;i§Tj
Doopsgezinden werden
goede staatsburgers
Trypmaker
Kerkdiensten
Vier en een halve eeuw in Nederland
JJJUjJIII'llJ'JJ'»
ZATERDAG 3 MEI 1980
In november 1530 vestigde
Jan Volkerts Trypmaker zxch
in Amsterdam, nadat eerder
dat jaar de "vader van het
Nederlandse doper dom"
Melchior Hoffman, hem had
gedoopt en aangesteld tot le
raar over de gemeente der
"bondgenooten"
Trypmaker verzameldedoor de
bediening van de gelovigen-
doop, een "gemeente van de
eindtijd" om zich heen. De le
den waren afkomstig uit
kringen van ontevredenen
met de Roomse Kerk, de "sa
cramentariërs". Zij ontken
den het miswonder en gingen
op eigen gezag in gezelschap
pen de bijbel lezen.
In hetzelfde jaar werd ook in
Leeuwarden een gemeente ge
sticht onder leiding van Sicke
Freerks. Deze zou als eerste
doopsgezinde martelaar op 20
maart 1531 voor de kanselarij
in de Friese hoofdstad worden
terechtgesteld.
Ter gelegenheid van 450 jaar
doopsgezinde beweging in ons
land - van een half miljoen
doopsgezinden over de hele
wereld wonen er hier een klei
ne 25.000 - houden de Doops
gezinde Historische Kring en
het Doopsgezind Seminarie
van 15 tot 17 mei in de Am
sterdamse Singelkerk studie
dagen over het thema: "De
gemeente als vertolking van
de nieuwe tijd". De toneel
groep "Proloog" sluit zater
dagavond 17 mei deze dagen
af met een voorstelling van
"De overval op het pakhuis",
een eigen produktie, die is ge
baseerd op de begintijd van
de doperse beweging. De her
denking wordt op zondag 18
mei besloten met een landdag.
i ji?r
De Leidse doopsgezinde predikant V/1M H. KUIPERS,
geschiedenisboek, dat in de herfst van dit jaar uitkomt.
de auteurs van een
Een doopsgezinde in de zeventiende eeuw die trouwde met iemand van buiten de
eigen kring werd ongenadig afgesneden van de avondmaaisgemeenschap of
zelfs helemaal van de gemeente. Als de vader van een huwbare zoon in eigen
omgeving geen geschikt meisje kon vinden ook de vermogenspositie woog
zwaar dan reisde hij naar andere gemeenten om een bruid te zoeken. Een
"meniste" vrijage (doopsgezinden worden, naar de Nederlandse prediker Men-
no Simons, ook menisten of mennonieten genoemd) kende vele hindernissen.
De dopers van het Noordhollandse Waterland vonden de kerkelijke straf op "buitentrouw" wel wat te
zwaar. Al betrekkelijk gauw namen zij de gebannen broeders en zusters weer op in de kring, als maar
vast stond dat dezen ook in hun nieuwe situatie een christelijk leven leidden. Maar de fijne menisten
kenden geen pardon. Voor hen betekende "buitentrouw" huwen met een niet-doper blijvende
verwerpingniet alleen uit de gemeente, maar zelfs uit de familie.
Wereldmijding en de vorming van een "heilige gemeente van wedergeborenen" waren kenmerkend voor
de doperse beweging, die dit jaar vier en een halve eeuw geleden voet op Nederlandse bodem zette.
De "Encyclopedie van de gods
diensten, kerken en sekten"
(1977), samengesteld door
prof. dr. C. J. Bleeker en an
deren, noemt zes doopsge
zindeeigenschappen: nadruk
op een zelfstandig evange
lisch geloof en bijbelse le
vensvernieuwing, afgeschei
denheid van de wereld en
daarom geen overheidsamb
ten, eedsaflegging en militai
re dienst een heilige ge
meente naar apostolisch
voorbeeld (zonder strakke
organisatie), doop pas na be
lijdenis, tucht of ban bij on
christelijke levenswandel en
een sterke gerichtheid op *de
eindtijd.
Ongezellig
De Leidse predikant Wim H.
Kuipers ziet in een beschou
wing over "de doopsgezinden
en de hen omringende we
reld" hun wereldmijding als
een gevolg van de grote na
druk op de "herkenbare hei
ligheid van het ware Gods
volk". Kuipers verhaal
waarvan ik alvast een voor
proefje kreeg woTdt opge
nomen in een nieuw dopers
geschiedenisboek, dat in de
herfst van dit jaar uitkomt. Er
werken dertien auteurs aan
mee. Daarnaast verschijnt er,
ter gelegenheid van 450 jaar
doperdom in ons land, een
herdruk van het boek van dr.
