Terug naar de plaats van het misdrijf"
ZATERDAG 22 DECEMBER 1979
de heren
Franso
Kirch en
Brouwer.
LEIDEN - Zelden of nooit zal een
decennium zoveel verschillende
bouwstijlen hebben opgeleverd
als de jaren zeventig. Het leek erop
alsof met de ontwikkeling van de
wijkkolos Bijlmermeer aan het
eind van de jaren zestig er onder
bouwers en architecten een expe
rimenteergolf uitbrak die nu, tien
jaar later, nog steeds niet is uitge
woed.
Allemaal leuk en aardig, dat spelen en expe
rimenteren met het uiterlijk van huisjes. Af
en toe echter lijkt het er verdacht veel op dat
door dat drukke gedoe iets over het hoofd
werd gezien namelijk dat de toekomstige
bewoners en passanten nog dertig, veertig,
vijftig jaar met de resultaten van het geëx-
perimenteer in hun maag zullen zitten.
Want een andere befaamde kreet die uit de
zeventigerjaren stamt, "inspraak"' dus, gagt
hier niet op. In het stadium van plannen-
maken komt er geen inspraak van welke
toekomstige bewoner dan ook aan te pas
om de doodeenvoudige reden dat die be
woner dan nog niet bekend is. He't zijn de
gemeente, de projectontwikkelaar, de aan
nemer en (hooguit) de begeleidingscom
missie van "burgers" die zich over de be
stemming van een stuk drassig terrein gaan
buigen.
Vervolgens kan de architect aan het werk.
Zoals het een goed architect betaamt is hij
een kind-van-zijn-tijd, want hij speelt in op
de wensen en mogelijkheden van de toe
komstige bewoners. Je vraagt je af wie er
eerder was, de kip of het ei? Het is niet in de
laatste plaats de Leidse regio die de sporen
van de experimenteerwoedè draagt. Het
van oudsher zo befaamde groene hart van
de Randstad werd de laatste jaren aardig
bruingekleurd. Bij het verlaten van de jaren
zeventig past dan ook een terugblik door
architecten die hun steentje hebben bijge
dragen aan de nieuwbouw van dit decen
nium. Ietwat spottend zou je kunnen stellen
dat de architecten J. Franso, J. Kirch en J.
Brouwer terug gaan naar de plaats van het
misdrijf.
Merenwijk
De Merenwijk, een vergaarbak van wat de af
gelopen jaren aan bouwstijlen hebben
voortgebracht. Rijtjeshuizen, rechte flats,
"springerige" etagebouw, terrasflats, hui
zen die schots en scheef gebouwd lijken te
zijn en woonerven. Geen wonder dus dat
een buitenstaander niet zelden verdwaalt
als hij de ringweg goed en wel heeft verla
ten.
De officiële ingang van de Merenwijk is nog
steeds de IJsselmeerlaan. Aan twee kanten
van de brede asfaltweg staan rechte, hoge
flatgebouwen met kleurige balkons, impo
nerend of benauwend? "Groots" zo vinden
de hh architecten eensgezind. Die eensge
zindheid zullen ze bij praktisch alle te be
zichtigen bouwwerkjes tentoonspreiden.
"Echt herkenbaar als entree van de wijk".
Rechts van de invalsweg beginnen de buur-
ten-in-de-wijk. De bloemenbuurt (Klap
roos) als vertegenwoordigster van de ele
menten- ofwel seriebouw. Het standaard-
produkt met variatiemogelijkheden, uit de
tijd 1976 dat de fabrieken moesten om
zwaaien van hoog- naar laagbouw.
"Niet mooi", zeggen de architecten vergoelij
kend, "maar je moet het zien in de tijd
i het is gemaakt".
Zouden deze eengezinswoningen van recenter
datum afstammen dan zijn ze lelijk, "want
nu weten we beter".
Argumenten die een leek niet hanteert als het
over mooi of lelijk gaat. Verder dwalend
blijkt de Staversjolwerff een op z'n zachtst
gezegd chaotische aanblik te geven. De ene
kant is gevuld met flatterig uitziende hui
zen. Aan de andere kant is ruimte gescha
pen voor "de vrije kavel", een paar luxueu
ze huizen waar van te voren blijkbaar wel
inspraak voor de bewoners mogelijk was.
Het zijn riante huizen geworden die zich
met een diversiteit aan steentjes, luiken en
muren van de buitenwereld weren maan
"Het slaat nergens op, al dat individuele ge
pruts. Die huizen hadden in een bos moeten
staan, ze verdragen elkaar niet".
Brouwen "Ik zou zulke huizen wel bouwen,
het geeft tenslotte brood op de plank, maar
als ze klaar zijn, sleep ik er niemand naar toe
om te laten zien wat ik heb gemaakt. De
optelsom van individuen strandt ervanaf
Wildernis
Terug naar de ringwegkiie als een slordig ge
kapt pad door de wildernis leidt. Unaniem
ontevreden tonen de architecten zich met
de "beëindiging" van die hoofdweg door
middel van een school.
