De Holocaust is niet te begrijpen
QSflSQfflB
Kerken en kabinet gaan
praten over kernwapens
KERKDIENSTEN
„Jodenvernietiging gaat bevattingsvermogen te boven
ZATERDAG 21 APRIL 191
ZAT
Komende maandag begint op de Nederlandse televisie de gerucht
makende serie Holocaust over de vernietiging van de joden.
Afgelopen woensdag publiceerden wij enkele verhalen over de tot
standkoming van de Amerikaanse serie.
In bijgaand artikel belicht dr.Hans Jansen,hervormd predikant in
Noordwijk.de ervaringen die de kijker kan hebben en gaat hij in op
de christelijke betrokkenheid bij de massamoord op het Europese
jodendom.
In 'Holocaust' is de tragedie van zes miljoen vermoorde
joden geconcentreerd tot de geschiedenis van één jood
se familie en een SS-officier. Op 23,28 en 29 april en 3 mei
brengt de TROS deze serie op het scherm.
Ik geloof, dat wie de Holocaust niet
heeft meegemaakt, het ook nooit
zal kunnen bevatten. E wie het
heeft beleefd, zal het geheim
nooit ontsluieren. De gapende
afgrond tussen de herinnering
van een overlevende en de neer
slag ervan in woorden en beel
den, is onoverkomenlijk. Het
verleden behoort de afgestorve
nen, en hun erfgenamen herken
nen zich niet in de beelden en
geluiden ervan. Ik geloof, dat de
overlevenden onder ons van de
Holocaust deze T.V. serie niet
künnen zien. Waarom niet? Hoe
kun je uitdrukking geven, hoe
kun je meedelen datgene, wat
zich aan iedere uitdrukingsmo-
gelijkheid onttrekt? Hoe kun je
ervan vertellen zonder verraad te
plegen, zonder aan jezelf verraad
te plegen? Het is voor de overle
venden een dialektische valstrik
zonder enig uitzicht zelfs al zij
erin zouden slagen het onuit
sprekelijke uit te spreken, dan
nóg zou de waarheid niet de ge
hele waarheid zijn. De werkelijke
getuige van dit alles kan alleen
maar woordeloos blijven.
Zwakte
Iedereen, die gaat kijken, dient zich
goed te realiseren, dat dé zwakte
van deze T.V.-serie volgens het
oordeel van veel overlevenden
van de Holocaust hierin bestaat,
dat op geen enkele wijze duide
lijk wordt gemaakt, dat de Holo
caust een novum was in de we
reldgeschiedenis. 'In de jaren
waarin de Joden van Europa naar
de gaskamers gevoerd werden -
niet als enige, wel als talrijkste
groep - was deze huiveringwek-
kend-massale, huiveringwek-
kende-mechanische vorm van
vernietiging van menselijk leven
voor nagenoeg alle burgers in de
Geallieerde landen en de bezette
gebieden ongeloofwaardig.
Zij was een novum in de wereldge
schiedenis, juist door haar ma-
saal-mechanisch karakter essen
tieel verschillend van vroegere
vormen van wat men later geno
cide is gaan noemen. Zij ging zo
zeer het bevattingsvermogen te
boven dat, zo heb ik het eens ge
lezen, 'onze geest het besef daar
van in zich opnemend, het tege
lijk weer uitstoot als een vreemd
en huiveringwekkend absurd
element' (Prof. Dr. L. de Jong, in
zijn inaugurale rede. 'Een sterf
geval te Auschwitz).
Het commentaar op deze T.V.-serie
de Holocaust van De Jong was
dan ook: 'Ik heb gelezen dat de
NCRV de serie heeft afgewezen,
omdat 'Holocaust' te pijnlijk is.
Ik moet u zeggen: ik vind de serie
niet pijnlijk genoeg en dat is ei
genlijk veel erger'. Toch vinden
ondanks bovengenoemde be
zwaren vele overlevenden van de
Holocaust, dat ook een veel te
zwak getuigenis belangrijk is en
vruchtbaar kan werken. In hun
ogen zou vergetelheid een over
winning voor de vijand beteke
nen. De beul doodt altijd twee
maal. de tweede maal om te po
gen de sporen van zijn misdaden
uit te wissen.
Wie van de kijkers heeft de auto
biografische geschriften gelezen
van de leden van Sonderkom-
mando's uit Birkenau, Janowska
en Treblinka? De afgestorvenen
worden er nogmaals in gedood:
de lijken worden opgegraven om
verbrand te worden. Hun as ver
strooid. Om ze uit de geschiede
nis te stoten. Erger nog: om hen
van hun geschiedenis te beroven.
Om te pogen te verhinderen dat
hun leven en hun dood deel zou
den gaan uitmaken van de ge
schiedenis van de mensheid.
k
DE JOODSE MARTELAAR
Een voorstelling van de Holocaust door Marc Chagall.