A. van der Zijpp "Geschiede
nis der Doopsgezinden in
Nederland
Kuipers vertelt, dat niet alleen
de strengere Frjese en Vlaam
se menisten "heiligheid" na
streefden, door sober te leven
en zich van werelds vermaak
te onthouden, ook Foeke Flo-
ris in Waterland ging in zijn
preken tekeer tegen luxe, met
name tegen weelderig huis
raad. De doopsgezinde af
zondering wekte nogal eens
irritatie. Zo waren er voortdu
rend klachten over het feit dat
dopersen uitsluitend hun
geloofsgenoten een groet
waardig keurden en dat zij
door hun strenge regels onge
zellig waren in de omgang.
Een opvallend trekje was dat
zij de nering bij de eigen gelo
vigen propageerden of zelfs
geboden. De fijnen gingen
daarin het verst. Zij deden be
slist geen zaken met ongelo
vigen.
"Zo werden de doperse ge
meenten van zendingsge
meente een gesloten groep,
waarin geleidelijk een gelijk
hebberig farizeïsme de over
hand kreeg", concludeert
Kuipers. Alleen de zorg voor
hulpbehoevenden vormde
daarop soms een uitzonde
ring.
Broedplaatsen
Tot in de achttiende eeuw
stonden de doopsgezinden in
ons land bloot aan vervol
ging en beperkende bepalin
gen. Kuipers: "Machten en
mogendheden hebben het
doperse geloof, door zijn
nauwe verbinding van ge
loof en leven en de daaruit
voortvloeiende kritische op
stelling tegenover de bui
tenwereld, altijd als bedrei
gend c
Onder de Habsburgers (Duits
land) werd het bestreden met
doodstraf, verbanning en
verbeurdverklaring van bezit.
In de Nederlanden gaf met
name Willem van Oranje de
doperse beweging ruimte
voor een eigen, zij het aan het
oog onttrokken gemeentele
ven. Toch stond de overheid
lange tijd argwanend, zelfs
nog ten tijde van de patriot
ten. "De doper bleef voor de
overheid een onbetrouwbare
figuur, die met zijn geweten
vaak haaks stond op de we
reldse gang van zaken". Men
wantrouwde de gemeenten
als broedplaatsen voor nieu
we, gevaarlijke leringen.
In Friesland en Overijssel
kwam de tolerantie pas in
1672, het rampjaar met zijn
Franse en Münsterse inval
len. Toch zaten in die tijd ook
wel doopsgezinden in be
stuurscolleges, vooral waar
zij talrijk waren, zoals in De
Rijp en Blokzijl.
In de bestrijding van het doper-
dom hebben ook de calvinis
ten zich niet onbetuigd gela
ten. Kuipers: "Lang is de lijst
van bestrijdingsgeschriften
van de hand van gerefor
meerde predikanten in de tijd
van de republiek. Het was de
calvinistische dogmatici niet
altijd even duidelijk, waar het
de doopsgezinden om ging".
Een netelige zaak was de
school. "Steeds weer horen
we van onderwijzers die do
perse sympathieën hebben en
op aandrang van de calvinis
tische kerkeraad geschorst
moeten worden, of van adspi-
rant-onderwijzers die niet
benoemd mogen worden, zo
als in 1636 in Marken-Binnen
gebeurde". Pas in de acht
tiende eeuw luwde de weer
stand.
Vervlakking
Al in de tweede helft van de ze
ventiende eeuw begint zich
onder de menisten een ont
wikkeling naar welstand en
vervlakking af te tekenen. In
de achttiende eeuw horen in
Groningen de doopsgezinde
boeren tot de rijksten. Aan het
eind van die eeuw beleggen de
doperse koopmanshuizen in
Amsterdam heel veel geld in
de opstandige Verenigde Sta
ten. Het aantal predikanten
met een zomer- of buitenhuis
voor hun pensioentijd is niet
gering.
Doopsgezinden hadden vaak
een aanzienlijk boekenbezit.
"Eén die geen boeken koopt
noch leest, is niet veel wijzer
dan een beest", rijmde de
Surhuisterveense leraar Jan
Thomas, een boerenzoon, die
zich tot dopers "vermaner"
had opgewerkt. Gemeenten
gingen zelfs boekenuitdelin-
gen organiseren, en dat waren
lang niet altijd werken van
geloofsgenoten.
Kuipers: "Door meer te lezen,
ook over de nieuwere filoso
fieën in de zeventiende eeuw,
hadden de doopsgezinden
hun gezichtsveld al van het
bijzondere naar het algemene
verruimd. Jan Hendrik Gla-
zemaker bijvoorbeeld ver
taalde teksten van Descartes
en Spinoza. In de eeuw daar
op komen we heel wat menis
ten tegen in de vele leesgezel
schappen en in wetenschap
pelijke maatschappijen".
Grote invloed heeft ook het
"collegiantendom" gehad.
