Je haalt eigenlijk een schakel uit de keten weg als je een reeks van tien jaren, louter
omdat een volgend tiental zich aandient, zo apart zet. Het verband kan dan
gemakkelijk zoek raken. En het is juist de samenhang die veel dingen begrijpelijk
en doorzichtig maakt.
Al zijn er een heleboel onverwachte dingen die de geschiedenis beïnvloeden
denk maar eens aan de Amerikaans-Iraanse crisis de jaren zeventig zijn toch
niet goed te verklaren zonder de periode die eraan vooraf is gegaan. En komende
ontwikkelingen laten zich al vermoeden uit wat het nu bijna afgelopen tijdvak
ons heeft gebracht.
Het is een oud-testamentische wijsheid die zegt dat wat er is geweest er ook zal zijn,
en wat er is gedaan opnieuw gedaan zal worden. "Er is niets nieuws onder de zon",
zeggen wij, mensen van het na-christelijke tijdperk, de bijbelschrijver Prediker
woordelijk na.
Zomaar een voorbeeld.
De crisis in het Nederlandse katholicisme dateert al van vóór de tweede wereld
oorlog, meent een vakgroep van de theologische faculteit in Tilburg. Ze is een
gevolg van maatschappelijke ontwikkelingen; de verplaatsing van grote groepen
mensen, de verstedelijking, de welvaartsspreiding en de toenemende deelne
ming aan hogere vormen van onderwijs. "Het zijn geen nieuwe verschijnselen,
waarvoor de huidige kerkleiders ter verantwoording worden geroepen".
Met Prediker, de zoon van David, koning te Jeruzalem, zeggen de empirische
godsdienstwetenschappers in het atoomtijdperk; Is er iets, waarvan men zegt
ziehier, dat is nieuw, het was er al in verre tijden vóór ons.
En als in het psalmboek duizend jaren worden voorgesteld als de dag van gisteren,
moet dan niet elke poging om vat te krijgen op één-honderdste deel daarvan ijdel
heten?
Toch moet over het ver
schijnsel "kerk" in deze
tijdkring wel wat meer
te zeggen zijn dan de
gemeenplaatsen van
Jan Publiek - "de kerk
heeft afgedaan" - ons
dagelijks te horen ge
ven. Maar eenvoudig is
het niet. De indrukken
die je in dat wijde veld
krijgt zijn niet alleen
talrijk maar ook tegen
gesteld. Verlies en
werfkracht, inzinking
en opleving, je vindt ze
vlak bij elkaar.
De positie van de godsdienst
iaat zich op het ogenblik
moeilijk schatten, laat staan
dat een reële toekomstschets
voor de rest van deze eeuw
mogelijk zou zijn.
Op allerlei gebied beleven wij
een overgangssituatie. Onze
kerheid en twijfel kenmerken
de westerse cultuur. De kerk
krijgt hiervan haar deel.
Professor Fiolet, secretaris van
de Raad van Kerken in Ne
derland, wordt er niet door
ontmoedigd. Hij zou het veel
erger vinden als de kerk in
hemelwaarts gerichte
vroomheid aan het algemene
crisisgevoel voorbijging. So
lidariteit met de wereld waar
van zij deel uitmaakt ontstaat
pas daar waar de nood aan ei
gen lijf wordt ondervonden
en meegedragen.
P(5)inn)[nn)@(n)
Wat direct opvalt is dat naarma
te de contacten tussen de
kerken beter worden en de
scheidsmuren steeds meer
afbrokkelen onder de ballast
van de geschiedenis, de in
terne spanningen toenemen.
Er is georganiseerd verzet te
gen het nieuwe, dat - vaak al
te gemakkelijk - als "geloofs-
ondermijnend" wordt afge
daan. Het beschutte gevoel
van bij-elkaar-horen op
grond van hetzelfde geloof
staat in deze tijd danig op de
tocht Kerken die door hun
ietwat gesloten karakter altijd
een toonbeeld van confessio
nele gelijkheid en broeder
schap zijn geweest, voelen nu
hun fundamenten schudden.
