Begeleiding vroeger en nu: verschil van dag en nacht
werpt
ËEES3B
BAVO-museum
moet publiek-
trekker
gaan worden
Noordwijker-
houters staan
bepaald niet
te dringen
ZATERDAG 7 JULI 1979
PAGINA 25
Door Herman
van Amsterdam
beelden is de zolderruimte in
mootjes opgedeeld. De perio
de 1920-1930, vervolgens 1930
tot 1950, dan 1950 tot 1970 en
tenslotte 1970 tot heden. Een
aantal rubrieken keert in elke
periode weer terug. Zoals de
regels waaraan een patiënt
zich diende te houden, zijn
werkzaamheden overdag (ar
beid stherapie), de wijze van
ontspanning, de medische
begeleiding en de rol van de
verpleger, voor wie aanvan
kelijk slechts een taak was
weggelegd als bewaker, ook
poetser en boener maar die la
ter ook medisch bezig is ge
gaan.
De raakvlakken met de maat
schappij van dat moment.
Nemen we als voorbeeld het
tijdvak 1930-'50 met de crisis
jaren. Nauwelijks geld om uit
te geven. Ook bij de BAVO.
Zelfwerkzaamheid was dus
het parool. Bij het psychia
trisch centrum beschikte
men in die periode dan ook
over een eigen limonade
brouwerij (na veel speurwerk
heeft men één kogelflesje
kunnen achterhalen) en een
kleer- en schoenmakerij.
Goedkope arbeidskrachten.
Foto's van broeder Desiré laten
zien hoe in de periode buiten
in de tuinen zogenaamde
kruiwagenploegen zware li
chamelijke arbeid verricht
ten. "Trek je de lyn naar de
maatschappij door," zegt Van
Scharenburg, "dan zie je dat
ook op veel plaatsen in het
land grote groepen arbeiders
werden ingezet, bijvoorbeeld
bij het graven van kanalen.
Het was dus niet zo uitzon
derlijk wat hier werd gedaan.'
En dan de arbeidstherapie
vroeger en nu. Een verschil
als dag en nacht. In de begin
periodevan de BAVO werden
patiënten dag in dag uit aan
het uiterst vermoeiende
steenbikken gezet. Verplich
te arbeid. Nu is die dwang
weg en resteren, op vrijwillige
basis, nog slechts licht pak-
werk of fietsenmontage.
Het museum doet ook een
(klein) boekje open over de
medische begeleiding. Die
droeg vaak een mensonte
rend karakter. Vooral in de
periode voor de jaren zestig
toen er nauwelijks psycho-
farmica aanwezig was om pa
tiënten mee te behandelen. Er
moest naar andere middelen
worden gegrepen. Die zijn be
rucht geworden onder de
naam bed- en bad behande
lingen. In het museum staan
daar meerdere afschrikwek
kende voorbeelden van. Een
badkuip bijvoorbeeld waar
over een zeil is gespannen.
Een patiënt die tot rust moest
worden gebracht werd in het
met lauw water gevulde bad
geplaatst waar over dan het
spanzeil ging. Daarin zat een
gat om het hoofd door te kun
nen steken. De eenzame ba
der ging 's morgens vroeg de
kuip in en werd er pas 's
avonds weer uitgehaald en di
rect naar bed getranspor
teerd. Ondertussen naar het
toilet gaan mocht niet. Ont
lasting werd met een schepje
uit het badwater verwijderd.
Van Scharenburg: "Het is
geenszins de bedoeling dat
wij ons door middel van dit
afzetten tegen de
r waarop artsen en ver
plegend personeel hier vroe
ger te werk zijn gegaan. Al
zijn er nu wel oudere verple
gers die hoofdschuddend te
rug kijken op hoe men toen
bezig is geweest. Maar men
hoeft zich, dacht ik, geen
verwijten te maken. Toen
wist men niet beter. Nu in
1979 denkt men immers ook
in het belang van de patiënt te
werk te gaan. Maar wie weet
hoe er over twintig jaar over
deze periode zal worden
geoordeeld."
De BAVO is in 1914 gesticht
door de Broeders van Liefde.
Vijf jaar geleden heeft de
congregatie zich terugge
trokken, al zit er nog wel een
broeder in het bestuur en wo
nen en werken er nog een
paar in de inrichting. De
broeders hebben lange tijd
een religieus stempel op de
inrichting gedrukt, wat ook in
het museum tot uiting komt.
