VS
handhaven
steun Turkije
Hoe progressief is de staatsgreep in Turkije?
Poolse autoriteiten
versterken kritiek
Oost thuis, West weg
W aldheim
klaagt
aan vrijlating van gijzelaars
Conferentie
in Madrid
verdaagd
Chomeini stelt voorwaarden
ZATERDAG 13 SEPTEMBER 1980
(Van onze correspondent Frans van
Hasselt)
ANKARA - Toch nog onverwacht
komt de Turkse staatsgreep
waarover al zo lang was gespe
culeerd. De laatste tijd overheer
ste de mening dat, als de geschie
denis er een in petto had, zij al
lang zou hebben plaatsgevonden,
vanwege het steeds toenemende
geweld. Het etmaal van de acht
ste september bracht een maxi
mum van 29 doden, maar het is de
vraag of dit de beweegreden voor
de topmilitairen is geweest.
De chef-staf, generaal Evren, lid
van het militaire collectief dat nu
de macht in handen heeft, had het
de laatste tijd vooral gemunt op
één politicus: de leider van de
fundamentalistisch -islamitische
Partij van Nationaal Behoud, Er
bakan. Deze was afwezig op de
militaire ceremonie van 30 au
gustus waar de Victoriedag, her
denking van het verdrijven onder
leiding van Ataturk van de Grie
ken in 1922, wordt gevierd. Hij zei
toen tegen journalisten: „Is Er
bakan voor of tegen de Victorie
dag? Dat moeten we hem eens
vragen". Dat was een politieke
verklaring zonder precedent in
de Turkse geschiedenis.s
Sindsdien heeft Erbakan's parhj
meer dingen gedaan die in het
Turkije van Ataturk ondenkbaar
waren. Bij de Jeruzalem-beto-
ging in Turkije's „heilige stad"
Konya draafden lieden met tul
banden, Arabische hoofddoeken
en dergelijke door de straten, leu
zen roepend terwille van de She-
riat, (de religieuze wetten, en te
gen de „huidige staatsorde". Een
aantal mensen bleef op de grond
zitten toen het volkslied werd ge
speeld. Hiertegen heeft de aan
klager van Konya een onderzoek
geopend en werden enkele arres
taties verricht, onder andere op
beschuldiging van overtreding
van Ataturks wetten op de
hoofddracht. Gelijk met het op
heffen van de parlementaire on
schendbaarheid na de staats
greep heeft Erbakan inderdaad
huisarrest.
De staatsgreep dus als anti-theocra
tische ingreep, om Ataturks her
vormingen te redden? Dat zou
een zeer overhaaste constatering
zijn. Om te zien hoe „progressief
deze staatsgreep is, moeten we
eerst afwachten of en hoe de ge
neraals zullen optreden tegen
oud-kolonel Turkesj, de leider
van de fascistische partij van Na
tionalistische Actie, die de laatste
tijd ook in juridische moeilijkhe
den was gekomen door de
schokkende onthullingen van
een van haar vroegere medewer
kers, Yurtaslan, die allerlei aan
het licht bracht over verdergaan
de rechtsondermijning. De
publieke aanklager van Ankara
gelastte ook hier een onder-
De eerste Turkse staatsgreep (mei
1960) was duidelijk ingegeven
door bovengenoemde behoefte
Ataturks erfenis, maar ook het
parlementaire stelsel - het par
lement is tenslotte door Ataturk
gesticht - te redden van de re
gressieve stromingen binnen het
regime-Menderes. De tweede
„ingreep" (maart 1971) bleek zich
al vrij gauw - ondanks de linkse
juichkreten waarmee ze werd be
groet - hoofdzakelijk te richten
tegen alles wat links was. Net als
die van gisternacht bracht zij
eerst een rechtse carrièrefiguur
ten val, maar de omvangrijke po
liticus wordt in de Turkse pers de
„duikelaar' genoemd. De man die
zich na staatsgrepen en verkie
zingsnederlagen altijd weer op
richt.
Van de leider van de jongste staats
greep, generaal Evren. die geldt
als een geslaagde carrierefiguur,
is weinig bekend, al liet hij zich
de laatste tijd in zijn uitingen wat
meer gaan. Niet alleen tegen Er
bakan, ook tegen de „geest van de
tijd" in Turkije. „De slapheid
waarin de staatsautonteit is ver
vallen. schept een aparte atmo
sfeer die zich leent voor anarchie
en terreur. Waar vroeger de stu
dent zijn leermeester placht te
vrezen, de schuldige het staats
apparaat. de zoon zijn vader, is dit
nu juist allemaal andersom".