Dat waren onafhankelijke
godsdienstige verenigingen
in de zeventiende en acht
tiende eeuw, waar men an
dersdenkenden ontmoette. In
die "colleges" kon iedereen
onbelemmerd spreken en bo
ven zijn eigen kerkelijke be-
perktheid uitstijgen. De vrije
re menisten voelden zich in
deze liberale sfeer goed thuis.
Met de deelneming van niet-
leden aan het avondmaal,
kerkbezoek bij de remon
stranten en later ook bij de
Walen en het voorgaan van
Waterlandse leraren in re
monstrantse diensten (en
omgekeerd) hadden zij dan
ook geen moeite.
Burgerdeugden
Ook op theologisch gebiedl
boette de doopsgezinde crea
tiviteit aan betekenis in.
Kuipers: "Men ging steeds
meer preken volgens de mo
des van de kanselredenaars
van de volkskerk en liet uit de
catechisatieboekjes geleide
lijk alle doopsgezinde ele
menten verdwijnen. In de
In het begin trokken de doopsgezinden zich terug in "schuilker
ken". Dat moest ook van de overheid. Ze kregen ruimte voor hun
gemeenteleven, maar dan wel aan het oog onttrokken.
Later werd dat anders. Met het minder worden van het doperse
zelfbewustzijn kregen de kerken juist méér aanzienZoals in Sneek
(foto).
Franse tijd beperkte men zich
tot de verheerlijking van de
burgerdeugden 'vrijheid, ge
lijkheid en broederschap', als
samenvatting van wat het
evangelie bedoelde.
Het was Samuel Muller, die in
de negentiende eeuw de
doopsgezinden, vanuit een
nieuw gevoel van saamhorig
heid, weer verzamelde rond
de gelovigendoop, met de
klemtoon op de herdoop van
mensen van buitenaf en op de
eed als dé kenmerken van de
broederschap".
Toen in 1796 (Franse tijd) de
kerken werden gelijkgesteld
en kerk en staat gescheiden,
bleek het moeilijk de doops
gezinden hun oude voor
schriften vrijstelling van
krijgsdienst en van eed
saflegging te laten behou
den. De eed-kwestie zou de
hele negentiende eeuw een
probleem blijven. De krijgs
dienst lag bij de dopers min
der zwaar. Door het patriot
tisme waren velen al lid ge
worden van de "vrijkorpsen".
Een militaire kapel mocht in
1879 de muzikale omlijsting
verzorgen, toen in het Friese
Witmarsum het Menno Si
mons-monument werd ont
huld
Een teken van afnemend
groepsbesef op het sociale
vlak was, dat steeds meer
doopsgezinde families de
deur open zetten voor part
ners uit andere kring. En in de
patriottentijd (1780) stortten
vooral vrijzinnige menisten
zich volijverig in de politiek.
Kuipers: "De hele gedachte van
spanning tussen gemeente en
wereld was al vóór de Franse
tijd vrijwel geheél verdwe
nen. Burgerplicht en burger
deugden -tonden hoog geno
teerd binnen het systeem van
de redelijke godsdienst. De
dopersen waren goede
staatsburgers geworden.
Voelden zij zich vroeger in de
eerste plaats doopsgezind en
vandaaruit ook verbonden
met buitenlandse menisten
en hun noden, na de Franse
tijd achtten zij zich primair
Nederlanders en werden bui
tenlandse geloofsgenoten
met enige minachting als ach
tergeblevenen beschouwd.
Pas in de tweede helft van de
eeuw werden met groepen
over de grens weer contacten
aangeknoopt"
Gewoon
Zelfs in de kerkbouw en de in
richting van de kerken kwam
het sterk veranderde doops
gezinde bewustzijn tot uit
drukking. De kerkgebouwen
kregen meer allure en inwen
dig werden, naar calvinistisch
voorbeeld, "doophekken"
rond de preekstoel opgesteld,
dit om de scheiding tussen
kerkeraadsleden en gemeen
te aan te geven.
Kuipers: "De wereld en haar
gang van zaken waren zozeer
in de broederschap binnen
gedrongen dat sommigen
wegliepen naar de gerefor
meerden en het Réveil, ande
ren later naar de opkomende
sociale beweging". Vooral de
uittreding van de Zutphense
predikant Jan de Liefde
stichter van de vereniging
"Tot Heil des Volks" in Am
sterdam, nu 125 jaar geleden
was een gevoelig verlies.
"Afgezien van hun broeder
schapsleven in de gemeenten
en in de Algemene Doopsge
zinde Sociëteit (uit 1811), wa
ren de doopsgezinden niet
langer herkenbaar als groep",
schrijft Kuipers in het ko
mende geschiedenisboek.
"Ze waren gewoon geworden.
