Het chips
rapport
van de
tien wijze
mannen
„Niet met armen over elkaar
zitten afwachten hoe rest
van wereld je voorbij snelt"
ZATERDAG 12 JANUARI 1980
EXTRA
PAGINA 25
We hebben net de eerste
stap over de drempel van
de jaren tachtig gezet,
maar er zijn zwartkijkers
die hun oudejaarsverhaal
voor december 1989 nu al
klaar hebben: de trend
van tachtig, zo denken zij,
wordt de trend van de ro
bot, de onstuitbare op
mars van de computer-
maatschappij, de zege
tocht van de chip. Als we
de pessimisten mogen ge
loven, is de naam van de
man van het jaar, de man
van het decennium, ook al
bekend: Big Brother.
Of we werkelijk in sferen
terechtkomen waarin de
almachtige staat, de alles
en iedereen met elektro
nische ogen beglurende
en besturende Grote
Broer uit George Orwells
beroemde boek „1984" de
scepter - de chipter? -
zwaait is een vraag voor
ons allemaal.
Eind vorig jaar kwam het
rapport uit van de Ad
viesgroep Maatschappe
lijke Gevolgen van de Mi
cro-elektronica. Deze
groep van geleerden uit
verschillende disciplines
adviseerde de regering de
opmars van de chip be
slist niet te stuiten, maar
ze met gepaste maatrege
len, onder andere ter
voorkoming van een uit
de hand lopende werk
loosheid en met aange
past onderwijs, te bege
leiden. Meedoen dus,
Door
Reinier v.d. Loo
Een chip is (in lekentaal) een
plaatje silicium (grondstof:
zand) waarop met onder andere
fotochemische processen dui
zenden elektronische schakelin
gen kunnen worden geëtst. Het
plaatje is niet groter dan enkele
vierkante milimeters en kost in
feite niet meer dan een dubbel
tje. Het is met name de micro
processor of micro-computer, de
programmeerbare chip, die de
bouw van uiterst gecompliceer
de computerssystemen en van
besturingscomputertjes voor
apparaten makkelijker en
goedkoper maakt. En de ont
wikkeling van de micro-elek-
tronica staat niet stil...
maar met beleid, zodat we
straks geen Balkanland
worden tussen de ons om
ringende en beconcurre
rende landen, die al volop
in de slag zijn om de
enorme nieuwe markt te
veroveren.
De voorzitter van de ad
viesgroep was prof. G. W.
Rathenau, oud-directeur
van het Natuurkundig
Laboratorium van Phi
lips, voormalig lid van de
Wetenschappelijke Raad
voor het Regeringsbeleid
en oud-hoogleraar expe
rimentele natuurkunde in
Amsterdam. Met hem
werd een langdurig
vraaggesprek ge
voerd.
Prof. Rathenau Ik
vrees voor een mogelijke
klap bij de
witte-boo rden mense n
UTRECHT - „Ik ken die
angst, ik heb ze zelf ook
wel. Die vrees voor de
robotisering. Die hui
ver voor het verlies van
je baan als een chip het
zelfde werk sneller en
goedkoper aan kan.
Daarom hebben wij er
in ons rapport ook zo
dringend voor gepleit
dat de opmars van de
chips, van de micro-
elektronica, zorgvuldig
wordt begeleid. Dat de
overheid voorkomt dat
technici ons ringeloren.
Dat de regering maat
regelen neemt om een
explosieve werkloos
heid te voorkomen. Dat
er een nationaal cen
trum komt waar „chip-
kunde" wordt gebun
deld en wordt gedistri
bueerd. Dat ons onder
wijs snel op de nieuwe
ontwikkelingen in
speelt. Dat er een brede
maatschappelijke dis
cussie op gang komt
over dit onstuitbare fe
nomeen".
„Maar laten we vooral ervoor
zorgen dat de angst niet on
nodig wordt aangewakkerd
als ze niet gerechtvaardigd is.
Want bedenk wel, dat bijna
alle technologische vernieu
wingen, zeker ook deze, niet
alleen tot grotere werkloos
heid kunnen leiden, maar ook
tot werktijdverkorting".