"Dat is geen ruimte beëindiging, je rijdt niet
ergens op af. Vroeger was het altijd recht op
een kerk af maar dit loopt gewoon dood".
Het gesprek gaat dan over details: de kappen
van het Hommelveld die zo afwijkend zijn,
de Fakkelgras, typische eind-zeventigerja
ren bouw, een gele steen die verwerkt is en
die sjiel lelijk (grauw) zal worden. Lof wordt
toegezwaaid aan de honderden premie
koopwoningen die ook in de Merenwijk
staan. Gesubsidieerde bouw zit volgens de
heren soms beter in elkaar dan vrije sector,
omdat premiebouw aan duizend-en-één
voorschriften is gebonden. Daarom is de
keuken in de vrije-sectorwoning vaak klei
ner dan in de premiekoopwoningen.
De witte terrasflats, die zoveel stof deden op
waaien omdat er maar weinig mensen in
willen wonen, kan ook weer het tevreden-
heidsstempel meekrijgen.
"Wel aardig als beëindiging; beter dan die ge
kleurde armoedige balkons met een spijlen
hekkie. "Het uitdrukkingsvermogen van
architecten is onbeperkt, ze praten als een
schilder over zijn model of als een ontwer
per over zijn nieuwste collectie. Wat drome
rig. Details aanwijzend waar een normaal
mens nooit zou opkomen. Maar af en toe
lijkt het erop alsof ze toch andere normen
en maatstaven hanteren dan een ander.
Kirch: "Als je over wonen praat, heb je het
ook over de woonomgeving. En het is bijna
altijd aantrekkelijk om bij voorzieningen
als winkels té wonen. Zo'n uitbreiding bij
voorbeeld als het Winkelhof (een winkelcen
trum annex sporthal annex appartementen
bijeen gestapeld, red.) is fantastisch.
Dat mis je ook in de Voorhof, een nieuwbouw
wijk die maar één functie heeft: wonenwo
nen, wonen. Kinderen weten amper wat
hun vader de hele dag uitvoert, die is weg.
Werkt bij Shell, Estec of in Den Haag".
Na het wegfilosoferen een terugblik op de
Merenwijk: voor Brouwer, Krich en Franso
een verhaal dat synchroon is aan hetgeen
later bij de Voorhof ter sprake komt. "Zo
lang je op de ringweg blijft is het goed maar
anders.De ringweg brengt wat dui
delijkheid aan in de grote chaos van aller
hande bouwstijlen en huizen die kriskras
lijken neergestrooid te zijn door een reus
die zijn laars heeft uitgetrokken".
Voorhof
De tweede nieuwbouwwijk waar de drie ar
chitecten hun commentaar op mogen ge
ven is de Voorhof in Leiderdorp, als onder
deel van het 3500 woningen tellende Bui
tenhof. De Voorhof heeft veel van de Me
renwijk weg, zij het dat in de eerstgenoem
de wijk veel duidelijker de "stromingen"
van de laatste paar jaar zichtbaar zijn. Geen
flats. Geen keurige rijtjeshuizen. Schots en
scheef liggen de huizen uitgesmeerd over
het voormalige polderlandschap.
Huizen die precies passend zijn voor het mo
del-gezin van de jaren zeventig: pa, ma en
twee kindertjes. Eventueel nog een hond.
Een duidelijke reactie .op de rechte, hoge
flats even vóór het Buitenhof. De architec
ten, wijzend op de Bosdreef. "Want dat wil
nou toch niemand meer."
Opmerkelijk is ook dat bij nader inzien de
bouw van flats helemaal niet zo ruimtebe-
sparend is als men in vroeger tijden placht
te denken.
Een flat moet een bepaalde onbebouwde op
pervlakte om zich heen hebben, wil ze op
De Staversjolweg
timaal worden verlicht. Ruimte waar an
ders net zoveel mensen zouden kunnen
wonen in laagbouw.
In de Voorhof is het dus anders gedaan. De
wijk is van te voren keurig ingedeeld, com
pleet met een groen "hart" dat in een park
uitmondt. Een luchtig beslag dus. Destijds
kregen alle Leiderdorpse aannemers (het
zijn er acht) een stukje van de gemeente om
mee aan de slag te gaan. Daarbuiten werden
drie kavels grond aan particulieren uitge
geven. In eéri buurtje met vijftig woningen
hebben tien opdrachtgevers gewerkt.
Rommelig
De gevolgen van die kleinschalige verdeling
zijn duidelijk zichtbaar. Het is een 'romme
lig' wijkje geworden, ook daarover zijn
Kirch, Franso en Brouwer het roerend met
elkaar eens. Het voordeel van de kleinscha
ligheid vinden ze dat de Voorhof een heel
herkenbaar wijkje is geworden maar "het is
net een optelsom van ministeckwerk" aldus
Kirch. "De totaalstructuur ontbreekt".