En dat is alarmerend.
Er moeten dus dammen wor
den opgeworpen. Dat gebeurt
met negentiende-eeuwse
vastberadenheid.
Als zulke defensief-positief-
christelijke krachten zich
wapenen, blijft dé zegen in de
regel niet uit. Dan wordt een
EO met meer dan 200.000 le
den een "wonder Gods" en
ervaart de 'directie van de re
formatorische krant de regi
stratie van de 40.000ste abon
nee als een "gunst des Hee-
ren". Eigen tijdschriften, uit
geverijen, scholen, instituten,
bibliotheken en wat dies
meer zy vinden in dit door
timmerde volksdeel vol
doende voeding voor een
rooskleurig bestaan. Zelfs
dure, comfortabele zomer-
bungalows, op een veilig
plekje van onze onvolprezen
Veluwe, gaan op deze exclu
sieve grondslag - tv verboden
en een gereglementeerde
eerbied voor de zondag -
moeiteloos van de hand.
Opnieuw ligt in het isolement
onze kracht.
Christelij k-gereformeerde
ambtsdragers - hun kerk is
voortgesproten uit de Af
scheiding van 1834 - beraden
zich in dit turbulente tijdsbe
stek voor het eerst over hun
interne verschillen. De
geestelijke eenheid is zoek.
Bepaalde predikanten wor
den op bepaalde kansels niet
toegelaten. Sommige predi
kanten willen in "zekere"
gemeenten niet eens voor
gaan. Kerkleden worden gast
van een buurgemeente waar
wèl de begeerde teerkost
wordt opgediend.
Sommigen vinden die uitstap
jes naar zwaar of minder
zwaar erg ongezond en on
christelijk. Zoals dominee
Tanis (Sliedrecht): "Het is een
zónde. Over de hele linie heb
ben wy, christelijk-gerefor-
meerden, een reformatie no
dig". Anderen echter zien in
dat vrije grensverkeer nog de
enige mogelijkheid tot be
vrediging van hun geestelijke
behoeften.
Niet zo'n opwekkend beeld dus
bij de nazaten van Hendrik de
Cock.
Maar je vindt het wel overal te
rug. Het is juist dat verschil in
geloofsbeleving waardoor de
Nederlandse kerken met
zichzelf overhoop liggen. Wie
de ruimte niet ervaart als een
verrijking, lijdt eronder als
aan een kwaal.
In de Gereformeerde Kerken -
erfgenamen van Abraham
Kuyper - tekende de veront
rusting over de nieuwe koers
in kerk en theologie zich af in
de oprichting van het Confes
sioneel Gereformeerd Be
raad, precies tien jaar gele
den, en in de (onwettige)
stichting van een aantal
"noodgemeenten" met aparte
kerkdiensten. De dwaling
moet worden ontmaskerd en
bestreden, is de leus. Al kan
de manier waaróp het be
kommerde kerkvolk dat
pleegt te doen heel verschil
lend zijn.
Er is nu nog meer reden tot zorg
dan toen het Beraad er kwam,
zegt de voorzitter, de Ermelo-
se predikant Van den Berg.
"In onze kerken nemen de te
genstellingen toe. Aan de ene
kant gaan leden naar de ba
sisgemeenten, anderzijds
naar de hervormden en de
christelijk-gereformeerden".
De binding aan de kerk der va
deren wordt minder. De oude
belijdenis is op de terugtocht.
Velen verlangen een bood
schap die betekenis heeft
voor eigen leven en situatie en
voor déze tijd. Je moet met de
Schrift nü uit de voeten kun-
"U hoort het dus", waarschuwt
de Rijnsburgse dr. Van Oeve-
ren. "De menselijke factor
staat tegenwoordig helemaal
centraal. Terwijl het evange
lie juist de boodschap is van
Hem die door Zijn kruis en
opstanding alle menselijke
overleggingen te schande
maakt".