„De even stupide als verraderlijke
scheppers van anarchie, die cha
os in het land en het einde van het
constitutionele bestel en van de
nationale integriteit beogen, zul
len zeker de straf krijgen die ze
verdienen. Ze zullen worden
neergestampt onder de verdoe
mende vuist van de Turkse
strijdkrachten en verdronken in
het bloed dat ze nu verspillen. De
grote Turkse natie zal nog vele
feestdagen scheppen voor de
eeuwigheid in de atmosfeer van
veiligheid, in het leven te roepen
door de Turkse strijdkrachten die
afkomstig zijn van de boezem der
natie", zei hij in het memoran
dum ter gelegenheid van boven
genoemde victoriedag.
De 12e september zal zeker een
nieuwe officiéle „feestdag" wor
den in de analen van de Turkse
geschiedenis. Maar er zijn ver
moedelijk ook wel groepen (niet
alleen de terroristen) die dat
feestelijke element niet bijster
zullen voelen. De Koerden in het
oosten bijvoorbeeld. De generaal
heeft ook al enige keren toespe
lingen gemaakt op de mogelijk
heid alle problemen van Turkije
op korte termijn op te lossen,
maar daar nog vanaf te zien om
dat dan ook onschuldig bloed zou
vloeien.
Waarschijnlijk zullen we spoedig
aanwijzingen hebben tegen wel
ke groep of groepen de nieuwe
machthebbers zich het eerst zul
len keren. In de gelederen van de
links georiënteerde Republi
keins Volkspartij onder Ecevit is
de laatste tijd herhaaldelijk offi
cieus de verzuchting geslaakt dat
een totaal militair bewind beter
zou zijn dan een door intimidatie
verkregen parlementair regime
van rechtse en uiterst rechtse
partijen De vraag is hoe groot de
verschillen tussen deze alterna
tieven zullen blijken. Ook Ecevit,
die de laatste maanden de stich
ting van bijzondere staatsrecht-
banken - kennelijk ook door de
legerleiding gewenst - heeft
geblokkeerd, staat onder huisar
rest.
NEW YORK (UPI)- Secretaris
generaal Waldheim van de
Verenigde Naties heeft zich er
over beklaagd dat er landen
zijn die zich niets aantrekken
van resoluties van de Alge
mene Vergadering en Veilig
heidsraad, waardoor het ge
zag en het aanzien van de vol
kerenorganisatie worden on
dergraven.
In zijn jaarverslag verklaarde
Waldheim dat de wereld wel
iswaar niet op de drempel van
een nieuwe oorlog staat, maar
dat er niettemin genoeg
zorgwekkends overblijft.
veranderen
"Washington was niet op de hoogte"
Suriname
gaat
buitenlands
beleid
die mede-oprichter zou zijn ge
weest van "Ordine Nuovo" en het
neo-fascistische tijdschrift
"Quaderni Neri", en die naar Ma
drid was afgevaardigd door een
in Johannesburg verschijnend
Zuidafrikaans tijdschrift.
De persdienst van de voorberei
dende conferentie heeft meteen
stappen genomen om de toela
ting van Francia in te trekken.
Bommen in
Baskenland
MADRID - In Pamplona zijn giste
ren kort na elkaar twee bomaan
slagen gepleegd. Doelwitten wa
ren een provinciaal kantoor van
de communistische partij en een
gebouw van de socialistische
vakbond UGT. Acht mensen lie
pen verwondingen op. Zeven
konden na behandeling in het
ziekenhuis weer naar huis gaan.
Na de aanslagen ontruimde de poli
tie uit voorzorg de kantoren van
de socialistische partij en de
communistische vakbond.
De manier waarop de aanslagen
zijn gepleegd, doet vermoeden
dat zij het werk zijn van ultra
rechtse guerrillastrijders.
