Mohammedaanse
opleving voorlopig nog
geen gevaar voor Moskou
ATERDAG 27 OKTOBER 1979
TASJKENT-OEZBEKISTAN
- „Salaam aleikhem", zo
worden we vriendelijk be
groet door onze breedla-
chende gastheren op het
vliegveld van Tasjkent. We
zijn in het hartje van Oezbe
kistan, de grootste van de
Centraal-Aziatische Sowjet-
republieken De bevolking is
van Turkse afstamming,
maar door de verspreiding
van het mohammedaanse
geloof heeft de taal een ster
ke invloed ondergaan van
het Arabisch. De welkomst
groet deed dat al vermoeden.
De bevolking van Oezbekis
tan bestaat voor ongeveer
twee derde uit Oezbeken en
verder uit een mengeling
van tientallen nationalitei
ten. En dat kan eigenlijk
nauwelijks verwonderen,
want men bevindt zich in
een gebied dat vroeger een
knooppunt vormde van ka
ravaanwegen.
Vanneer men over dit land vliegt,
raakt men onwillekeurig onder
de indruk van de uitgestrekthe
den, grotendeels kaal, sporadisch
afgewisseld met oase-nederzet-
tingen. Oezbekistan is een re-
publiek die in het zuiden aan Af-
v ghanistan en Pakistan grenst.
v| Maar ofschoon het een randge-
bied is, is het toch voor de Sowjet-
v economie van betekenis met bij-
:-j voorbeeld belangrijke schatten
in de bodem, waar men vooral
j: aardgas vindt.
Vat de mens van boven de Oez-
beekse bodem wil oogsten, moet
vrijwel zonder uitzondering met
grote zorg via ingewikkelde en
ingenieuze irrigatiesystemen
worden verzorgd. Dat is altijd al
zo geweest en dat is al heel lang in
een land waar men resten van
georganiseerd menselijk sa
menleven heeft gevonden van
100.000 jaar geleden.
sporen van stadsleven dateren uit
de periode van 3000-2000 v.Chr.
De stad Tasjkent werd in de
tweede eeuw voor onze jaartel
ling al genoemd in Chinese kro
nieken. Toen bij ons de Batavie
ren nog door de bossen trokken,
was de huidige hoofdstad van
Oezbekistan al een nederzetting
op het kruispunt van handelsrou
tes. Daarvan is weinig meer te be
speuren vandaag de dag. Dat is
voor een niet onbelangrijk deel
het gevolg van aardbevingen, die
regelmatig voorkomen in dit ge
bied en waartegen tenslotte geen
enkel menselijk bouwwerk be
stand blijft.
De laatste aardbeving, die Tasjkent
voor 35 procent verwoestte, vond
in 1966 plaats. Aanleiding voor
een grootscheeps modern her-
bouwprogramma, dat de stad
helaas grotendeels heeft beroofd
van haar schilderachtige Cen
traal-Aziatische karakter.
■Onze officiële begeleiders twijfelen
er niet aan, dat dit optische na
deel geheel opweegt tegen het
feit dat de bevolking nu in mo
derne appartementen kan leven,
waarvan de bouwers beweren dat
die zijn opgewassen tegen aard
schokken tot een sterkte van 7 a 8
op de schaal van Richter.
Ook de metro (ondergronds) is
„aardschok-proof". Dat werd
volgens de constructeurs bewe
zen tijdens de overigens beschei
den aardbeving van december
1977. De passagiers die tijdens de
aardbeving in de metro hadden
gezeten, bleken achteraf bij na
vraag niets van het gebeuren te
hebben gemerkt. Vermetele ar
chitecten ontwerpen in dit deel
van de Sowjet-Unie dat veel van
aardbevingen heeft te lijden in
middels al gebouwen die tot de
negende en sommige zelfs tot de
12e verdieping bestand zouden
zijn tegen aardschokken.
Oezbekistan bestaat voor 60 pro
cent uit ongastvrije woestijn. Dat
feit heeft echter niet kunnen ver
hinderen dat het land zich het
verst heeft ontwikkeld van de
Centraal-Aziatische Sowj et-re
publieken. Het belangrijkste
produkt is katoen, dat ruim een
eeuw geleden uit Amerika werd
geïntroduceerd, 70 procent van
de totale opbrengst van de Sow
jet-Unie komt uit Oezbekis
tan.