Voor velen was dat gerust
stellend. Voor een enkeling
een verontrustend teken".
Als ik ds. Kuipers sinds 1977
in Leiden vraag wat voor
hem het kenmerkende is van
het doopsgezind-zijn nu, dan
is het eerste wat hij daarop
zegt: "een ondogmatische,
bijbelse vroomheid".
Er zijn ongeveer 25.000 doops
gezinden in ons land, ver
spreid over zo'n 140 gemeen
ten. In Noord-Holland,
Friesland en Groningen zijn
ze het sterkst in getal.
"Het gaat ons niet zozeer om de
dogmatiek als wel om een
eenvoudig bijbels christen
dom. Theologisch hebben wij
van alles: van rechtzinnig tot
tegen het humanisme aan.
Onze instelling is vooral
praktisch, met een sterke na
druk op verdraagzaamheid.
De vredesgedachte is in onze
kring de laatste tijd weer ac
tueel geworden. Jongeren
willen een veel nauwere ver
binding tussen het gemeente
leven en de actuele proble-
De doopsgezinden zijn lid van
de Nederlandse Raad van
Kerken en van de Wereld
raad.
Hun bijdrage in die verbanden
zal niet zonder invloed blij
ven, als zij juist in het gesprek
met de anderen hun eigen ka
rakter en ideeën des te duide
lijker herkennen.
S. J. DE GROOT
LEIDEN - Hervormde Gemeente:
Hooglandse kerk 10 ds Eekhof, medew.
van cantorij, 11.45 oecumenische dienkt;
Marekerk 10en5drMeijers; Maranatha-
kerk (L. Morsweg) 10 ds Bakker, Am
stelveen; De Regenboog (Merenwijk)
9.30 ds v. Leeuwen, 11.45 ds v. Leeuwen
en pastor Van Well; Behlehemkerk
(Driftstr.) 10 ds Pannekoek; Bevrij
dingskerk (Montgomerystr. Zuid-West)
9 en 10.30 ds Wagenvoorde; Vredcskerk
(Burggravenlaan) 10 dr Lamping; Waal
se kerk (Breestraat) 10.30 ds Ribs; Acad.
Ziekenhuis 10.15 ds Bakker; Diacones-
senhuis 10.30 ds Van 't Hof; Kapel Ende
geest (Oegstgeest) 9.30 pastor Boshou
wers. Geref. Kerk: Zuiderkerk (Lam-
menschansweg) Zuiderkerk 10 ds
Sijtsma; Petrakerk (Surinamestr.) 10 ds
Hortensius; Oude Vest 10 ds Bovenberg,
7 ds Hortensius; Maranathakerk (L.
Morsweg) 10 ds Bakker, Amstelveen;
Bevrijdingskerk (Montgomerystr.) 9 en
10.30 ds Wagenvoorde, 5 ds Sijtsma;
Groenhoven (Witte Rozenstr.) 10 ds
Bouma, Noordwijk; Voor ziekenhuizen
en Merenwijk zie hervormde gemeente.
Petrakerk (Surinamestraat): 10.30 hr.
Van Herk, dienst voor doven.
Geref. Kerk (dolerend) "Groot-Leiden"
(Lokhorstkerk): 8.30 hr Veth, 5 hr De
Waard. Geref. Kerk Vrijg. (Herengr. 70):
10 en 5 ds Zemel. Chr. Geref. Kerk
(Steenschuur 9): 10 en 5 ds Affourtit. Ge
ref. Gemeente (Nieuwe Rijn): 10 en 4.30
ds Boogaard. Geref. Gemeente in Ned.
(Bethl.kerk Driflstraat): 11.30 en 5 30.
Evang.-Lutherse Gemeente (Hoogl.
Kerkgracht): 10.15 ds Happee. Re-
monstr.-Doopsgezinde Gemeente (Lok
horstkerk, Pieterskerkstraat 1): 10 ds
Metering. Baptistengemeente (Oude
Rijn 3): 10 ds Bosveld. Evang. Christen-
Gemeenschap (Middelstegracht 3): 10
hr. Dikkes. Zendingswerk Midder-
nachtsroep (Zoeterw. singel 21): 5 nam.
hr Hoogerwaard. Evangeliecentrum
Zijlsingel 2: zond. 10 en dinsd. 8 hr Zijl
stra. Pinkstergemeente (Rapenburg 10):
10 hr Eikerbout. Volle Evangeliege-
meente Bethel (school De Twee Sleutels,
hoek Rijnsbuigersingel): 5 tot 6 nam.
Leger des Heils (Hooigracht): 10 en 7.30.
Nieuw Apostolische Kerk (Hoge Rijn
dijk 24): 9.30 en 4, woensd. 8. Zevende
dagsadventisten (Lokhorstkerk): elke
zaterdag 9.45 bijbelstudie. 11 prediking.
