ZATERDAG 9 JUNI 1979
Het is nog niet zo erg lang gele
den dat oppositieleider Joop
den Uyl er vast van overtuigd
was dat alle heil en zegen voor
wat betreft het scheppen van
nieuwe arbeidsplaatsen ge
vonden zou worden in de
dienstensector. Daar immers
werden de winsten gemaakt,
bij de banken en de verzeke
ringsmaatschappijen. Deze
bedrijfstakken zouden in zijn
visie het verlies aan werk in
de industrie ruimschoots
moeten goedmaken. Maar
nog niet zo lang geleden sprak
Den Uyl voor de televisie van
dreigend verlies van duizen
den arbeidsplaatsen in de
dienstensector. De computer
technologie en vooral de
„chip" heeft roet in het eten
gegooid, of liever gezegd',
zand.
Want veel meer dan dat is een
chip eigenlijk niet: een plaatje
silicium (zand) met daarop
duizenden elektronische
schakelingen. Dr. ir. H. Bos
nia van het Philips Natuur
kundig Laboratorium in
Eindhoven tijdens een on
langs gehouden Studium Ge
nerale aan de Utrechtse uni
versiteit „Het heeft de groot
te van een duppie en het kost
trouwens ook nauwelijks
Deining
Toch veroorzaakt dat kleine
apparaatje een hoop deining.
De reden is dat automatise
ring door de chip fors goed
koper wordt. Volgens Bosma
zijn over een paar jaar bij
voorbeeld computer-ge
stuurde produktiemiddelen
hooguit een paar honderd
gulden duurder dan die welke
nu op de markt zijn. Automa
tisering komt op deze manier
ook binnen het bereik van het
kleinbedrijf en de detailhan
del.
De overtuiging groeit dat de
.chips-revolutie" onze hele
samenleving ingrijpend zal
gaan veranderen. De vak
bonden vrezen dat de nieuwe
automatiseringsgolf zal lei
den tot nog grotere werkloos
heid dan er nu al is. Daarnaast
zal ook de aard en de inhoud
van het werk veranderen.
De werkgevers kijken er weer
anders tegenaan. Zij zien juist
de werkgelegenheid groeien.
Het zoeken naar toepassingen
voor micro-processors (een
bundeling van program
meerbare chips) is wat veel
ondernemers voor ogen staat
als ze het hebben over de voor
onze industrie zo broodnodi
ge innovatie (vernieuwing).
Kinderschoenen
Maar als je vraagt hoe die
chips-revolutie" er dan wel
uit komt te zien, dan blijken
ook de deskundigen het niet
te weten: de ontwikkeling
van de micro-elektronica
staat eigenlijk nog maar in de
kinderschoenen. Vergeleken
met grote computers zijn de
micro-processors bijvoor
beeld relatief nogal traag en
de geheugencapaciteit is nu
nog beperkt. Maar de ont
wikkeling gaat toch zo snel,
dat naar verwachting over
een jaar of zes, zeven de hui
dige grote IBM 370-computer
in de vorm van één chip op de
markt gebracht zal kunnen
worden.
Dr. Bosma: „Wat we er nu van
zien, is nog maar speelgoed.
Het is niet te voorspellen waar
deze ontwikkeling toe zal lei
den". Hij wil in dit verband de
uitvinding van de chip graag
vergelijken met die van de
elektromotor. Bij de uitvin
ding, daarvan in het begin van
de 19e eeuw, had ook nie
mand er flauw benul van dat
er nu in elk huisgezin zo'n 35
elektromotoren en elektro-
motortjes zouden zijn". De
stofzuiger, de wasmachine,
de ventilator, de luchtbe
vochtiger. de bandrecorder
en de platenspeler, wie had
daar toen aan kunnen den
ken.
Over de gevolgen voor de werk
gelegenheid (gunstig of on
gunstig) valt volgens chip-
deskundige Bosma geen en
kele voorspelling te doen. Wat
hij wel met zekerheid kan
zeggen, is dat de veranderin
gen groot zullen zijn. Voor
een groot deel is dat het ge
volg van het feit dat de chips
technologie eigenlijk geen
beperkingen kent, noch wat
grondstoffen- en energiege
Op_9 mei deden de Diensten
bonden FNV een beroep op
kabinet en parlement om
ondernemers te dwingen,
bij de afwegingen van kos
ten en baten van een auto
matiseringsproject, ook
rekening te houden met de
maatschappelijke (sociale)
kosten van zo'n project.