In dat klimaat van confessio
nele spanningen verliezen de
vertrouwde accenten en in
terpretaties hun kracht. De
theologen Berkouwer en
Ridderbos worden uitgeno
digd een nieuw belijden te
formuleren. Hun poging
vindt onvoldoende
weerklank. Het is al te laat,
concludeert de schrijver
dominee Kwast uit Kollum.
De middelpuntvliedende
krachten zijn al te sterk.
"Kerkleden worden vreem
den voor elkaar".
Zo is er een groep die het geloof
direct betrekt op het politieke
en maatschappelijke gebeu
ren. Anderen zien uit naar een
"beter, dat is een hoger va
derland". De groep "Waar
heid en Eenheid" wil de
theologische klok krachtig
terugzetten. Jongeren, naar
alle kanten verdwijnend,
zoeken het in mystiek en me
ditatie. Sommigen duiken
onder in sekten. Een groot
aantal kerkleden leeft wel
mee, maar het blijft de vraag
in hoeverre de prediking, de
catechese en het pastoraat
werkelijk nog aanspreken.
"De aanhangers van al deze
groepen verstaan eikaars taal
niet meer", meent Kwast.
"We raken elkaar kwyt".
"Wy willen geen kerk waar de
een zus en de ander zo
spreekt", is het kloeke uit
gangspunt van het Confes
sioneel Gereformeerd Be
raad. Het lijkt een achterhoe
degevecht. De mondig ge
worden kerkmens, zelf ver
antwoordelijk, laat zich door
formuleringen, verklaringen
en toepassingen van vroeger
niet meer de wet voorschrij
ven, nog minder de les lezen.
De pas afgetreden voorzitter
van de hervormde synode, de
gereformeerde-bonder do
minee Spilt, is milder over al
die schakeringen in de kerk.
Maar de hervormden hebben
wat dat betreft al geschiede
nis gemaakt. Voor Spilt zijn
het "vleugels". En een kerk
die vleugellam is zal zich niet
zo best meer bewegen. "We
scherpen ons aan elkaar". Te
gelijk echter verdriet het hem
dat ook in deze kerk de ver
houdingen bitser zijn gewor
den.
De predikant Nyssen van het
Een oud kerkgebouw breng je
terug in zijn vroegere staat. De
kerk als geloofsgemeenschap
laat zich, als het goed is, niét in
de steigers pakken. Zij hoeft niet
zo nodig "mooi" te zijn. Als ze
maar middenin de wisseling
van de tijden staat. Haar be
stemming is belangrijker dan
de traditie.
COJIO) CO!
Door
S. J. de Groot
ze eikaars contrast Naar ker
kelijk spraakgebruik heet dat
een "buitengewone" situatie.
Ook het katholieke beeld lijdt
aan vervagende contouren.
Een serieuze telling kwam uit
op een misbezoek van ge
middeld 26 procent dit jaar,
tegen 27,8 procent vorig jaar.
De vervreemding van de tradi
tionele vormen en regels lijkt
onstuitbaar. Anderzijds zijn
er gelovigen die de vernieu
wingen waartoe het Tweede
Vaticaans Concilie inspireer
de niet kunnen volgen. Tus
sen de blokken gaapt een af
grond. Schillebeeckx, wiens
opvattingen in Rome voor de
tweede keer zijn doorgelicht,
en Gysen, de koppige prelaat
van Roermond, zijn er de ex
ponenten van. Ze staan elkaar
over de scheur heen kil aan te
staren. Alles schijnt gezegd te
zyn.
De verbinding tussen hen die
ijveren voor een katholicisme
met een eigen, herkenbaar,
dus niet-romeins gezicht, en
de gelovigen die onvoor
waardelijk buigen onder het
oude centrale gezag is zo ge
stoord dat de paus straks zelf
als heelmeester moet optre
den. Het is nog maar de vraag
of de speciale bisschoppen
synode in Rome ook maar een
begin van wezenlijke verzoe
ning zal opleveren.