Christian Science (Steenschuur 6): 10.30.
Oud-Katholieke Kerk (Zoeterw. singel-
Rooms-Katholieke Kerken: Haagweg
zat. 7, zond. 9, 10.45 en 12; Herensingel
zat. 7. zond. 8.30, 9.30 en 11; Rijndijk
(Leiden-Voorschoten) zat. 7, zond. 9.30
en 11.30; Steenschuur zat. 10 en 7, zond.
8.30, 10. 11.30. 6 en 7; Boshuizerlaan zat.
7, zond. 9.30 en 11; Lammenschansweg
zat. 7, zond. 9, 10.30, 12 en 6; Haarlem
merstraat zat. 7. zond. 9.30,10.45 en 12.15.
ABBENES - Herv. Gemeente: 9.30 hr
Drijver. Voorschoten.
AARLANDERVEEN - Herv. Gemeen
te: 10 dr Haitsma, Boskoop, 7 ds Van
Malssen, Leiderdorp. Geref. Kerk: 10 ds
Hartkamp, 6.30 ds Verschoor, Aalsmeer.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 dienst, 5 ds Den
Hartog, Veenendaal. Rooms-Kath. Pa
rochie: zat. 7, zond. 7.30 en 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN - Herv. Ge
meente: Adventskerk 9.30 ds Lefeber,
6.30 ds De Jonge; Kruiskerk 9.30 ds De
Jonge; Opst. kerk 10 ds v.d. Heiden, 6.30
ds Olie, Linschoten; Nabij 9.30 jeugdka-
pel; G. Herderkerk 10 ds Mulder. 6.30 ds
Oosthoek; De Bron 9 en 10.30 ds Oost
hoek, 6.30 ds Moll; Ashram 9.30 ds Moll;
Onderweg (Lijsterlaan) 10 kand. Mes
dag; Sionskerk 9.30 en 6.30 ds Ouwen-
dijk. Geref. Kerk: Mar. kerk 9.30 ds Zel-
denrust, IJsselstein, 6.30 ds Stolk; Salv.
kerk 9.30 ds Stolk, 6.30 ds Modderaar; zie
ook herv. gemeente. Geref. Kerk Vrijg.
(Rijnstroom): 8.45 dienst, 2.30 kand. Lui
ten. Chr. Geref Kerk: 9.30 en 4.30 ds
Hamstra. Oud-Geref. Gemeente: 9.30 en
4. woensd. 7 mei 7.15 ds Kamp. Baptis
tengemeente (Molenwerfstr. 1): 10 en
6.30 ds Koekkoek. Baptistengemeente
Alphen-Noord (Sportlaan): 10 hr De
Jonge. Volle-Evangeliegemeente
(school Westpreludeweg): 10 hr v. Put
ten. Leger des Heils (Corn, de Vla-
mingstr.): 10 en 6.30. Pinkstergemeente
Bethel (Rode-Kruisgebouw): 4 nam.
Pinkstergemeente Alphen (Rode-
Kruisgebouw): lOvoorm. Remonstrant-
Kring (Van Mandersloostraat 36): 10
11.30; Piuskerk zat. 7, zond. 9,
10.30 en 11.45; De Bron zat. 7, zond. 9 en
11 30
BENTHUIZEN - Herv. Gemeente: 9.30
kand. Teeuw, 6 ds Exalto. Geref. Ge
meente: 9.30 leesdienst, 2.30 ds Hon-
koop.
BODEGRAVEN - Herv. Gemeente:
Dorpskerk 9.30 ds Droogers, 6.30 ds v.d.
Velden Reeuwijk; Salvatorkerk 9.30 ds
De Vreugd, 6.30 ds Baas, Katwijk;
Bethlehemkerk 9.30 dr Maarsingh,
Amersfoort, 6.30 ds Harkema, Biltho-
ven. Geref. Kerk: 9.30 ds Van der Wey,
Hattem, 5 bevestiging (door ds Van Wat-
turn, Bleiswijk) en intrede ds Elderman.
Geref. Kerk Vrijg.: 9.30 en 4.30 kand.
Luiten.
BOSKOOP - Hervormde Gemeente:
Dorpskerk 9.30 ds Oort, Alphen, 7 interk.
herdenking; De Stek 9.30 ds Dijkstra.
Geref. Kerk: 9.30 ds Omta, 7 interk. her
denking; De Stek 9.30 ds Dijkstra. Chr.
Geref. Kerk: 9.30 en 5 ds v. Langevelde.
Geref. Gemeente: 9.30 en 6. Opwek
kingsgemeente (Concordia): 9.30. Ver
gaderingvan Gelovigen(Nieuwstr.): 9.30
en 5. Rooms-Kath. parochie: zat. 5.30 (De
Stek) en 7, zond. 9.30 en 11.