Een speciale hoek is inge
ruimd voor onder meer een
altaar, bidstoelen, heilige-
beelden- en processievaan
dels. In het museum loopt
men ook etalagepoppen te
gen het lijf die als broeders
(ouderwetse stijl) zijn aange
kleed.
Maquette
Toen het psychiatrisch centrum
vijftig jaar bestond is er een
maquette onthuld met daarop
alle gebouwen in miniatuur.
Na de jubileumviering is er
nooit meer naar omgekeken.
Het museüm heeft er zich
over ontfermd. Een ruimte-
verslinder, want het geheel
Berucht op de BAVO waren de zogenaamde bed- en badbehandelingen. Een gevreesd hulpmiddel
daarbij was onder meer deze badkuip.
meet dertig vierkante meter.
De miniatuur-BAVO was
aardig in de versukkeling ge
raakt maar de rechterhand
van Van Scharenburg, Leen
van Spanje, heeft 'm weer
helemaal opgeknapt. Ver
dwenen gebouwen opnieuw
op schaal vervaardigd en an
dere gerestaureerd.
Voor het museummateriaal dat
niet direct bij een bepaald
tijdvak kon worden onderge
bracht is elders op zolder een
plaatsje ingeruimd. De bouw
tekeningen bijvoorbeeld. De
BAVO was de eerste psychia
trische inrichting in Neder
land die niet werd gemar
keerd door een omheining, al
laat een ontwerptekening wel
zien dat het aanvankelijk de
bedoeling was rond het ge
hele complex een hoge muur
op te trekken. Maar zover is
het nooit gekomen.
Het laatste hoofdstuk in het
museum vormt de hoek "ac
tueel", 1970 tot heden. Het ac
cent ligt er op de "menswaar
dige behandeling". De cliënt
die een grote mate van vrij
heid wordt toegekend. Er
staan maquettes in van
zoals de BAVO
r patiënten in gedach
ten heeft zoals Hafakker (voor
zwakzinnigen) en Beschut
Wonen (voor langverb lij ven
den).
In zijn huidige vorm is het mu
seum nog niet compleet. Van
Scharenburg: "En dat zal het
waarschijnlijk ook nooit
worden. Want er is nogal wat
materiaal onder personeel,
patiënten en, oud-patiënten
dat ze per sé voor zichzelf
willen houden. Waar ze een te
grote binding mee hebben.
Zo is er een oud-patiënt die
nog in het bezit is van een ori
gineel gestichtsjasje. Dat wil
hij voor geen goud van de we
reld afstaan. Wel komen er
nog steeds nieuwe dingen bij.
Zo heb ik vandaag nog de
stookapparatuur uit een van
de kelders binnen gekregen'.
Aanvulling
Het museum wordt gezien als
een belangrijke aanvulling op
het BAVO-voorlichtings-
werk. Tot nu toe heeft dat be
staan uit het afdraaien van
een diaserie voor groepen die
de BAVO een bezoek bren
gen, uit lezingen en uit voor
lichting op scholen. "Maar het
blijft altijd de vra^g wat het
effect is van al die voorlich
ting", zegt Van Scharenburg.
"Soms denk je dat het hele
maal geen zoden aan de dijk
zet. Zo hebben we hier kort
geleden een groepje bejaar
denhelpsters op bezoek ge
had. Die zeiden het maar
vreemd te vinden dat "krank
zinnigen tegenwoordig zo
maar over straat lopen". Van
zulke opmerkingen staan we
dan perplex. In welke tijd le
ven zulke mensen met hun
gedachten nog, vraag je je dan
af'.
Dc BAVO-voorlichting richt
zich met name op de directe
omgeving omdat die ook het
meeste met het psychiatrisch
gebeuren wordt geconfron
teerd. In de praktijk blijkt
echter dat de Noordwijker-
houters bepaald niet staan te
dringen om geïnformeerd te
worden. "Het is leuk dat er bij
ons zelfs aanvragen komen
van groepen uit België", zegt
Van Scharenburg, „maar ei
genlijk koop je daar.weirug
voor. We hebben ze liever uit
het dorp zelf'.