Verder verbouwt men er rijst, lu
zerne (voor veevoeder), natuur
zijde en ook het persianer bont
komt uit deze republiek. Daar
naast zitten er rijke voorraden
van kostbare grondstoffen in de
bodem, waarvan de exploitatie
nog maar pas is begonnen. De ri
vieren - waarvan de Amoe Darja
en de Syr Daija de grootste zijn -
worden uitgebreid gebruikt voor
krachtwinning en vooral voor ir
rigatie.
Sommige deskundigen betwijfelen
of er ook in de komende jaren ge
noeg water zal zijn en men is be
zig aan het opstellen van stout
moedige plannen om water van
Siberische rivieren naar de Cen
traal-Aziatische republieken te
leiden. Een van de redenen waar
om men zich er zorgen over
maakt of er in de toekomst wel
genoeg water zal zijn, is het feit
dat de bevolkingen in dit zuide
lijke deel van de Sowjet-Unie in
snel tempo groeien.
Terwijl in Moskou bijvoorbeeld een
gezin met een kind eerder regel
dan uitzondering is, komt het in
Oezbekistan en de omringende
republieken regelmatig voor dat
vader en moeder aan het hoofd
staan van een gezin van acht tot
tien kinderen.
Aziatisch
Met een oppervlakte van bijna
450.000 km2 is Oezbekistan de
uitgestrekste van de Centraal-
Aziatische republieken. Tasjkent
is na Moskou en Leningrad met
1,7 miljoen inwoners de derde
stad van de Sowjet-Unie. De oude
hoofdstad Samarkand is voor
Russische begrippen maar klein,
maar met haar 300.000 bewoners
voor een Nederlandse bezoeker
toch een grote stad.
Vooral het oude gedeelte van deze
stad is zeer charmant, Aziatisch,
met nauwe straatjes die niet be
paald geschikt zijn voor de mo-1
derne verkeersmiddelen, en niet
Dat was bijvoorbeeld ook de oor
zaak voor de wat zonderlinge ver
slaggeving kort geleden van het
internationale mohammedaanse
congres in Djoesjanbe ter gele
genheid van het feit dat binnen-'
kort de 15e eeuw begint voor de
mohammedanen. De landelijke
pers in de Sowjet-Unie schreef
niet of nauwelijks over dit con
gres, terwijl de lokale pers er al
leen aandacht aan wijdde op bin-
nenpagina's. Niettemin waren
verslaggevers van Radio-Moskou
zeer actief bezig met het maken
van talrijke vraaggesprekken.
Niettemin meent men zowel privé
als officieel, dat de gebeurtenis
sen zoals bijvoorbeeld in Perzie
geen directe invloed zullen heb
ben op de mohammedaanse ge
meenschap in de Sowjet-Unie.
Men wijst daarbij op de economi
sche vooruitgang die deze zuide
lijke republieken hebben bericht
onder het communistische regi
me. Dat heeft de bevolking een
levensstandaard bezorgd die ho
ger is dan in bijvoorbeeld Afgha
nistan, Pakistan, of verderop in
Perzié of in sommige delen van
Turkne.
Dat zou kunnen betekenen, dat het
voor Moskou in de toekomst las
tiger wordt om zich de fanatieke
geloofsmenners van het lijf te
houden, dan bijvoorbeeld de ka
pitalisten met wie tenslotte altijd
te praten is, zolang er maar geld
verdiend kan worden. De reli
gieuze mohammedaanse fanatici
willen geen geld verdienen, maar
zielen winnen. En dat is voor het
Kremlin potentieel een veel do
delijker gevaar, in aanmerking
genomen dat de islamitische op
leving zich in de komende jaren
zal voortzetten.
Tajskent. de derde stad van de Sowjet-Unie.