HAZERSWOUDE - Herv. Gemeente:
9.30 ds Bogers, 6.30 ds Lefeber beiden
Alphen. Geref. Kerk: 9.30 ds v.d. Bosch,
Gouda. 5 ds Welbedacht. Rooms-Kath.
Parochies: Dorp zat. 7, zond. 8, 10 en
11.30; Rijndijk (Bernardus) zond. 10; Het
Anker zat. 7, zond. 8.45 en 11.15.
HILLEGOM - Herv. Gemeente: 10
dienst, 7 interk. herdenking. Geref.
Kerk: 10 ds v.d. Wal. 7 interk. herden
king in herv. kerk. Chr. Geref. Kerk: 10
en 5 ds Biesma.
HOOGMADE-Herv. Gemeente: lOdrv.
Vliet, afscheid, wo. 7 mei 8 nam. herden
king 250-jarig bestaan van de kerk. ds De
Jong, Mijdrecht, mmv hvd-koor Alphen.
Rooms-Kath. parochie: zat. 7, zond. 10.
DE KAAG - Herv. Gemeente: 10 ds
Kolkman. Rooms-Kath. parochie: zat. 7,
zond. 8 en 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN - Herv. Ge
meente: Dorpskerk 10 ds Aartens, 6 ds
Schuurman; Ontmoetingskerk 10 ds
Gebraad. 6.30 ds Aarents. Geref. Kerk:
9.30 ds Vrolijk, 5 ds Kersten. Rooms-
Kath. parochie: zat. 7. zond. 9.30 en 11.15.
Marinevliegkamp: 10.30 gezinsdienst. ds
v. Meile.
KATWIJK AAN ZEE - Her/. Gemeente:
Nieuwe Kerk 10 ds De Jong. 6 ds Lager-
weij, Den Haag; Oude Kerk 10 ds Boer. 6
ds Vroegindewey; Ichthuskerk 10 ds
Schuurman. 5 ds Visser; Pniëlkerk 9.30
ds Vroegindewey, 5.45 zang, 6 ds Boer,
jeugddienst; Groen van Pr. school 10 ds
Van Roon; ziekenhuis Overduin 2 ds
Baas. Geref. Kerk: Triumfatorkerk 9 en
10.30 ds Kersten, 5 ds Huisman, Zoeter-
meer. Geref. Kerk Vryg.: 10.15 en 3.30 ds
Boersema, Heerde. Ned. Geref. Kerk:
8.45 ds Roukema, 7 ds De Lange. Chr.
Geref. Kerk: zondag 10 en 5 en maandag
(5 mei) 9.30 ds Slagboom. Vrijg Chr. Ge
ref. Gemeente (Uni-zaal): 10 en 5 ds v.d.
Belt. Geref. Gemeente (Remisestraat):
10 en 5. Volle-Evangeliegemeente
(Voorstraat 100): 9.45.
KOUDEKERK AAI^ DEN RIJN - Herv.
Gemeente: 10 ds Den Tonkelaar, War
mond, 6.30 ds v.d. Berg, Aalburg. Geref.
Kerk: 9.30 ds Welbedacht, 5 ds v.d. Bos,
Gouda.
LEIDERDORP - Hervormde Gemeente
en Geref. Kerk: Dorpskerk 10 ds v. Mals
sen, 6.30 ds Doesburg; Kerk Hoofdstraat
10 mevr Jacobi; Scheppingskerk 9 en
10.30 ds Van Loenen; Verpleeghuis Ley-
thenrode: 10 ds Lutmers; St. Elis. Zie
kenhuis: 11 dienst. Baptistengemeente
(wijkgeb. Zijlkwartier): 10 br. De Vries.
Rooms-Kath. parochie: zat. 7, zond. 9,
10.30 en 12
LEIMUIDEN - Herv. Gemeente: 9.30 ds
Lalleman. Geref. Kerk: 9.30 ds Jaspers
Focks, 7 ds Los. Rooms-Kath. parochie:
zat. 7, zond. 7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE - Herv. Gemeente: Dorpskerk 10
ds t Hooft, 6.30 ds 't Hooft, herden
kingsdienst, mmv "Looft den Heer";
Pauluskerk 10 ds De Gelder. Geref.
Kerk: 10 ds Heiner, Rozenburg, 7 dienst
Geref. Kerk Vrijg.: 10.30 ds Bosma, 4.30
ds Houwen. Ned. Geref. Kerk (Salvato-
ri): 9 en 5 ds Schuurman. Chr. Geref.