Een paar jaar terug is er een
dorpscontactcommissie in
het leven geroepen, die be
middelend optreedt als zich
NOORD WIJKERHOUT- Er is een tijd geweest dat in
het psychiatrisch centrum St. Bavo in Noordwij-
kerhout dertig isoleercellen in gebruik waren,
waarin onhandelbare patiënten voor onbepaalde
tijd konden worden afgezonderd. Kale en kille hok
ken van drie bij drie meter met alleen de hoogst
noodzakelijke voorzieningen zoals een onwrikbaaar
toilet en een bed dat in voorkomende gevallen was
voorzien van een zogenaamd spanzeil om patiënten
in vast te snoeren.
Bijna alle isoleercellen hebben het veld geruimd en die resteren
zien er "en stuk menselijker" uit. Het spanzeil is afgeschaft, er zijn
cellen met wat extra meubilair en verdwenen zijn de zeven centi
meter dikke, massief eiken toegangsdeuren. Op één na dan. Die
hangt nu in de scharnieren op de zolderverdieping van het hoofd
gebouw en geeft toegang tot een ruimte waar niet alleen mensen
van buiten de inrichting maar ook patiënten en oudpatiënten naar
binnen worden genood. Achter die isoleerceldeur, compleet met
kijkgat, gaat nu het kersverse museum van de BAVO schuil.
Als het goed is moet het een publiektrekker gaan worden, al
heeft het plaatselijke VW het museum nog niet in het "verkoop
praatje" opgenomen. "We hebben geen museum in Noordwijker-
hout", wordt gezegd als iemand daar naar informeert. BAVO-ad-
ministrateur H. van Scharenburg verwacht dat die oneffenheid nog
wel glad zal worden gestreken. Hij is de man die het initiatief nam
voor een museum over de psychiatrie in Noordwijkerhout.
Van Scharenburg zelf is in het bezit van een grote privé-verzame-
ling ansichtkaarten over zijn woonplaats, waaronder ook veel van
het psychiatrisch centrum. Toen hij ze een paar jaar terug in het
kader van het 60-jarig bestaan tentoonstelde, werden hem van alle
kanten foto's van het dorp en de inrichting toegestopt, maar ook
ander materiaal dat betrekking heeft op het BAVO-verleden. De
idee om alles onder te brengen in een museum was toen snel gebo
ren.
Balletje
Zo is het balletje aan het rollen gebracht. Om zijn doel, een zo
uitgebreid mogelijk toegerust museum, te bereiken heeft Van
Scharenburg in de afgelopen jaren systematisch de hele BAVO
binnenstebuiten gekeerd. Uit alle hoeken en gaten sleepte hij
spullen weg. Een van de belangrijkste bronnen waarop hij stuitte
was het goed gevulde foto-archief van de inrichting. En daarin
vielen met name op de foto's die destijds zijn gemaakt door de
inmiddels overleden broeder Desiré. Na zijn pensionering stortte
deze religieus zich vol overgave op zijn hobby, de fotografie.
Een van de blikvangers van het museum is een maquette van dertig vierkante meter, waarop in miniatuur alle BAVO-gebouwen staan. Links op de foto Leen van Spanje,die de
restauratie uitvoerdeNaast hem de initiatiefnemer van het museum Van Scharenburg
Hij stapte rond met een prach
tige platencamera waarmee
hij zowel op het terrein van de
inrichting als in het dorp
Noordwijkerhout honderden
haarscherpe foto's schoot.
Alleen de besten werden
toen, de broeder zag daar zelf
nauwlettend op toe, afge
drukt. De honderden nega
tieven die niet in de vergro
tingskoker terecht kwamen
zijn wel bewaard gebleven en
het plan is nu om ten behoeve
van het museum het totale
"oeuvre" van broeder Desiré
af te drukken.
Aan geschikt materiaal ontbrak
het dus niet, de vraag was al
leen hoe orde in de chaos te
scheppen. Van Scharenburg
had wel een idee. „Ik wilde
van die zolder een soort be
waarplaats van BAVO-reli-
kwieën maken", zegt hij
„maar de geneesheer-direc
teur was daar op tegen. Die
zag liever dat het verzamelde
materiaal zou worden aange
wend om er de ontwikkeling
van de psychiatrie in Noord
wijkerhout overzichtelijk
mee tot uiting te brengen.
