dikke lippen". Negers zijn
ook bij uitstek trouwe en onder
danige wezens, ten volle bereid
zich op te offeren voor de blanke
medemens. Zelfbewuste en on
afhankelijke negers zijn verre
weg in de minderheid. Slechts in
een handvol boeken is er sprake
van zwarte mensen die denken en
handelen naar eigen inzicht.
Menseneters
Ook de illustraties spreken soms
boekdelen. In de ergste gevallen
worden negers afgeschilderd als
belachelijke wezens, halfnaakt,
vol versierselen, met rieten rok
jes en neusbeentjes. Er zijn maar
weinig tekenaars die de neger als
een normaal mens weerge-
Opvallend is ook het spreken van
negers. Hun taalgebruik is simpel
en gebrekkig, en komt niet uit
boven het zo geliefde (en even
eens racistische) indianentaaltje
jij dom zijn".
Historische' informatie is in de
meeste kinderboeken nauwelijks
te vinden, en vaak nog subjectief
gekleurd. De meeste situaties en
gebeurtenissen zijn zo weergege
ven, dat het eventueel aanvecht
bare gedrag van de blanke goed
gepraat wordt.
Zoals al eerder gesteld, werden de
zeden en gewoonten van de neger
op de vuilnisbelt geveegd. Hun
beschaving was in de ogen van de
blanke geen beschaving, maar de
uiting van een stelletje primitieve
wilden. Zo ook de muziek en
dans van de zwarte mens, eeu
wenlang het middel om gevoe
lens van blijdschap, droefheid of
verlangen uit te drukken. De stij
ve, formele blanken hadden er
moeite mee, en omschreven de
onstuimige expressie van de ne
ger als barbaars en zot. „Als een
Een van de meest bekende clichés
is het beeld van de neger als men
seneter. „We hebben veel ver
diendzegt het zwarte opper
hoofd. Jammer dat de blanke
mensen niet op ons eiland komen,
anders..." ,rAndersatenwezeop",
roepen de negers die rond de hut
van het opperhoofd zitten. „Blan
ke mensen smaken fijn"zegt het
opperhoofd. Hij likt zijn lippen
eens af...".
Na honderd boeken te hebben
doorgelezen kon Roline Red
mond tot geen andere conclusie
komen dan dat het nog steeds
treurig gesteld is met het beeld
van zwarte mensen in kinder
boeken. Negers worden zowel
innerlijk (karakter) als uiterlijk
vertekend weergegeven, en hun
cultuur wordt verzwegen of bela
chelijk gemaakt.
Kuifje
„Ik heb erg veel reacties gehad na
de publikatie van het onder
zoek", vertelt Roline. „Vooral van
ouders, die opeens de boeken van
hun kinderen goed gingen lezen
en ontdekten dat er veel verbor
gen racisme in voorkwam. Van
uitgevers en schrijvers heb ik
niets gehoord. Maar dat had ik
ook niet verwacht. Het belang
rijkste vind ik dat de mensen ge
waarschuwd worden. Ze moeten
weten wat ze kopen. Ik heb het
idee dat sommige ouders daar
nogal gemakkelijk in zijn".
„Ik geloof wel dat er iets betere in
formatie over andere culturen
wordt gegeven dan vroeger. Er
zijn goede radio- en tv-program-
rna's, zoals die van het IKON. Er
zijn ook wel goede boeken over
andere culturen, maar zo in de
minderheid vergeleken met boe
ken vol ongenuanceerde, discri
minerende of racistische opmer
kingen".
In het onderzoek kwamen de boe
ken van onder andere Miep
Diekman, Henk Barnard, Diana
Lebacs en Jacques Vriens als de
beste uit de bus. In deze boeken is
er voor het eerst sprake van een
normale en eerlijke weergave van
een zwart mens en zijn cultuur
Hoewel Roline Redmond zelf
geen aparte voorbeelden wil ge
ven van racistische kinderboe
ken („ik wil eigenlijk helemaal
niet praten over de slechte ver
halen"), toch twee opmerkelijke
zaken uit haar onderzoek.
Zo is in tal van boekwinkels en wa
renhuizen de Oki- en Doki-serie
te koop van de schrijver Henri
Arnoldus. Al zo'n twintig jaar
worden deze boeken vol nonsens
en absurde voorstellingen van
negers grif herdrukt en verkocht.
Ook stripheld Kuifje ontkomt
niet aan de nodige zelfoverschat
ting. „Kuifje in Afrika" is niet al
leen door de bespottelijke uit
beelding van de negers, maar ook
door de manier waarop Kuifje de
zwarte mens en zijn cultuur bela
chelijk maakt een
rende strip die riekt
Zwarte Nederlander
De blanken hebben altijd al hun
stempel trachten te drukken op
andere beschavingen, aldus Ro
line Redmond. In zekere zin is ze
dat ook wel gelukt, zoals in Suri
name. Roline: „In Suriname
heeft de blanke cultuur altijd de
boventoon gevoerd. Op school
waren er Nederlandse boeken en
onderwijzers. Thuis waren er
Nederlandse kranten en werd er
Nederlands gesproken. Toen ik
naar Nederland kwam, kreeg ik
een klap in mijn gezicht. Want al
voel je je Nederlander, in de ogen
van blanken ben je maar min
derwaardig en van mindere kwa
liteit".
„Gelukkig wordt in Suriname de
eigen cultuur niet langer op het
tweede plan geschoven. Het on
derwijs is meer op het land zelf
gericht. Er komen langzamer
hand leerboekjes, geschreven
door Surinamers. Je kunt spre-*
ken van een herwaardering van
de Surinaamse cultuur. Het is
misschien ook zinvol het zelf
schrijven van ontspanningslec
tuur, waarin de eigen cultuur
centraal staat, te stimuleren.
Maar het uitgeven van een boek
kost in Suriname erg veel geld.
Afgezien van het feit dat zo'n
boek niet alleen goede informatie
moet geven, maar ook spannend
moet zijn Niet iedereen kan dat
combineren".
Doodzwijgen
Meer begrip voor andere rassen
met hun specifieke gewoonten.
Maar hoe? De toename van het.
aantal buitenlanders (Surina
mers, Turken, Marokkanen,
Zuideuropeanen, Molukkers,
enz.) heeft vooralsnog alleen
maar tot botsingen geleid tussen
de verschillende culturen en hier
en daar zelfs tot een versterking
van het onbegrip.
Roline: „We zitten nu in een begin
stadium. Er is een eerste genera
tie buitenlanders in Nederland.
Dat geeft botsingen, ja. Het is te
hopen dat Nederlanders en bui
tenlanders leren meer begrip
voor elkaar op te brengen. Met de
volgende generaties zal dat mis
schien makkelijker gaan. omdat
men van kind af aan met elkaar in
contact komt. Ik denk dat er ook
veel meer informatie verstrekt zal
moeten worden, liefst door de
minderheidsgroepen zelf.
„Voor de bestrijding van racisme
moet je aan de basis beginnen, bij
kinderen. Daarom heb ik ook
kinderboeken onderzocht. Want
boeken hebben een grote invloed
op de beeldvorming bij kinderen.
De enige manier waarop je ra
cisme de kop kunt indrukken, is
door de nadruk te leggen op de
goede kinderboeken".
„Ik wil me richten op de auteurs die
juiste, eerlijke informatie geven.
Vertellen over wat ze schrijven en
zeggen: dat is een goede schrij
ver, lees die eens, koop dat boek
eens. En die slechte boeken...
Hoe meer publiciteit ze krijgen,
hoe beter ze verkocht worden.
Daarom is het net beste ze ge
woon dood te zwijgen".