„En als je door die nieuwe ont
wikkelingen allerlei bruikba
re nieuwe produkten krijgt en
meer vrije tijd - dingen die we
met ons allen toch al duizend
jaar lang nastreven - dan kun
je dat toch geen nadeel voor
de totaliteit in de bevolking
noemen? Dan zijn dat toch
voordelen? Je krijgt welvaart
en vrije tijd in de schoot ge
worpen - beide hartstochte
lijk gewild - maar ons
probleem is dat we het ver
keerd verdelen".
Prof. Rathenau (68) formuleert
met wetenschappelijke
nauwkeurigheid, langzaam
maar met een zwierig Duits
accent, voorzichtig, filoso
fisch soms, maar met een
stukje menselijke warmte die
verrast bij een rapporteur
over koel-technische ontwik
kelingen. Een geleerde met
twijfels. Gezonde twijfels.
Juist niet de „techneut" voor
wie alles wat nieuw is ook
goed is. Niet de ex-Philips-
man die zonodig de Neder
landse markt voor de elektro
nica moet openbreken.
De voorzitter van de tien wijze
mannen die de regering
moesten adviseren over het
toekomstige beleid rond de
chip en de automatisering,
zegt zonder omhaal dat we bij
die hele stormachtige ont
wikkeling naar het computer
tijdperk „beslist een gouver
nante moeten plaatsen om te
sturen, te begeleiden, te
ir nodig"
Verdelen
„Welvaart en vrije tijd dus. Ik
ben daar niet tegen. Ik vind
het helemaal niet zo leuk dat
ik als 'n gek moet werken,
soms tot middernacht toe. Ik
heb helemaal geen bezwaar
tegen een wat minder jachtig
leven. Waar ik wel bezwaar
tegen heb. is dat die nieuwe
vrije tijd naar mijn buurman
gaat die niets te doen heeft.
Het werk moet dus beter
worden verdeeld".
„Ik sta niet achter die zwartkij
kers die zeggen dat door de
automatisering het meren
deel van het werk verloren
gaat. Een meerderheid in on
ze adviesgroep zegt dat,
slechts als de juiste over
heidsmaatregelen niet wor
den genomen, het werkloos
heidspeil in 1990 boven de
300.000 zou kunnen liggen.
Zulke getallen vinden wij
inacceptabel".
„En schuif die groeiende
werkloosheid nou vooral niet
alleen af op de micro-elektro-
nica. Vergeet niet dat er tegen
dat jaar ook 700.000 mensen
bij zijn gekomen die werk
willen. En dat ook steeds
meer vrouwen een baan zul
len zoeken. Als je daar goed
op inspeelt, als je zorgt dat de
industrie zich tijdig ver
nieuwt, dat de arbeid op ver
standige manier wordt ver
deeld, dan voorkom je dat er
onaanvaardbare toestanden
ontstaan. Dit soort zaken
moet echter nu al bespreek
baar worden gemaakt. Daar
om lijkt mij ons rapport nut
tig".
Niet remmen
Prof. Rathenau's betoog volgt
op onze vraag of een klein en
dus voor buitenlandse con
currentie kwetsbaar land niet
een automatiseringsheffing
zou moeten instellen. Of Ne
derland dus de chips kunst
matig zou moeten afremmen
omdat het weinig uitmaakt
waaraan je je geld uitgeeft of
je moderniseert en de maat
schappij (overheid) betaalt de
kosten van de daaruit ontsta
ne werkloosheid, óf je mo
derniseert niet en je betaalt
via subsidies te duur gewor
den bedrijven die ender de
kostprijs exportprodukten
moeten maken.