Dus hier toegepaste thera
pieën, het. medicijngebruik,
de rol van het verplegend per
soneel e.d. niet zomaar op een
grote hoop vegen maar ze
plaatsen in de context van de
maatschappij op dat moment.
En die kant zijn we dan ook
opgegaan". En met "we" be
doelt Van Scharenburg onder
andere de groep van 23 leer
lingen van de Leidse Rein-
wardt-academie, die voor
hun opleiding museologie het
gestalte geven aan dit eerste
Noord wij kerhoutse museum
als studiekluif kregen voor
gezet. Om enigzins met de
materie vertrouwd te raken
stelden de studenten zich
eerst op de hoogte van het
reilen en zeilen van de BAVO
vroeger en nu. Spraken ook
met patiënten, tegenwoordig
cliënten genoemd. Waarna
aan de slag kon worden ge
gaan.
Ze hebben zich onder meer be
zig gehouden met de inventa
risatie van het museummate
riaal en geprobeerd de
raakvlakken visueel te maken
tussen het psychiatrisch cen
trum en de maatschappij.
Maar het is bij proberen
gebleven. De studenten zijn
voortijdig naar Leiden terug
gekeerd. Hebben de opdracht
niet tot een einde mogen
brengen.
Van Scharenburg: "Omdat het
werk dat ze leverden niet
overeenstemde met onze
ideeën over een BAVO-mu
seum. Ze hebben ook wel een
aardige aanzet tot het geheel
gegeven maar daar bleef het
ook bij. Uiteindelijk kwam er
toch niet uit waar wij op had
den gehoopt. Wellicht ook
omdat er vanuit de academie
vrij weinig begeleiding van de
jongelui was. Dus hebben we
uiteindelijk zelf de draad
maar weer opgenomen. Als
het met die studenten wel zou
zijn gelukt, waren we ver
moedelijk al vorig jaar okto
ber voor het publiek open ge
gaan".
Om de diverse tydvakken in de
psychiatrie te kunnen uit
problemen voordoen tussen
cliënten en dorpsbewoners.
Binnen die commissie zijn er
die vinden dat de voorlichting
naar buiten, ook al is er nu
weer een museum bij, eigen
lijk nog beter geregeld zou
moeten worden. Dat vindt
bijvoorbeeld de chef van de
portiersdienst v.d. Togt.
"Het wordt nu wel eens tijd dat
we van dat verdomde etiket af
komen. We zouden eigenlijk
een vaste public-relations
man moeten hebben. Iemand
die constant met voorlichting
bezig kan zijn. Anders blijft
het te weinig. Hou je de situa
tie dat BAVO-cliënten toch
met andere ogen worden be
keken. Ik noem als voorbeeld
maar het zwembad. Daar
heeft men nog steeds speciale
uren voor de BAVO gereser
veerd. Zolang er dergelijke si
tuaties blijven bestaan, zijn
we er nog niet".
Bel
V.d. Togt vindt ook dat Noord-
wijkerhouters eigenlijk nog
te weinig bij de contactcom
missie aan de bel trekken. "Ze
zouden het veel meer moeten
doen", zegt hij, „ook als het
gaat om ogenschijnlijk kleine
dingetjes als het tikken op au
to's. In het dorp hebben ze de
neiging om te denken: we la
ten het maar zo want ze doen
er op de BAVO toch niets te
gen. Dat is verkeerd gedacht.
We reageren op elke klacht",
zegt v.d. Togt.
Nederland telt nog een paar
psychiatrische musea. In
Bakkum, in Santpoort en er is
er een in de maak in Heiloo.
Maar als het met de publieke
belangstelling in Noordwij
kerhout net zo gaat als in
Bakkum waar het psychia
trisch ziekenhuis Duin en
Bosch over een museum be
schikt, dan ziet het er somber
uit.
Voorlichter Gerrit Schumm:
"In de tien jaar dat het mu
seum er nu is, is het nooit
druk geweest. En we hebben
wel alles geprobeerd. Op de
zaterdagmorgen open, een
doordeweekse middag open,
stukken in de krant, plaatsing
op de evenementenhjst. Toch
blijft het bezoek ver beneden
de maat. Is er die drempel.
Vreemd, want in mijn ogen
moet het psychiatrisch zie
kenhuis de nieuwsgierigheid
enorm prikkelen".