Getuigenis
De overlevenden, die adviseerden
om de T.V.-serie op het scherm te
laten zien, zeiden dan ook: hij
die vergeet, wordt tot mede
plichtige van de vijand; hij die
zijn medewerking daartoe leent,
vervolmaakt zijn daden. Er
moet getuigenis worden afge
legd om niet in de rijen van de
vijand te worden opgenomen.
Barbara Traub, een overlevende
van Auschwitz, gaf op deze TV-
serie 'Holocaust' zelf geen com
mentaar. Zij vindt het zinvoller
om naar aanleiding van de serie
een aantal vragen te stellen. "Wat
deden de regeringsleiders van de
Westerse democratieën om de
Europese joden uit de Nazi-han
den te redden? Wat deed Gods
afgezant op aarde, de Paus, voor
de joden? Stel dat de joden aan
Himmler, Eichmann en consor
ten hadden weten te ontkomen,
waar hadden ze dan heen kunnen
gaan? Welk land was toentertijd
bereid de opgejaagde, vervolgde
joden op te nemen? De respectie-
DEN HAAG (GPD) - Een delegatie
uit het kabinet gaat op 3 mei met
de Raad van Kerken praten over
de kernbewapening en de olie
boycot tegen Zuid-Afrika. Van
het kabinet zullen minister-pre
sident Van Agt en de bewindslie
den Van der Klaauw (buitenland
se zaken) en Scholten (defensie)
aan het gesprek deelnemen. Het
doel van het gesprek is volgens
prof. dr. Fiolet, secretaris-gene
raal van de Raad van Kerken, om
tot een „heel uitvoerige gedach-
tenwisselingï«Dver deze proble
men te komen.
Het gesprek vindt plaats op initia
tief van de Raad van Kerken. De
ze heeft het afgelopen jaar enkele
brieven aan de minister-presi
dent gestuurd. De antwoorden
van de bewindsman waren voor
de Raad echter niet bevredigend,
met name omdat de minister
president volgens de Raad niet
voldoende inging op argumenten
om de kernwapenwedloop tot
staan te brengen.
Het gesprek op 3 mei zal gaan over
de kernbewapening in het alge
meen en de neutronenbom in het
bijzonder. Over deze onderwer
pen schreef de Raad van Kerken
in februari van het vorig jaar een
brief aan de minister-president.
In een brief van enkele weken
geleden heeft de Raad aange
drongen op een olieboycot tegen
Zuid-Afrika om zo het blanke
minderheidsbewind in dat land
tot aftreden te dwingen. Prof.
Fiolet meent dat ook dit onder
werp tijdens het gesprek met de
bewindslieden aan de orde kan
komen als daar tijd voor is.
Ruim een jaar geleden heeft de
Raad van Kerken er bij de minis
ter-president op aangedrongen
alles in het werk te stellen om de
invoering van de neutronenbom
tegen te houden. De Nederlandse
kerken zijn zeer bezorgd over de
wapenwedloop en hopen dat het
niet-invoeren van de neutronen
bom een rem op die wedloop kan
zijn.
houdt de hervormde
wijkgemeente Oudshoorn-Rid-
derveld in Alphen een slot-actie
om geld bijeen te krijgen vooreen
derde predikantsplaats. Eerdere
acties brachten al 80.000 gulden
op. De wijkgemeente heeft nu
nog 20.000 gulden nodig. De acti
viteiten van de slot-actie bestaan
uit een puzzeltocht 's middags en
's avonds in gebouw Onderweg
een feestelijke bijeenkomst met
een loterij en muziek (jazzcombo
streekmuziekschool).
Zending
Dinsdag wordt in de Dorpskerk in
Leiderdorp een ger./herv. ge
meenteavond gehouden over
zending in Nederland. Inleiders
zijn ds. T. de Nie (secretaris raad
v.d. zending), ds. G. van Mameren
(baptistenpredikant in Leiden)
en kapitein R.B. Poppema (Leger
des Heils in Leiden). De avond
begint om acht uur.
velijke antwoorden zijn: Niets
(2x). nergens heen. geen. De TV-
kijker, meent zij. zal zich na het
zien van de 'Holocaust' tenminste
moeten afvragen: Waar was ik
toen het gebeurde? Wat deed ik of
mijn familie toentertijd? Welke
maatregelen trof mijn regering?
Toch is hiermee de belangrijkste
en ook de pijnlijkste vraag vol
gens haar nog niet gesteld. Die
vraag luidt: waarom (en niet/toe)
werden zes miljoen joden vernie
tigd!" (New York Times, 10 mei
1978).