Kerk: 10 en 4.30 ds v Dijken. Geref. Ge
meente: 10 en 4 ds Hakkenberg. Rooms-
Kath. parochies: Agathakerk zat. 7,
zond. 10 en 12; Poelpolder zat. 7. zond. 9
en 11.30; Mariakerk zat. 7, zond. 8.30. 10
en 11.45; Engelbewaarders zat. 7, zond. 8,
9.30, 11 en 5.45.
NIEUWKOOP - Herv. Gemeente: 9.30 hr
Goedhart, 6.30 ds Steenstra, Wassenaar.
Geref. Kerk: 9.30 en 6.30 ds Nooteboom.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 dienst. 2.15 ds
Hamstra. Rooms-Kath. parochie: zat. 7,
zond. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN - Herv. Gemeente: 9.30
kand. v. Harten, 6.30 hr Kattenberg,
Voorschoten. Rooms-Kath. parochie:
zat. 7, zond. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP - Herv. Gemeente:
9.30 ds Den Harder, 5 ds Rothfusz. Geref.
Kerk: 9.30 ds Rang, 6.30 ds Wijngaarden.
Verlaat): 9.30 hr v Leeuwen, Zevenho
ven 7 hr. Christ, Leiden. Rooms-Kath.
parochie: zat. 7,-zond. 9 en 10.30.
NOORDWIJK - Herv. Gemeente: kerk
Voorstraat 10 dr Jansen; kerk Hoofd
straat 10 ds Keuning; rk kerk Maria ter
Zee 6.45 nam. interk. herdenking; De
Rank (Golfbaan) 10 hr Goyert, 't Harde, 5
ds De Pater, Haastrecht. Geref. Kerk:
kerk Hoofdstraat (Buurtkerk) 10 ds El-
gersma; Vinkenlaankerk 9.30 ds v.d.
Werff, Voorhout; Stichtingskerk 11 hr v.
Duin; Sole Mio 9 hr v Duin; zie ook her
vormde gemeente. Ned. Prot. Bond (aula
Oude Zeeweg): 10.30 ds Luca, Amstcr-
Zilk (aula Mailaschool) 10 hr De Vrii
Rooms-Kath. parochies: Victorkerk zat.
7, zond. 9.30 en 11; Jozefkerk zat. 7, zond.
8.30 en 10.'
OEGSTGEEST - Herv Gemeente:
Groene of Will, kerk 10 ds v.d Poe.. Den
Haag; Pauluskerk 10 ds Jongeneel; Ge
meentecentrum 10.30 ds Ter Linden,
6.30 ds De Haan. Geref. kerk (Maurits-
laan): 10 ds Ter Veen, 6.30 ds De Haan (in
Gem. centrum). Geref. Kerk Vrijg.: 10 ds
Houwen, 2.30 kand. Luiten. Ned. Geref.
Kerk (Gemeentecentrum). 8.45 ds De
Lange. 4 ds Bouma. Loosdrecht Van
Wyckerslooth: 4.30 mevr Visch. Kapel
Endegeest: 9.30 pastor Boshouwers.
Volle-Evangeliegemeente (Gemeente-
centrum): 4 nam Rooms-Kath. paro
chies: Win kerk zat 7. zond 8, 1" 30 en
12; Bonaventurakapel zat. 6.30, zond. 9
OUDE EN NIEUWE WETERING -
Herv. Gemeente: 9.30 ds v.d. Veldeh, Ge
ref. Kerk: 9.30 ds Bol, 4.30 ds Jaspers
Focks. Rooms-Kath. parochie: zat. 7,
zond. 9.30 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN - Rooms-
Kath. parochies: Maria Presentatie zat. 7,
zond. 8,9.30 en 11Petrus-Banden zat. 7,
zond. 9.30, 11 en 12.15.
RIJNSATERWOUDE - Herv. Gemeen
te: 9.30 ds De Kruijf, 7.15 interk. herden
king. Chr. Geref. Kerk: 9.30 dienst, 2.15
ds Boiten.
RIJNSBURG - Herv. Gemeente: Voor
hof 10 ds Romein; Bethelkerk 9 en 10.15
ds v. Niel, 5 ds Romein. Geref. Kerk: Pe
trakerk 9.30 dr Masselink Rotterdam, 3
ds Damsma, aangepaste dienst ouder
ver. Philadelphia; Immanuelkerk 9 en
10.30 ds Baayen, 8 nam. ds Romein en ds
Wildschut, inter, herdenking; Marana
thakerk 9.30 ds Damsma, 5 ds Baayen.
Geref. Kerk Vrijg.: 10 en 5.15 ds Zomer
10 br v.d. Brink, avondmaal, 7.30 evang.
dienst, br. Bijker. Rotterdam. Rooms-
Kath. parochie: zat. 7, zond. 10.30.
RIJPWETERING - Rooms-Kath. paro
chie: zat. 7, zond. 7.30, 9 en 10.30.