Mensen die als gevolg van
automatisering zonder
werk komen, moeten uit
eindelijk door de samenle
ving als geheel worden op
gevangen: zij moeten een
uitkering krijgen.
De automatiseringshefTïng is
dan een nuttig instrument,
menen de bonden. Extra
winsten uit automatisering
komen zo niet langer uit
sluitend ten goede aan in
dividuele ondernemingen,
maar dienen dan mede de
samenleving om elders
werk te scheppen. Zonder
ingrijpen zou het gebouw
van de sociale verzekerin
gen wel eens in elkaar kun
nen storten.
In een begeleidende nota,
„Automatisering, een vak
bondsvisie", schrijft de
i de Diensten
bonden FNV, Wim van Gel
der, dat juist de winstge
vende bedrijven roet steed^
minder mensen gaan wer
ken en daardoor ook min
der premie gaan afdragen
aan de sociale verzekerin
gen. Het gevolg is dat de
arbeidsintensieve bedrij
ven en bedrijfstakken die
het toch al moeilijk heb
ben, in toenemende mate de
premielast moeten dragen.
De ontwikkeling binnen de
economie wordt daardoor
steeds ongelijker.
Een ander gevolg is volgens
de nota, dat vooral i
met een lagere opleiding,
en dus veel vrouwen, door
de automatisering in de
knel zullen komen. Ook het
middenkader zal volgens
Van Gelder de dans niet
ontspringen. Zo zal de in de
dienstensector veel voor
komende traditionele
beambte, die op grond van
jarenlang leren in het be
drijf een enorme erva
ringskennis en een goede
positie heeft verworven,
steeds meer verdwijnen.
Over de automatisering en
over de nota hadden we een
gesprek met hem.
bruik betreft, noch wat kos
ten betreft. Op één produk-
tielijn, die weliswaar een for
se kapitaalsinvestering vergt,
kunnen per jaar een miljard
van deze super-geintegreerde
elektronische schakelingen
worden gemaakt.
Vraag
De enige belemmeringen zijn
hooguit de aarzelingen bij de
mensen om de nieuwe tech
niek te accepteren en het
probleem van het vinden van
(goede) toepassingen. Of die
allemaal even nuttig zullen
zijn, is nog maar sterk de
vraag. Daarvoor hoeven we
maar te kijken naar apparaten
als de video-spelletjes en de
huishoudelijke apparaten
met zogenaamd zelfdenkend
brein. Zo heeft AEG een for
nuis ontwikkeld met 120
kook-, bak- en braadpro-
gramma's. Leuk, natuurlijk,
maar je zult er toch bij moeten
blijven om af en toe eens te
roeren.
Enkele toepassingen
gedacht wordt, zijn verkeers
regeling via sensoren in het
wegdek en via de dashboard
computer; de regelfuncties
voor de automotor, de directe
diagnose en de antiremblok-
keerinrichtingen voor auto's;
volautomatische kassa's met
voorraadboekhouding; „in
telligentie" in huishoudelijke
apparaten als wasmachines,
drogers, mixers, fornuizen en
dergelijke; standaard-elek-
tronica voor het huis, bijv
voor regeling van de tempera
tuur en die zowel de „slordi
ge" thermostaat als de meng-
kranen zal vervangen; diag
nosesystemen voor artsen; de
„personal computer", be
doeld om de toegang moge
lijk te maken tot grotere net
werken als Viewdata, Tele
tekst en verder te gebruiken
voor de privé-boekhouding,
het contact met de bank of gi
ro en te gebruiken als naslag
werk voor de eigen vakken-
Hoe ingrijpend de micropro
cessor kan zijn, blijkt uit het
volgende voorbeeld van een
nieuwe telexmachine. Eén
micro-processor vervangt
daarin 936 losse mechanische
onderdelen. De montagetijd
van een machine werd daar
door teruggebracht van 75
naar elf uur, terwijl dat werk
nu voortaan door onge
schoolden kan worden ge
daan. Honderd mensen verlo
ren door deze ontwikkeling
hun baan bij de fabriek.
Dr. Bosma vreest dat op den
duur de culturele problemen
groter zullen zijn dan de eco
nomische. Mensen met een
intelligentiequotiënt van
minder dan 100 zullen naar
zijn mening buitenspel ko
men te staan. Dat wil zeggen
dat de helft van de Neder
landse bevolking de ontwik
kelingen niet bij zal kunnen
houden.