Men heeft toen ook het graf van
Timoer Lenk geopend. Daarbij
kwam vast te staan, dat zijn bij
naam „de kreupele" klopte, want
een van zijn benen was langer
dan het andere. Toen het bekend
werd, dat men van plan was om
het graf van Timoer te openen,
werd daar krachtig tegen gepro
testeerd door vele mohamme
daanse gelovigen. Volgens de
overlevering zou de geest van de
bloeddorstige en wrede verover
aar dan namelijk kunnen ont
snappen en zich weer in de we
reld kunnen manifesteren. Van
officiële zijde werden deze argu
menten terzijde geschoven en het
graf van Timoer Lenk werd ge
opend. Drie dagen later vielen de
Duitse horden de Sowjet- Unie
binnen...
„Nooit bewezen"
„Ik geloof niet, dat het een iets met
het ander heeft te maken. Dat is
tenminste nooit bewezen". Aldus
onze charmante gids op de vraag
of deze legende haar bekend is en
wat zij daar wel van vindt. „Dat
zijn bijgelovige verhalen van de
moslims", zo wimpelt ze lachend
af. Het bijgeloof van de religieu
zen tegenover de zekerheden van
het marxisme-leninisme. Een
voortdurende confrontatie die
volgens alle handboeken van de
communistische partij onver
biddelijk beslecht zal worden in
het voordeel van de oficiële
staatsleer die anti-religieus is.
Naar binnen wordt er zeer duide
lijk een anti-religieuze politiek
gevoerd door de Sowjet-mach-
thebbers, maar tegenover de bui
tenwereld moet de mythe van de
„geloofsvrijheid" in stand wor
den gehouden.
Dat leidt tot een tweeslachtig be
staan voor religieuze groeperin
gen. Naar buiten vormt elke
groepering een demonstratie-
object, dat in de praktijk ge
plaagd wordt door een bewe
gingsvrijheid die door de com-
munistischen partij en de gehei
me politie tot een minimum
wordt beperkt.
Die interviews waren bestemd voor
uitzendingen in de Arabische taal
en zij moeten bij de mohamme
daanse zuiderburen de indruk
wekken van een bloeiend islami
tisch geloofsleven in de Sowjet-
Unie. Repressie naar binnen dus
en propaganda naar buiten. Daar
tussenin zitten de officiële verte
genwoordigers van de betreffen
de religieuze groeperingen die
onveranderlijk - en onafhanke
lijk van het feit tot welke religie
zij behoren - te kennen geven, dat
het hen niet bekend is hoeveel
gelovigen er (nog) zijn, „omdat
men dat niet aan de mensen
vraagt, want wij kennen hier in de
Sowjet-Unie vrijheid van gods
dienst". Datzelfde antwoord
geeft moefti Zijautdin Babachan
in zijn residentie in Samar
kand.
Hij vertelfook, dat er jaarlijks on
geveer 30 pelgrims naar Mekka
gaan. „Waarom zo weinig?" Dat
komt volgens de moefti, omdat er
geen diplomatieke betrekkingen
bestaan tussen de Sowjet-Unie
en Saoedi-Arabië. Dit is natuur
lijk geen redelijk argument. In
werkelijkheid willen de Sowjet-
machthebbers, dat hun landge
noten zo weinig mogelijk buiten
de grenzen kijken om te voorko
men dat er vergelijkingen kun
nen worden getrokken die voor
het Sowjet-systeem nadelig zou
den kunnen uitvallen. In de
tweede plaats kosten dergelijke
reizen kostbare harde valuta, die
het Kremlin graag aan andere
uitgaven besteedt.
Reisbeperkingen voor pelgrims
maken deel uit van de repressie
ve politiek van de machthebbers.
Verder hoeft men maar te kijken
naar het aantal moskeeën dat van
27.000 is geschrompeld tot enkele
honderden „werkende" mos
keeën. Van de honderden madra-
sa's, ofte wel religieuze scholen
waar priesters worden opgeleid,
is nu nog alleen die in Boechara
over met 65 leerlingen.
Wel is er in Tasjkent kort geleden
een nieuw mohammedaans insti
tuut geopend. Hoe staan de Rus
sische mohammedanen tegen
over de religieuze opleving in bij
voorbeeld Perziö? Zij worden
hierover deels voorgelicht door
de officiële Sowjet-media en ver
der door bezoekers.