(Reuter/DPA/UPI) De Poolse auto
riteiten hebben gisteren hun kri
tiek op de dissidente groeperin
gen versterkt. In navolging van
de aanvallen van de nieuwe par
tijleider, Stanislaw Kania, op
„anti-socialistische vijanden"
binnen de staat, deed het blad
,Zycie Warszawy' een beroep op
de partij, waakzaam te zijn omdat
anti-socialistische krachten wil-
licht binnenkort tot de aanval
zullen overgaan om te proberen
het Poolse politieke stelsel te
veranderen. Deze krachten zou
den willen profiteren van de met
succes bekroonde stakingsacties
van de Poolse arbeiders.
Het Warschause blad noemde Ja-
cek Kuron met name. de leider
van het dissidente 'comité voor
sociale zelfverdediging' (KOR)
die met zijn organisatie de sta
kers van meet af krachtig heeft
gesteund en hulp verleent bij de
vorming van vrije vakverenigin
gen. Naar verluidt voelt althans
een deel van de arbeiders niet
voor samenwerking met het
KOR. Zij vrezen dat een zichtbare
band tussen het KOR en de
nieuwe vakbonden wel eens voor
de autoriteiten een aanleiding
kan zijn om tegen de nieuwe vak
beweging op te treden.
Kuron heeft herhaaldelijk de ver
wachting uitgesproken dat de
campagne tegen de dissidenten
de komende weken zal toene
men. In zekere zin kan deze cam
pagne worden beschouwd als een
signaal vanuit Warschau voor de
Sowjet-Unie dat het nieuwe re
gime niet alles over zijn kant laat
gaan. Duidelijk illustreert het de
nieuwe koers waarbij de stakin
gen als een „gewettigd protest"
worden aanvaard, maar waarbij
niet getornd mag worden aan het
socialistische systeem.
Het officiële Sowjet-persbureau
Tass heeft berichten over een
reeks consultaties met de Ver
enigde Staten over de situatie in
Polen een "puur verzinsel" ge
noemd.
Walesa
De Poolse arbeidersleider Lech
Walesa zijn tijdens de stakingen
in Gdansk „woningen, auto's,
geld" en een leidende functie in
de officiële vakbondsfederatie
aangeboden, als hij zijn strijd
voor autonome bonden wilde op
geven. Dit deelde Walesa mee in
een vraaggesprek met de Franse
radio-omroep „Europa 1".
Hij heeft het „dank zij zijn geloof'
kunnen afwijzen en hij wil ook
verder een gelovig vakbondsman
blijven, zei hij. „Ik ben slechts
vakbondsman, in geen geval poli
ticus", antwoordde Walesa op de
vragen van een aantal journalis
ten.
Het aantal stakingen in Polen is gis
teren opnieuw toegenomen. Fa
brieksarbeiders in verschillende
delen van het land hebben het
werk neergelegd om hun eisen
tot hoger loon en betere arbeids
omstandigheden kracht bij te zet
ten en in enkele gevallen ook
omdat het organiseren van onaf
hankelijke vakbonden werd te
gengewerkt.
In dissidente kringen werd verno
men dat de werknemers van een
metaalfabriek in Kielce in sta
king zijn gegaan nadat de directie
op verscheidene punten in de fa
briekshal posters had op laten
hangen waarin het de arbeiders
werd afgeraden zich bij de nieu
we, onafhankelijke vakbonden
aan te sluiten.
In de hoofdstad vergaderden vrij
dag ook enige honderden jour
nalisten over de vorming van een
nieuwe vakvereniging. Besloten
werd voor 28september een bui
tengewoon congres te organise
ren voor dit doel.
Vertegenwoordigers van bijna
10.000 wetenschapsbeoefenaars
hebben al een nieuwe organisatie
gevormd, waarin de medewer
kers van 31 instituten van de
Poolse academie van weten
schappen en verscheidene on
derwijsinstellingen zijn ver
enigd.
TEHERAN, DEN HAAG (AFP/
AWP)-Ayatollah Chomeini heeft
de voorwaarden opgesomd,
waarop de Amerikaanse gijze
laars. die al ruim tien maanden in
Iran worden vastgehouden, vrij
gelaten zullen worden. Dit heeft
radio-Teheran gisteravond ge
meld.
„Wanneer de V.S. alle bezittingen
van de ex-sjah teruggeven, al hun
eisen jegens Iran laten vallen, ga
randeren dat zij zich noch poli
tiek, noch militair zullen mengen
in de Iraanse aangelegenheden
en een einde maken aan de be
vriezing van de Iraanse tegoeden
in de V.S.dan zullen de gijzelaars
worden vrijgelaten. Aldus citeer
de de radio een boodschap van
Chomeini.