Prof. Rathenau is duidelijk te
gen dat afremmen. Hij en zijrt
mede-rapporteurs zeggen
onomwonden: „Je kunt het je
niet veroorloven achterop te
raken, anders krijg je straks
die nieuwe produkten noch
die vrije tijd. Watje wel moet
doen, is de invoering van de
nieuwe techniek niet schoks
gewijs, maar geleidelijk laten
plaatsvinden. Om zo'n
schokgolf te voorkomen, plei
ten wij dan ook zowel voor dat
chip-informatie-en-ontwerp-
centrum als voor een ver
standige brede maatschap
pelijke discussie over het hele
vraagstuk"
Klappen
- Ombuigen vereist plooibaar
heid. Denkt u niet dat bij de
huidige grote werkloosheid de
dreiging van nog meer ont
slagen door automatisering
tot grote angst zal leiden voor
het verlies van werk en daar
door van sociale zekerheid?
En met name bij de meest
kwetsbare groepen: de min
der geschoolden, de lagere
IQ's, de mensen op makkelijk
door machines of robots ver
vangbare arbeidsplaatsen?
Daar hoef je niet met plooi
baarheid aan te komen.
Prof. Rathenau: „Ten eerste
geloof ik niet dat, als er klap
pen vallen, die de eenvoudig
ste banen zullen treffen. Mijn
tuinman zie ik nog niet zo een,
twee, drie door een computer
vervangen. Ik vrees voor een
mogelijke klap bij de mid
dengroepen, by de witte-
boordenmensen, die zich
zonder duidelijke specialisa
tie hebben opgewerkt tot een
leidende functie omdat ze or
ganisatietalent hadden en ca
paciteiten om een kleine
groep mensen te leiden; die
zijn niet echt gekwalificeerd
voor het meest moderne werk
en die krijgen straks mis
schien minder te doen omdat
veel meer mensen straks ei
gen verantwoordelijkheden
krijgen. Banen worden meer
geïndividualiseerd en dan zie
ik niet wat die groep nog zou
moeten doen".
„Ook ouderen zullen wel wat
moeilijkheden krijgen. Die
veranderen niet zo makkelijk
meer. Daar komt de verdrin-
gingsprolematiek aan de or
de. die jongeren niet hebben.
Kijk maar op de scholen, daar
is de jeugd, zonder dat ie
mand daar nou erg moeilijk
over doet. al volop actief met
micro-elektronica. Onze kin
deren gaan vlotter met een
zakrekenmachientje om dan
u en ik. Die hebben geen erva
ring of routine van jaren te
verdringen".
Stap terug
„Maar zelfs bij de onontkoom
baarheid van banenverlies
moet je je toch nog wat anders
afvragen: is onze generatie
nog wel bestand tegen zulke
problemen. Kunnen wij nog
wel veranderen, ons aan
omstandigheden
aanpassen? In de oorlog kon
je overleven in een ijskoude
hooiberg met de Duitsers
vlak voor je neus. Ik zelf ben
verschillende keren op en
neer geswitched. Ik heb na de
oorlog ook een forse stap te
rug moeten doen. Reed rond
in een vijf-tons truck om in
hospitalen mensen met tb die
net uit Duitse kampen terug
waren gekomen te brengen
wat ze nodig hadden. Ik heb
dat „lagere" werk aanvaard.
Kon dat best opbrengen".
- U kunt die soepelheid van
geest misschien wel hebben,
maar vraag nou een eenvou
dige werker op straat eens of
hij bereid is honderd gulden
per maand in te leveren? Die
man is niet zo soepel. En plei
ten voor grotere plooibaar
heid is makkelijker in tijden
nan nood of in periodes waar
in er genoeg banen zijn.
„Je ziet nu inderdaad een gene
ratie die minder bereid is zich
aan te passen. Ook dat heeft
met de techniek te maken.
Die heeft veel dingen gemak
kelijker voor ons gemaakt.
Daarnaast zyn wij nu zo in de
sociale watten gelegd dat we
verwachten van de wieg tot
het graf een gegarandeerd be-
staan-met-inkomen te heb
ben. De bereidheid tot veran
deren is beslist kleiner ge
worden. Men past zich niet zo
makkelijk meer aan aan dy
namische vernieuwingspro-
Voorkomen
-Nog een keer dan: U bent crea
tief, u heeft ongetwijfeld een
respectabel IQ, u kunt soepel
zijn.Maar die wat minder be
gaafde zal zijn creativiteit,
voor zover aanwezig, juist
zien botsen met chips die die
zelfde creativiteit mogelijk te
rugdringen, overnemen en
zelfs doden. Dan botst uw ide
aal toch met de realiteit?