Het Landelijk Pastoraal Over
leg, de Nieuwe Katechismus,
de beweging Open Kerk, de
oecumenische geloofsge
meenschappen van studen
ten, de nieuwe vormen van
samen-kerk-zyn, zoals in de
Leidse Meren wijk en in Al-
mere, kortom het hele proces
van kerkverandering heeft
zowel diepe gevoelens van
bevrijding als van ontgoo
cheling losgewoeld. Gysem
"De dienst aan God wordt
niet meer in acht genomen óf
ondergeschikt gemaakt aan
wat mensen bevalt". Boelens,
studiesecretaris van het bis
dom Groningen: "Waarheden
naar beneden knallen is een
model dat het nergens meer
doet".
ons ligt, heeft iedereen ieder
een nodig" (Kwast).
instituut "Kerk en Wereld"
waagde het zelfs te suggere
ren dat de rechtsen maar be
ter kunnen opstappen. Dan
hoeven zij zich niet meer te
ergeren en lopen ze de ande
ren niet meer voor de voeten.
Elkaar eindelijk eens vry la
ten. De "bonders" reageerden
tumultueus. Zo gemakkelijk
zal de vaderlandse kerk - nog
steeds geworteld in de begin
selen van de Reformatie - niet
van ze afkomen.
Maar de kloof is wel wyd en
diep. Er kunnen twee her
vormde gemeenten zijn in één
plaats die niet het minste con
tact met elkaar hebben.
Theologisch, liturgisch, pas
toraal en vaak ook sociaal zyn
UU
De moeilijkheden
kerken intern tobben hebben
het solidariteitsgevoel naar
elkaar toe versterkt Men
heeft het gevoel, in hetzelfde
schip te zitten. De verstand
houding tussen rooms-ka-
tholieke en reformatorische
christenen is ingrijpend ver
anderd. Dat deed de streng-
orthodoxe journalist Schol
ten, ambtsdrager van de "Ge
reformeerde Gemeenten in
Nederland", onlangs in "De
Wachter Sions" schrijven dat
het "zwaard van de Reforma
tie" by ons is afgestompt en
verroest "De moderne pro
testantse en roomse theologie
hebben elkaar op beslissende
punten gevonden".
Onder druk van "Rome", dat
alles op alles zet om de "fun
damentele waarheden van
het authentieke geloor' veilig
te stellen, en van behoudende
krachten in eigen gelederen
hebben de bisschoppen op
hun oecumenische toer flink
gas moeten terugnemen. Dat
daarmee de wil tot experi
menteren op het plaatselijke
vlak wordt teniet gedaan, ge
looft niemand, gezien de reac
ties op de bisschoppelijke
vermaningen. Daarvoor zyn
te veel gelovigen zich bewust
geworden van hun eigen ver
antwoordelijkheid. De basis
gemeenschappen spreken
vooral zo aan omdat ze de
monstreren datje ook nog op
een andere manier, meer
overeenstemmend met het
moderne levensgevoelprak
tisch christen kunt zijn.
Hetzelfde geldt voor de gere--
formeerd-hervormde bewe
ging "Samen op weg", die
met instemming van de sy
nodes, al in meer dan honderd
plaatsen vaste voet heeft. Het
hart van de kerk blykt telkens
weer juist in de gemeenten te
kloppen. De tienduizenden
vrijwilligers staan daar op de
bres om de kerk in beweging
te houden en het geloof han
den en voeten te geven. Daér
zal het dan ook steeds meer
gebeuren. Velen weigeren
door te leven met de conflic
ten en de scheidingen van
vroeger. Ook Iandelyk is de
gereformeerd-hervormde
samenwerking sterk toege
nomen: synodaal, m zending,
diakonaat, vorming en toe
rusting. "Als de woestyn vóór
De overtuiging dat de kerk zich
niet kan onttrekken aan de
vragen van de samenleving -
maatschappelijk, politiek,
economisch, militair, ethisch
- is in deze tien jaar duidelijk
gegroeid. Dat veroorzaakt
steeds weer pyn.