De Ayatollah stelde vfrel dat het
laatste woord over de vrijlating
van de gijzelaars aan het parle
ment is.
Opvallend is dat Chomeini, die nog
nooit over een mogelijke vrijla
ting had gesproken, geen enkele
toespeling heeft gemaakt op een
probet. tegen de gijzelaars, zoals
een aantal fundamentalisten eist
Ook valt op dat de Ayatollah niet
de eis heeft herhaald die pas nog
door premier Radjai is gesteld,
dat de V.S. spijt betuigen
Verwacht wordt dat het Iraanse
parlement morgen het antwoord
bespreekt op de brief van 197
Amerikaanse congresleden
waarin het Iraanse parlement
wordt gevraagd de kwestie van
de gijzelaars „absolute prioriteit"
te geven.
Onder de qf stukken die de sub-
de mens van de Verenigde Na
ties, ten besluite van haar jaar
lijkse bijeenkomst van vier we
ken. heeft aangenomen, is een re
solutie aan de Iraanse regering.
Daarin wordt gevraagd om in
vrijheidstelling van de Ameri
kaanse gijzelaars in Teheran.
Nederlanders
De Nederlanders die nu nog in Iran
verblijven, ongeveer vijftig, heb
ben van de Nederlandse ambas
sadeur W.S.J. Campagne het
dringende advies gekregen om
Iran te verlaten als het niet per se
nodig ts om te blijven. Het minis
terie van buitenlandse zaken, dat
uiterst terughoudend is met het
geven van mededelingen, heeft
verder bedrijver, die nog zaken
doen met Iran aangeraden om als
ze nieuw personeel uitzenden de
nodige veiligheidsgaranties te ei
sen van Iraanse bedrijven.
temin had een lid van de iurkse
generale staf om kwart voor drie
's nachts de Amerikaanse militai
re attaché in Ankara opgebeld
met de mededeling dat om vier
uur de machtsovername zou
worden aangekondigd.
De staatsgreep werd in Washington
aangeduid als een „poging de or
de te herstellen in een situatie van
toenemende anarchie". De om
wenteling lijkt, volgens de Ame
rikanen voorts niet gericht tegen
het Westen of tegen Amerika in
zijn karakter. Een van de zegslie
den oordeelde dat de toekomsti
ge relatie tussen de Turkse mili
taire regering en de VS vooral zal
afhangen van de reactie van het
Amerikaanse Congres.
De generaals die in Ankara nu de
macht hebben genomen, hebben
verklaard hun NAVO-verplich-
tingen te zullen nakomen. Het
kan nauwelijks toeval zijn dat zij
hebben ingegrepen op een mo
ment dat de NAVO ook in Turkije
3000 man geallieerde troepen
heeft neergezet om deel te nemen
aan de grote najaarsoefeni ngen
die, de staatsgreep ten spijt, ge
woon zullen doorgaan.
Sedert de oorlog tussen Grieken
land en Turkije, met Cyprus als
inzet, hebben de Turken van lie
verlee gepoogd hun sterk ver
vallen bewapening te modernise
ren. Tot voor kort echter weiger
de het Amerikaanse Congres de
wapenverkopen, zo lang voor
Cyprus geen toereikende oplos
sing was gevonden. Het gevolg
was, dat NAVO's zuidelijke flank
sterk verzwakte. De verhoudin
gen met de VS werden er niet be
ter op toen Turkije de Ameri
kaanse bases op Turks grondge
bied mede tot inzet maakte van
het politieke touwtrekken.
Washington toonde de laatste
maanden bovendien steeds meer
huiver voor tekenen van toene
mende religieus' fanatisme in
Turkije. Met Khomeini naast de
deur en het verval voor ogen
waartoe zijn bewind in Iran heeft
geleid, na diverse onhandige
Amerikaanse pogingen om daar
een voornamelijk op militaire
macht steunende regering tegen
over Khomeini in stelling te
brengen, roept thans uiteraard de
verdenking op dat de VS de hand
hebben gehad in het aan de kant
zetten van Demirel en Ecevit.