Macht
Daardoor dreigt onder meer het
gevaar van „gecorrumpeerde
macht" van ingenieurs die
systemen ontwikkelen en
daarbij hun boekje te buiten
gaan. Als gevolg van mogelij
ke eenzijdigheid en arrogan
tie van specialisten, dreigt
volgens Bosma bovendien
„het gevaar van het digitale
denken". Dat is het gevaar dat
de wereld wordt geschapen
naar het wereldbeeld van in
digitale circuits denkende
programmeurs.
Eenvoudige en kleine computertjes, microcomputers genoemdworden v>
De foto laat de essemblage en het testen in de fabriek in Westbrook (VS) z
r vele doeleinden gebruikt.
Vandaar ook dat de commissie-
Rathenau, de door wijlen mi
nister Peijnenburg van we
tenschapsbeleid ingestelde
adviesgroep die de maat
schappelijke gevolgen van
micro-elektronica moet be
studeren, in haar binnenkort
te verschijnen rapport zal ad
viseren om het onderwijs
drastisch te herzien en de
jeugd al vroeg vertrouwd te
maken met computerappara
tuur. Studenten in de infor
matievakken moet inzicht
worden bijgebracht in andere
vakken en andere aspecten
van de samenleving.
Het is maar net hoe je ertegen
aankijkt. Volgens dr. Bosma
van Philips brengt de chips
technologie moeilijk werk
binnen het bereik van minder
geschoolden. Maar nei zo
goed kun je zeggen dat de
nieuwe technologie bestaan
de functies uitholt; juist het
aardige ervan overneemt en
de werknemer het minder
aantrekkelijke werk overlaat.
Nam de eerste automatise-
rings- en mechaniseringsgolf
het vervelende lichamelijke
werk over, de micro-compu
ter neemt het „vervelende
denkwerk" over, zo wordt ge-
Geklets
Wim van Gelder, e
de Dienstenbonden FNV in
Woerden, vindt dit elitair ge
klets. „Als iemand alleen
maar de keuze heeft tussen
rotwerk en geen werk, dan
kiest hij toch rotwerk".
Van Gelder is op het ogenblik
bezig uit te zoeken wat de ge
volgen van de nieuwe auto
matiseringsgolf zullen zijn
voor de dienstensector, ban
ken, verzekeringen, de uitge
verijen, dc (groot)handel en
het winkelbedrijf.
Afgezien van de computer als
veredelde boekhoudmachi
ne. is de automatisering tot nu
toe aan de dienstensector min
of meer voorbijgegaan. Maar
Door
Jan Kees Hulsbosch
gekoppeld aan de micro
computer zijn bijvoorbeeld
winkelkassa's in staat om,
naast het aflevering van een
kassabon, ook de voorraad
boekhouding te doen en zo
nodig nieuwe bestellingen te
verrichten bij de groothandel.
De caissière hoeft niet eens de
prijs van de artikelen op de
kassa aan te slaan. Ze haalt ze
eenvoudigweg langs een
leesmachine, die de voorge
drukte codering op de ver
pakking „begrijpt". Albert
Heijn neemt een proef met
deze apparatuur in een win
kel in Heemskerk.
Tekstverwerken
De tekstverwerkingsmachines
maken straks grote aantallen
typistes overbodig. In zaken
brieven regelmatig terugke
rende alinea's zitten in het
geheugen van de machine
opgeslagen. De secretaresse
slaat op beeldschermappara
tuur een paar codegetallen
aan, tikt naam, adres en der
gelijke van geadresseerde in,
en enkele seconden later
komt de brief uit een regel
drukker, foutloos, en de
woorden aan het eind van de
regel altijd op de juiste wijze
afgebroken.