De discussie over het politieke
spreken van de kerk, soms
hevig aangewakkerd door
uitspraken en aanbevelingen
van kerkelijke functionaris
sen en organen, nationaal en
internationaal, is volop aan de
gang. Maar zeker niet overal.
Soms maken de tegenstellin
gen het gesprek onmogelijk
of zit het muurvast op stand
punten die beide pretenderen
de bijbel aan hun kant te heb
ben. Dat conflict tussen ge
vestigde en geavanceerde
opinies leidt zelfs tot leden
verlies.
Niet de krant naast de bijbel op
de kansel, verlangt de een.
Het gaat in de kerk niet om de
samenlevingsstructuren
daar hebben we onze organi
saties voor - maar om de rela
tie God-mens. Puur heilse-
golsme, roept de ander. Een
kerk die zich niet bezighoudt
met de concrete dingen van
het leven is niet méér dan een
knus buurthuis.
Het ontstaan van een open, on
gebonden basisbeweging, die
vanuit het evangelie wil wer
ken aan de kwaliteit van de
samenleving, en de migratie
van velen, zowel ter linker
als ter rechterzijde, uit het
centrum van de officiële kerk
naar andere plaatsen van
christelijke gemeenschap -
van socialistisch tot piëtis
tisch - wijzen op een toene
mende spanning tussen beide
zienswijzen. Beide voelen
zich teleurgesteld in hoe de
kerk reilt en zeilt Voor de een
blijft de kerk te innerlijk, on-
eigentyds, geen factor van be
tekenis in de samenleving,
voor de ander is ze juist té
maatschappelijk, on-geeste-
lyk, haar eigenlijke opdracht
steeds meer verwaarlozend.
De kerk waarvan men lid is,
en het geloof sluiten elkaar
niet meer in.
In het functieverlies van vry wel
alle kerken speelt uiteraard
ook het hele proces van ver
wereldlijking (secularisatie)
een grote rol. Een "vader
landse kerk", die met recht
zich de vertegenwoordiger
van het volk zou kunnen
noemen, is een illusie gewor
den. "Als de tekenen niet be
driegen, zal de kerkelijke sta
tistiek van de jaren negentig
het beeld vertonen van een
duidelijke minderheid" (dr.
Vlym, Leiden). "De Westeu-
ropese cultuur is na-christe
lijk, oud en vermoeid, boor
devol twijfel en cynisme"
(Kwast).
Zal de cultuurcrisis de kerk in
haar Westeuropese vormen
meeslepen? Of zal ze die on
dergang overleven door van
buitenaf komende krachten?
Groei van de kerk zal er rond
het jaar 2000 vooral zyn in de
Derde Wereld, verwacht dr.
Emilio Castro, directeur van
de afdeling wereldzending en
evangelisatie van de Wereld
raad van Kerken. De kerke
lijke wereldkaart vertoont nu
al opmerkelijke verschuivin
gen.
Je kunt het afbraak noemen wat
deze tyd in de breedte en de
diepte van het kerkelijk*' le
ven allemaal aanricht. Maar
ook een zuiveringsproces.
"Een kleine kerk zal wellicht
bestaan uit zeer bewuste le
den, die niet met de stroom
van het christendom mee tot
hun keuze zyn gekomen,
maar tegen de stroom van de
wereld in" (Vlym).
Als dat zo is, dan verliest de
vraag of de huidige kerkvor
men zich in de toekomst nog
wel kunnen handhaven tege-
l(jk haar angstige ondertoon.
De bestemming van de kerk
wordt dan belangrijker dan
haar traditie.
Zo n kerk zal zich misschien
ook niet meer blind staren op
haar onderlinge problemen.
Je kunt je dat haast niét voor
stellen.
Door dat perspectief zie je het
vandaag zowaar weer zitten.