„Ja, daarin heeft u wel gelijk,
daar zijn mensen wel bang
voor; ik ook. Ik geloof dat we
die ontwikkeling dan ook met
ons allen moeten proberen te
voorkomen"
- Hoe?
„Een van de door ons aanbevo
len middelen is her-, bn- en na
scholing. Het hele onderwijs
zal op de nieuwe ontwikke
ling moeten inspelen. Dat had
trouwens allang moeten ge
beuren. We lopen achter"
- Waardoor?
„Omdat we hier in dit land niet
altijd geweldig eensgezind
opereren. Wij kunnen elkaar
hier stevig in de haren vliegen
in het parlement en op uni
versiteiten. Dat gebeurde ook
ten aanzien van vakken waar
de micro-elektronica een rol
speelt. Dus gebeurde er niets.
Te weinig althans. Het cen
trum dat wij voorstellen én de
universiteiten zullen hierop
moeten inspelen. Kennis ver
garen en doorgeven aan bij
voorbeeld het midden- en
kleinbedrijf. Leraren oplei
den die vervolgens leerlingen
zo snel mogelijk vertrouwd
kunnen maken met de nieu
we technieken"
Gevaar
- Maar hebben die mensen
straks nog wel voldoende te
zeggen over de techniek? En is
er niet een zware druk vanuit
de techniek? De chip-makers,
die nieuwe dingen op de
markt brengen en vervolgens
een behoefte forceren? Hoe
voorkom je dat techneuten de
werkmethode gaan bepa
len?
Prof. Rathenau: „Er bestaat in
derdaad een gevaar voor een
kloof tussen ontwerpers en
gebruikers. Dat mag natuur
lijk nooit, maar het gebeurt.
Ik weet het. Je moet de tech
nici - en niet de techniek zelf -
ontzettend controleren. Je
moet niet alles door hen laten
uitmaken. Maar kijk nu ook
eens naar de keerzijde. De
spoorwegen. Schiphol zulke
gigantische technische ze
nuwstelsels, die werken -
dankzij de technische voor
uitgang - toch imponerend"7
Ik vind het knap dat er bij
zulke ingewikkelde werk
schema's bijna nooit iets fout
gaat. En dan is er eens een Te-
nerife-ramp. Maar gebeuren
er op lager, minder ingewik
keld niveau naar verhouding
niet veel en veel meer onge
lukken"?
,We moeten alleen wel zorgen
dat de modernisering niet tot
uitspattingen leidt. Te grote,
gecompliceerde systemen
bijvoorbeeld. Liever veel
kleine computer-stelsels dan
één gigant. Neem de chemi
sche industrie. Daar schafte
men enorme produktiesys-
temen aan, maar toen de
markt plotseling krapper
werd, moesen die reuzen op
halve toeren gaan draaien en
fcmg bedrijl nvcr de kop
om dat het niet tydig kon
terugschakelen"
„Maar we moeten er óók voor
zorgen dat onze angst niet is
gebaseerd op getallen die niet
representatief zijn. Kyk, by
elke technologische ver
nieuwing stuit je op ver-
schuiveningen in het werkpa
troon. Toen de landbouw ge
mechaniseerd werd, stonden
er meteen duizenden boeren
zoons werkloos tussen de
ploegvoren en in de koeiestal.
Maar die zyn elders opnieuw
begonnen. In de dienstensec
tor hetzelfde beeld".
„Ons beroep op de overheid is
echter zorg ervoor dat je het
wegvallen van oude banen en
de komst van hele nieuwe op
elkaar afstemt, dat er geen
schokgolven ontstaan. Haal.
om dat te voorkomen liever
leerkrachten en inÜUCfUaÜe
uit het buitenland om ons al
ler kennis op peil te brengen
dan dat je hier met de armen
over elkaar gaat zitten af
wachten hoe de rest van de
wereld je voorbysnelt".