Bijna de helft van het tikwerk
op kantoren komt neer op het
overtypen van eerder ge
maakte teksten. Denk maar
aan het tikken van een rap
port. Wanneer er bijvoorbeeld
op de eerste bladzijde van een
hoofdstuk van een concept
rapport een alinea moet wor
den geschrapt, moeten - om
de pagina-indeling niet te
verzieken - ook de overige
bladzijden van dat hoofdstuk
worden overgetypt. Met een
tekstverwerker is dat
probleem van de baan. Een
tekst hoeft maar één keer in
getypt te worden en kan ver
der naar hartelust worden
gewijzigd. Van Gelder „In
middels wordt gewerkt aan
systemen die reageren op de
menselijke stem. De brieven
worden rechtstreeks aan de
computer gedicteerd, die de
tekst vervolgens uittikt"
Minder papier
Bij de banken is al een groot ge
deelte van de administratie
geautomatiseerd. Alleen de
loketdiensten zijn tot nu toe
de dans ontsprongen. Maar
terminals voor het boeken
van ontvangsten en betalin
gen, en het verstrekken van
inlichtingen over rekeningen
zijn er al om ook hier de pa
pierstroom in te dammen. De
voordelen: vlottere service
aan de klanten, en omdat de
transactie verwerkt wordt op
het moment dat deze plaats
vindt, is de administratie ook
steeds „bij". Het uiteindelijke
resultaat van deze vernieu
wingen is mogelijk „het pa
pierloze kantoor".
In de verzekeringssector liggen
de problemen iets anders. Er
is een grote verscheidenheid
aan polissen, met ieder hun
eigen formulier en behande
ling. Van Gelder „Omdat de
administratie hier wat con
servatiever is gebleven, komt
de automatisering ook harder
aan. We hebben als Diensten
bonden van de verzekeringen
alleen de toezegging gekrë-
gen dat er geen gedwongen
ontslagen zullen vallen. Dat is
voor ons onvoldoende. In te
genstelling tot de banksector,
neemt in de verzekeringen de
werkgelegenheid al wel
af.
Activiteiten
Een geheel ander terrein waar
op de chips een grote rol gaan
spelen, zijn de informatiesys
temen als Viewdata en Tele
tekst. Over wat de gevolgen
daarvan zullen zijn voor bij
voorbeeld het werk in de uit
geverijen en de bibliotheken,
valt nu nog geen zinnig woord
te zeggen.
De werkgevers, met name die in
de bank- en verzekeringssec
tor, ontkennen ten stelligste
dat de automatisering in hun
sector tienduizenden banen
zal gaan kosten. President-
commissaris drs. L. Meerburg
van de AMRO-bank noemde
dit onlangs „ongenuanceerd
gepraat". Door die automati
sering zijn juist nieuwe com
merciële activiteiten moge
lijk gemaakt, waardoor de
werkgelegenheid bij de ban
ken is verdubbeld. De AM
RO-bank zelf groeide vorig
jaar met vierhonderd ar
beidsplaatsen. In de gehele
bedrijfstak was de groei 2500
banen. Ook voor dit jaar ver
wacht drs. Meerburg een
groei van 2500 banen, door de
effecten van de vervroegde
pensionering, de uitbreiding
van de opleidingscapaciteit
van de banken met zeshon
derd plaatsen en de natuurlij
ke groei.
Verder kijken
Wim van Gelder deelt deze op
timistische verwachting niet.
Hij vindt dat de banken niet
verder kijken dan hun neus
lang is.
Tot nu toe stond tegenover ar-
beidsuitstoot altijd uitbrei
ding van werk in andere sec
toren. Zo leidde de mechani
satie in de landbouw tot grote
uitstoot van arbeid, die echter
kon worden opgevangen in
de zich sterk uitbreidende in
dustrie. Mechanisering en au
tomatisering maakte daar een
eind aan. terwijl er bovendien
een belangrijke verschuiving
van blauweboordenwerk
naar witteboordenwerk (de
kantoorsector) plaatsvond.
De dienstensector kon toen
als opvang gaan funge-
Voorbeelden
De uitstoot uit de industrie
wordt met het volgende aar
dig geluslreerd: In 1950 telde
de Nederlandse industrie 1,2
miljoen banen. In 1965 waren
dat er 1,4 miljoen en m 1976
zijn het er nog 1,1 miljoen. In
ruim tien jaar tijd zijn er in de
industrie 300.000 banen ver
loren gegaan, terwijl de pro-
duktie in die tijd met zestien
procent steeg. De diensten
sector kon deze uitstoot tot nu
toe opvangen, doordat er nog
steeds sprake was van groei in
de sector.
Inmiddels zijn de bordjes ver
hangen. Door de stagnatie in
de wereldhandel stijgt de om
zet van de Nederlandse han
del minder dan verwacht in
de verzekeringsbranche is
een verzadiging bereikt en
dat zelfde geldt voor de sala-
risrekeningen bij de banken.