Het zijn weer de details die de architecten tot
tevredenheid stemmen. De binnenterrei
nen bij de poortwoningen aan de rand van
het wijkje, die zo zijn ontworpen dat de be
woners elkaar nog eens tegen komen. De
geverfde garagedeuren. Er wordt telkens
gehamerd op het groen dat nog teveel zou
ontbreken. "Nu is het nog niks. Moetje over
25 jaar eens kijken, dan is er meer groen dan
bebouwing."
Langs de Dwarswetering aan de buitenkant
van de Voorhof staan tachtig woningwet
woningen, tot volle tevredenheid van de ar
chitecten. "Leuk, dat er nou ook eens wo
ningwet langs de mooie plekken staat",
wordt er gezegd over de in hoekjes en
gaatjes gewrongen huisjes. En: "Je kunt
zien op de manier waarop ze met hun tuin
tjes omgaan dat ze het hier plezierig wonen
vinden." Het woonerf. In een wyk als de
Voorhof kan niemand er omheen. Het na
deel van die straatjes waar de auto zoveel
mogelijk wordt geweerd vindt Franso dat
het de structuur van de w(jk onduidelijk
maakt Franso: "Dat we in de zeventiger
jaren het tuttige woonerf aanschaften heeft
te maken met nostalgie. Het woonerf is dan
ook een typische Hollands verschijnsel."
De architecten voorspellen dat de verkave
ling over een jaar of vijf helemaal wordt
losgelaten om terug te gaan naar de recht
hoek, de rijtjeshuizen in rechte straten.
"Want hier zit toch geen grote gedachte ach
ter. Het is: hier wat leuks, daar wat gezelligs,
het heeft geen samenhang", zo besluiten ze
het commentaar op de Voorhof.
De opluchting, eenmaal weer op de Engelen-
daal beland, is groot De rust die de rechte
straten uitstralen doet weldadig aan.
Ridderveld
Het klapstuk van de bezichtiging is zonder
een zuchtje twijfel de huizenrij in het Al-
phense Ridderveld 2, in de volksmond toe
passelijk 'de Chinese muur' genoemd. De
muur duikt op bij het betreden van Ridder
veld 2, aan de President Kennedylaan. Vol
gens een bedenkelijk kijkende Brouwer
heeft de muur als visie
"maak een groot gebaar, dan komt de rest
vanzelf Helaas is die "rest", de overkant
bijvoorbeeld waar tradionele huizen staan,
achterwege gebleven.
De muur, die in verhouding bespottelijk klei
ne raampjes kent. staat op palen en vormt
een kwart cirkel. Lelijk vindt Brouwer hem
vooral omdat de muur aan de binnenbocht
zich naar binnen toe vernauwt. "Daardoor
krijgt hij een afwerend karakter, terwijl het
notabene de invalsweg van deze wijk is",
oordeelt hij. De verrassing is compleet,
want aan de andere kant van de muur, waar
vanzelfsprekend wel ruimte is gelaten voor
een groter glasoppervlak, staat en tweede
ring. Een ring die zo stijf tegen de Chinese
muur is aangebouwd dat de bewoners van
de keuken in het ene huis pal de kamer van
het tegenoverliggende huis inkijken. Daar
komt bij dat voor de trappen, die de toegang
vormen naar de huizen in de muur, zo wei
nig ruimte is overgebleven dat ze ïj^elijk
steil zijn. Ook voor iemand die geheel ge
zond is van lijf en leden een kunst om die te
beklimmen.
Iedereen is er stil van. "Een autoritair pro
ject", zo vindt men later. Van inspraak is
dan ook geen sprake geweest Sta je hal
verwege ,de ring en zie je dus noch begin
noch het einde dan loop je de kans duizel ig
te worden.
Maar dat is misschien een kwestie van wen
nen. De overige gereedgekomen huizen in
Ridderveld 2 (2500 van de geplande 4000)
kunnen nu alleen maar meevallen, een ver
ademing zijn. Zoals de doodgewone pre
miekoopwoningen aan het Loevestein,
sympathiek omdat er eenvoudig middelen
zijn gebruikt. Het Batenstein. een gebiedje
waar woningen met plattedaken staan zoals
die de laatste jaren weer veelvuldig wórden
gebouwd.
Bij de terugweg door Ridderveld 1 is het ver
schil duidelijk. Aan dit nieuwere deel van
Alphen, ontstaan in de jaren 50 en 60, is
volgens de architecten de 'geestelijke lui
heid van de ontwerpers' van de huizen af te
schrapen. "Het totaalbeeld van Ridderveld
één kan overal zijn, of het nou in de Bijlmer
ofan Zoetermeer is." Wat dat betreft zitten
er in de nieuwste wfjk stukken die de ont
werpers hoop voor de toekomst geven. Die
meer inspanning en zweet hebben gekost
dan het simpelweg stapelen van etages op
elkaar.
De voorzijde van de "Chinese Muur" in de wijk Ridderveld 2 (Alphen aan den Rijn).
De Voorhof in Leiderdorp: alles door elkaar gebouwd.