Geen invloed
Langs de grens die de zuidelijke re
publieken van de Sowjet-Unie
delen met hun buurlanden leven
bijvoorbeeld Armeniërs, Geor-
giërs en ook Oezbeken die ver
wanten hebben aan de andere -
niet-Russische - kant. De Sowjet-
burgers mogen de Sowjet-Unie
gewoonlijk niet verlaten, maar
die anderen mogen er wel in. Zo
bestaat er bijvoorbeeld een ta
melijk regelmatig verkeer van
Oezbeken die niet in Oezbekistan
leven, maar bijvoorbeeld in Af
ghanistan of Pakistan en die naar
hun verwanten in de Sowjet-Unie
komen.
Via dergelijke contacten zijn de
bewoners van de zuidelijke
Sowjet-republieken tamelijk
nauwkeurig op de hoogte van
datgene wat zich aan de andere
kant van de grens afspeelt, het
geen nogal eens verschilt van dat
wat daarover wordt bericht door
de Sowjet-media.
In zo'n situatie verliest het religieu
ze fanatisme al gauw veel van zijn
aantrekkingskracht. Een „over
slag" van Chomeini's religieuze
beweging naar de zuidelijke
Sowjet-republieken wordt dan
ook door burgers, officials en
trouwens ook door de meeste
buitenlandse politieke waarne
mers voorlopig als een zeer on
waarschijnlijke ontwikkeling be
schouwd.
De kwestie-Afghanistan ligt mis
schien iets gecompliceerder.
Moskou houdt tenslotte in Ka
boel een regime in stand, dat in de
meeste Afghaanse provincies een
heftige strijd levert tegen op
standige mohammedaanse
stammen. Deze mohammedanen
die met Sowjet-wapens bestre
den worden, hebben verwanten
aan de Russische kant van de
grens. Daar worden de opstande
lingen in Afghanisten weliswaar
„vijandige elementen" genoemd
die zijn „misleid" door de „impe
rialistische propaganda", maar
het is de vraag of de mohamme
danen aan in de zuidelijke Sow
jet-republieken dergelijke ver
halen zonder meer voor zoete
koek slikken.
Hier ligt een potentieel punt van
wrijving tussen de door Moskou -
en dus door de Russen - voor
geschreven staatspolitiek en de
sympathie van de lokale bevol
king waar men weliswaar Sowj et-
burger is, maar niet noodzakelij
kerwijs alle inzichten van Russen
hoeft te delen.
Vanuit Perzié zijn al oproepen ge
daan om de onderdrukte mos
lims in Afghanisten te hulp te
komen. Ja, er zijn zelfs al be
schuldigingen geuit tegen Mos
kou dat mohammedanen in de
zuidelijke republieken worden
gediscrimineerd. Van Sowjet-
kant heeft men daarop voorlopig
gereageerd met een versterkte
propaganda in de richting van de
Arabische buurstaten. Boendien
zou volgens sommige bronnen de
„begeleiding" van de moham
medaanse gemeenschappen de
laatste tijd ideologisch zijn ver
sterkt om elke vorm van opko
mend fanatisme direct te kunnen
lokaliseren en onmiddellijk te
kunnen smoren.
Moskou verklaart de Sowjet-in-
menging in andere landen altijd
zo graag met „internationalisti
sche samenwerking of solidari
teit. Nu wordt het Kremlim met
een mohammedaans „interna
tionalisme' geconfronteerd, dat
in de toekomst misschien een
duidelijker antwoord vereist, dan
alleen maar het opvoeren van de
propaganda.
Maar voorlopig ziet het er niet naar
uit. dat de Kremlin-machtheb-
bers in het Zuiden in ernstige
moeilijkheden komen. Niettemin
is er nog een punt van belang. Het
gaat nu namelijk niet om een an
dere politieke ideologie die bui
ten de Sowjet-staat wordt bele
den en die daarom een externe
uitdaging vertegenwoordigt,
maar het gaat hier om op het op
leven van een religie die actief
beleden wordt door vele miljoe
nen in de Sowjet-Unie zelf.
te vergeten de overvolle markten,
waar men voor een weelde aan
groenten en fruit ongeveer een
tiende deel betaalt van de prijzen
die daarvoor in Moskou worden
gevraagd. Vriendelijk lachend
met hun gebitten vol gouden
tanden prijst men de waren aan.