Niet zonder subtiliteit heeft het
persbureau Tass vanuit Moskou
opgemerkt dat de VS als eersten
de staatsgreep hebben gemeld.
President Carter werd er door
verrast toen hij een voorstelling
bijwoonde in Washington van
WASHINGTON (GPD) - Amerika heeft zich „bezorgd" getoond over de staatsgreep in
Turkije, maar verklaringen van het ministerie van buitenlandse zaken tonen ook begrip
en sympathie voor de motieven achter de militaire coup. De VS zullen hun economische
en militaire steun van 400 miljoen dollar voor het huidige belastingjaar niet staken.
Woordvoerder John Trattner zei dat de Amerikaanse bezorgdheid te maken had met een
machtsgreep tegen een democratisch gekozen regering. Maar hij voerde tevens aan dat
de machtswisseling zonder bloedvergieten was verlopen, terwijl de nieuwe Turkse
machthebbers hebben beloofd de democratie op degelijker fundamenten te willen her
stellen.
De VS, zijn niet tevoren van de
omwenteling op de hoogte ge
steld, maar zegslieden in Was
hington verklaarden dat een
doorbraak in de „cyclus van eco
nomische problemen en terro
risme" wel werd verwacht. Niet-
MADRID (AFP) - De voorberei
dende vergadering van de toet
singsconferentie over de samen
werking en veiligheid in Europa
in de Spaanse hoofdstad Madrid
is gisteren na een zitting van een
kwartier voor drie dagen ver
daagd. In die dagen zal men zich
kunnen bezinnen en elkaar raad
plegen.
Het Oostblok zal de kans waar
schijnlijk aangrijpen om te voor
komen dat men vanaf 11 novem
ber weer in het beklaagden
bankje komt te zitten, naar aan
leiding van de Russische inval in
Afghanistan en de schending van
de mensenrechten in de Sowjet-
Unie en in landen binnen haar in
vloedssfeer. Het zou zo weinig
mogelijk tijd willen besteden aan
het opmaken van de balans sinds
de vorige toetsingsconferentie in
Belgrado en zo snel mogelijk
willen overgaan tot het bespre
ken van nieuwe voorstellen,
vooral dat over de bijeenroeping
van een Europese ontwape
ningsconferentie.
Onder de journalisten die de voor
bereidingsconferentie bijwonen
ontstond gisteren nogal wat dei
ning toen in hun midden bleek te
vertoeven de 39-jarige Salvatore
Francia, een ultrarechtse Italiaan
OOST-BERLIJNIBONN r- In Oost-Berlijn is gisteren de oefening "kameraadschap in het leger" afgelopen met
een parade in de stad. Aan de oefening werd deelgenomen door alle landen van het Oostblok. De parade werd
gadegeslagen door de bevelhebber van de Russische strijdkrachten Ustinov, partijleider Honecker en een groot
aantal andere hoogwaardigheidsbekleders (zie foto boven).
In Noord-Rijn-Westfalen begon gisteren een NAVO-oefening, waaraan door in totaal 20.000 militairen zal worden
deelgenomen (zie foto onder).
PARAMARIBO (ANP) - Suriname
wil een eind maken aan de sterke
afhankelijkheid van Nederlandse
ontwikkelingshulp voor zijn
economische ontwikkeling. Het
ligt in de bedoeling dat Suriname
zich meer en meer gaat oriënte
ren op het Caribisch gebied.
Vice-premier mr. drs. A. Haakmat,
onder meer ook minister van bui
tenlandse zaken, heeft zijn depar
tement opdracht gegeven binnen
vier weken een nota hierover op
te stellen, aldus heeft de natio
nale voorlichtingsdienst be
kendgemaakt.
Daarin zal wat daarover al in de re
geringsverklaring is gezegd, ver
der worden uitgewerkt. In die re
geringsverklaring staat onder
meer dat de voor Suriname te
verwachten economische voor
delen een belangrijkere en door
slaggevende rol zullen spelen in
het buitenlands beleid van de re
gering.
Met de landen in het Caribisch ge
bied zullen op basis van weder
zijds voordeel handelsrelaties
worden aangeknoopt. Tevens zal
aansluiting worden gezocht bij
bepaalde economische organisa
ties in dit gebied zoals de Cari-
com, Carifta en de Lafla.
Op "anti-socialistische groeperingen"