Leningen sluiten gebeurt nog
wel volop, maar het kabinet
wil graag dat ook daar een
rem op komt. Kortom, de
groei is eruit.
Van Gelder „Alseen bedrijfdat
niet meer groeit de winsten
op peil wil houden, dan moe
ten de kosten omlaag. Dat be
tekent in de regel dat er op de
post „arbeid" bezuinigd gaat
worden.
e werkgevers zijn er echter
van overtuigd dat er door de
nieuwe technieken ook weer
nieuwe produkten en dien
sten zullen ontstaan. Zo zijn
de banken de laatste jaren ac
tief geworden in
reld. Wim van Gelder wijst
erop dat door de economische
problemen het aantal guldens
dat de consumenten ter be
schikking hebben, niet zo
sterk meer zal groeien. Dat
betekent dat de reisbureaus
deze uitbreiding van de
bankactiviteiten zullen mer
ken in een vermindering van
hun omzet.
In de industrie zal het aantal
banen ook teruglopen. Na
tuurlijk maakt de micro-pro
cessor de vervaardiging van
allerlei nieuwe produkten
mogelijk. Maar deze produk
ten zullen in toenemende ma
te met chips-gestuurde ma
chines worden vervaardigd.
Deze industriële robots heb
ben ook in ons land hun in
trede gedaan. Eén keer voor
doen wat er gedaan moet
worden en de minicomputer
zorgt ervoor dat de handeling
eindeloos herhaald wordt.
Ondergaat het produkt een
verandering, dan doe je ver
volgens de nieuwe handeling
een keer voor.
Een ander opvallend punt is dat
de chips-revolutie zijn eigen
kinderen zal gaan opeten.
Tijdens het Utrechtse Stu
dium Generale werd erop
gewezen dat snelgegroeide
beroepen als ponstypistes,
programmeurs en systeema
nalisten voor een groot deel
zullen verdwijnen omdat
voor „communicatie" met de
microcomputer geen speciale
kennis meer nodig is. De
functie van een chip ligt vast.
Die wordt al bij de fabricage
van de chip „ingebak
ken"
Uiteindelijk zal. zo is door Sie-
mens-mede werkers onder
zocht, tegen het eind van de
jaren '80 meer dan veertig
procent van de nu bestaande
kantoorbanen door het ge
bruik van machines wijziging
ondergaan. Nu is het al zo dat
25 tot 30 pet. van het werk te
automatiseren is. Van Gelder
verwacht dan ook dat de
eerstkomende jaren bijna één
miljoen mensen te maken
zullen krijgen met een veran
dering in hun werkmethode,
veranderingen die weerstan
den en angstgevoelens zullen
oproepen.
Vakkennis en de traditionele
capaciteiten voor administra
tief werk, als g'eheugen en Te
kenvaardigheid. worden
minder belangrijk. Daarvoor
in de plaats komen nieuwe ei
sen ais algemene intelligen
tie, accuratesse, verantwoor
delijkheidsgevoel en flexibi
liteit. Gezien deze ontwikke
ling verwacht Van Gelder dat
door de automatisering een
groot aantal baantjes niet
meer beschikbaar zal komen
voor mensen met een lagere
opleiding, zoals bijvoorbeeld
een MAVO-diploma, terwijl
het werk op zich toch nauwe
lijks meer inhoud zal krij
gen.
Automatiseren op zich wijzen
de Dienstenbonden dan ook
niet af. maar wel de manier
waarop het nu gebeurt.
Het wordt volgens de Diensten
bonden dan ook hoog tijd dat
de overheid ingrijpt en samen
met werkgevers en werkne
mers gaat proberen aard en
tempo van de ontwikkelingen
te beïnvloeden.
Vandaar indertijd het voorstel
van Jan Brouwer, voorzitter
van de Dienstenbonden FNV,
voor een automatiseringshef
fing. Die is uitsluitend be
doeld om te verhinderen dat
mensen onnodig zonder werk
komen te zitten, waardoor zij
ten laste van de maatschappij
komen.
tUitvindingen zijn niet meer
ongedaan te maken, maar, al
dus Van Gelder, automatise
ring mag geen doel op zich
zijn. doch slechts een middel
om te komen tot een kwalita
tief betere en dus humanere
arbeidsplaats.