De mannen vaak getooid met een
tulband of met het traditionele
vierkante hoofddeksel, de tjoebe-
teika.
Men is in steden, zoals bijvoorbeeld
Samarkand en Boechara druk
bezig om de vele unieke histori
sche monumenten die men daar
rijk is op tijd gerestaureerd te
hebben voordat volgend jaar de
Olympische Spelen beginnen en
zich waarschijnlijk een extra gro
te stroom toeristen over de Sow
jet-Unie zal verspreiden. Wie be
sluit om een verre - en niet goed
kope - reis naar dit zeer interes
sante gebied te maken, wordt
hier al gauw gefascineerd door de
entourage die af en toe ineens
zeer Hollands aandoet, wanneer
er iemand op de fiets voorbij
komt...
Het gebied heeft ook een rijke en
spannende geschiedenis. Wie de
ze geschiedenis bestudeert, komt
er al gauw achter dat de Oezbe
ken en hun voorvaderen maar be
trekkelijk weinig hebben kunnen
genieten van hun onafhankelijk
heid.
Al in vroege eeuwen werden zij on
der de voet gelopen en afwisse
lend geregeerd door de Perzen,
de Macedoniërs, de Chinezen, de
Mongolen, de Turken, de Arabie
ren en ten slotte door de Russen
die het gebied ongeveer een eeuw
geleden onder het bewind van de
tsaren annexeerden. Kort na de
communistische machtswisse
ling werden er door Moskou
plechtige beloften gedaan over
het recht op afscheiding en zelf
standigheid, maar dat bleken al
leen maar listige trucs om de be
volking van deze gebieden tot
rust te manen.
Van zelfstandigheid kwam niets.
Toen dat duidelijk werd, braken
er ongeregeldheden uit. Pas in
1924 kon men het bestaan
proclameren van de Oezbeekse
Sowjet-republiek in haar huidige
vorm.
In datzelfde jaar werd Tasjkent tot
hoofdstad van Oezbekistan ver
klaard in plaats van Samarkand.
Sindsdien zijn beide steden con
currenten van elkaar gebleven.
Samarkand heeft een veelbewo
gen geschiedenis achter zich. De
stad beleefde heaar grootste
bloeiperiode aan het eind van de
14e en begin van de 15e eeuw tij
dens het bewind van Timoer
Lenk (ook Tamarlan of Tamarle-
ne).
.Timoer de kreupele", zoals hij
werd genoemd, was een wreed en
bloeddorstig veroveraar, die zijn
krijgshonger in alle windrichtin
gen botvierde en daarbij over
wonnenen zelden spaarde.
Moordpartijen en plunderingen
maakten hem een gevreesde te
genstander, maar in zijn eigen
rijk - Transoxanië - had hij de
naam een streng, maar
rechtvaardig heerser te zijn.
Overvolle markten met een overvloed aan groenten en fruit
Onder Timoers bewind werd Sa-
markand een centrum met talrij
ke moskeeën, madrasa's (scho
len), paleizen, parken en tuinen.
Timoers kleinzoon Oeloeg Beg
was een bekend geleerde, die
Samarkand ook nog tot weten
schapscentrum maakte. Hij liet
een observatorium bouwen,
waarvan nog (gerestaureerde)
restanten te bewonderen
zijn.
Met de primitieve middelen van
zijn tijd berekende hij de duur
van het jaar en vergiste zich daar
bij slechts 58 seconden. Fami
lietwisten maakten een eind aan
zijn leven. Hij werd in opdracht
van een van zijn zoons overvallen
en vermoord. In het begin van de
jaren '40 heeft men een aantal op
gravingen verricht in Samarkand
en daarbij vastgesteld dat Oeloeg
Beg moet zijn onthoofd.
Moefti Zijautin Babachan
Het graf van Timoer Lenk (de kreupele) in Samarkand