SASSENHEIM - Herv. Gemeente: 9 en
10.30 hr Christ, Leiden, nam. geen
dienst. Geref. Kerk: 9.30 ds Baas, 5
dienst. Chr. Geref. Kerk: 10 en 5 prof.
Velema. Rooms-Kath. parochie: zat. 7,
zond. 9.30 en 11.
TER AAR - Herv. Gemeente: 9.30 en 6 ds
Klein Kranenburg. Geref. Kerk: 9.30 en 3
ds Bezemer. Rooms-Kath. parochies:
Aardam zond. 9 en 12; Langeraar zat. 7,
zond. 8.30, 10 en 11.30.
VALKENBURG - Herv. Gemeente: 10
ds Vermeulen, 6.30 ds Veldkamp, Den
Haag. interk. herdenking. Geref. Kerk:
9.30 ds De Raadt, 6.30 zie herv. gemeen
te Geref. Kerk Vrijg.: 9.30 leesdienst,
2.30 ds Wilschut. Marinevliegkamp:
10.30 ds v. Meile, gezinsdienst.
VOORHOUT - Herv. Gemeente: 10 ds v.
Santen. Rooms-Kath. parochie: zat. 7,
zond. 9. 10.30 en 11.45.
VOORSCHOTEN - Herv. Gemeente:
Dorpskerk 10 ds v.d. Schoot, 7 ds Meue-
ring; aula Noord-Hofland 9.30 ds Mete
ring Kapel Rijndijk geen dienst; Kerk
Hulp en Heil 10 ds Lentz; De Ark 10 jon-
gerendienst. Geref»kerk: 8.30,10.30 en 5
ds De Zwart, avondmaal. Geref. Kerk
Vrijg.: 10 en 5 kand. De Kimpe. Rooms-
Kath. kerken: Laurentiuskerk zat. 7,
zond. 10 en 11.30; Aula Noord-Hofland
zond. 11; Jan van Hooflaan 3: 10.30 En
gelse dienst.
WADDINXVEEN - Herv. Gemeente:
Brugkerk 9.30 kand. Van Vreeswyk, 5 ds
Roetman; De Hoeksteen 9.30 kand. Van
Vuuren, 6.30 ds Verboom; Bethelkerk
9.30 ds Verboom, 5 kand. Schuitemaker;
Immanuelkerk 9.30 ds Voors, tweede
dienst (tijd niet vermeld) ds Holwerda.
Geref. Kerk: Kruiskerk 9 ds v.d. Berg, 5
ds Bruyn; Ontmoetingskerk 10.15 ds v.d.
Berg. Chr. Afgescheiden Gemeente: 9.30
en 5. Volle Evangeliegemeente "Sion"
(Lindegaarde 17a): 9.30. Rooms-Kath.
parochie: Victorkerk zond. 10; Ontmoe
tingskerk zond. 8.30 en 11.15.
WARMOND - Herv. Gemeente: 10 ds
Bouhuys, Leiden. Rooms-Kath. paro
chie: zat. 7, zond. 8.30, 10 en 11.30.
WASSENAAR - Herv. Gemeente:
Dorpskerk 10 ds Steenstra, 7 vicaris
Smeets; Kievietkerk 10 ds v.d. Kamp,
gemeensch. dienst; Messiaskerk 10 ds v.
Zanten, 4.30 ds Van der Plas, Delft;
Dorpscentrum 9.30 ds v.d. Linden, Ou
dewater. Geref. Kerk: Zijllaan 10 kand.
Van Dam, 7 ds v.d. Meulen; Wassenaar-
Zuid 10 ds v.d. Kamp, in Kievietkerk.
Ned. Prot. Bond (L. Kerkdam): 10.30 ds
Werner.
WOUBRUGGE - Herv. Gemeente: 9.30
ds Bronsgeest, Nieuwkoop, 6.30 kand.
Wijting. Geref Kerk: 9.30 en 6.30 dr. v.d.
Zwaan. Rooms-Kath. parochie: zat. 7.
zond. 10.
ZEVENHOVEN - Herv. Gemeente: 9.30
ds Vink, Katwijk, bevestiging ds Kiel-
der, 2 ds Kielder, intrede. Rooms-Kath.
parochie: zat. 7, zond. 9 en 10.45.
ZOETERWOUDE - Herv. Gemeente: 10
ds Rietveld. Rooms-Kath. parochies: St.
Jan zond. 9.30 en 11; Chr. Dienaarkerk
zat. 7. zond. 10. Meerburgkerk (Hoge
Rijndijk) zat. 7, zona. 9.30 en 11.
ZWAMMERDAM - Herv. Gemeente:
9.30 ds Haakman, 6.30 interk. herden
king. Geref. Kerk: 9.30 ds v. Wijngaai-
den, Barneveld, 6.30 interk. herdenking
in herv. kerk.