En als je als christen kijkt naar deze
serie, zul je je bewust moeten zijn
van het beschamende feit, dat
niet één anti-joodse maatregel
van het nazisme nieuw was: het
voorzien van een merkteken door
aparte kleding, het uitsluiten van
bepaalde beroepen, het verbie
den van gemengde huwelijken,
plunderingen, verdrijvingen,
concentratiekampen, slachtpar
tijen en verbrandingen.
De afschuwwekkende lijdensge
schiedenis van het joodse volk in
het 'christelijk' Europa culmi
neerde in de nazistische massa-
waan en massamoord, waaraan
het derde van het totale joden
dom ten offer viel. Hitier beriep
zich op deze lijdensgeschiedenis,
toen hij zei: 'De joden hebben
Christus gekruisigd en daarom
zijn ze niet waard, dat ze leven!'
Als je als christen kijkt, moet je je
toch wel afvragen: Hoe is 't te
verklaren dat een Hitler of een
Himmler nooit door de kerk in de
ban zyn gedaan? Dat Pius XII het
nooit nodig heeft gevonden, ja
zelfs volstrekt noodzakelijk, om
Auschwitz en Treblinka te ver
oordelen? Dat er, in de SS, een
groot percentage 'christenen'
was dat tot het einde verknocht is
gebleven aan zijn kerkelijke oor
sprong? Dat bepaalde slachters
tussen twee moordpartijen door
gingen biechten, en dat zij allen
uit christelijke gezinnen kwamen
en een christelijke opvoeding
hadden genoten? Zeker, moedige
christenen zyn joden te hulp ge
komen. maar het was relatief een
zeer klein percentage. In het
christelijk Polen keerden ont
snapte joden uit het getto vaak er
weer naar terug: zó vijandig stel
de de 'christelijke' bevolking zich
tegen hen op; zij waren als joden
voor de Polen even bang als voor
de Duitsers. En in Litauen, de
Oekraïne en in Hongarije en Wit-
Rusland hebben de meeste chris
tenen op dezelfde wijze gerea
geerd. Hoe valt die volstrekt lij
delijke houding van die inwoners
- die zich 'christenen' noemden -
ten aanzien van de vervolging
van de joden te verklaren?
Lijdelijk
Hoe valt het te verklaren dat hun
christen-zijn hun hand niet deed
trillen als zij op kinderen schoten,
noch hun geweten in opstand
kwam als zij hun naakte en afge
ranselde slachtoffers de fabrie
ken van de dood indreven? En
met schaamte lees je in een van
de nummers van De Heraut (hét
blad van Abraham Kuyper!) van
1938 - waarin een christen de
Kristalnacht becommentarieert -
dat God gelukkig weer heeft in
gegrepen om het joodse volk te
straffen voor de kruisiging van
Jezus! Wat een duivelse ge
schiedvervalsing
Een jonge Talmoedist zei in de hel
van Auschwitz tegen Elie Wiesel:
'We moeten toegeven, mompelde
hij, we moeten toegeven dat ons
volk de Wet niet aan de andere
naties heeft overgedragen; laten
wij Abraham en de profeten en
hun boodschap; ons aandeel in
de filosofie, de wetenschappen,
de literatuur, stellen wij dat dat
alles onbelangrijk zou zijn. of
zelfs niet bestaand. Maimonides,
Nachmanides, Rashi: niets. Spi
noza, Bergson, Einstein, Marx,
Freud: niets. Stel dat wij niets aan
de vooruitgang hebben bijgedra
gen, niets aan het welzijn van de
menselijke soort. Maar één ding
zal men ons niet kunnen bestrij
den: de vechtersbazen, de mas
samoordenaars uit de geschiede
nis - de Farao's de Nero's, de
Khmelnitski's, de Hitlers - die
heeft men niet in onze rijen aan
getroffen.'
Als dat zo is, heeft het joodse volk
de eeuwen door méér het voet
spoor van Jezus gevolgd dan de-
Nette mensen
De Holocaust is niet alleen maa
de geschiedenis van de grot
moordenaars, maar evengoed
het verhaal van de vele kleint
misdadigers. 'Verreweg d(
meeste van de duizenden Duty
sers die een grote of kleine rol in
het vernietigingsapparaa
speelden, waren geen fanatici o
sadisten. Het waren gewone, al
ledaagse mensen, een doorsnee
van het Duitse volk, geen gebo
ren misdadigers.
Na de oorlog verdwenen zij onop
gemerkt in de massa en gedroe
gen zich weer als keurige bur«
gers. Dat is juist een va
meest afschuwelijke aspected
van de Holocaust, dat gewone
'nette' mensen tot deze dinger
konden komen onder de druk
van een niet-aflatende propa
ganda' (A. J. v. d. Leeuw in: Be
richt van de Tweede Wereldoor-i
log).
Als
de Holocaust niet gedenken
zullen de rampen van weleer ziel
weer kunnen voltrekken. Wie het
verleden vergeet, rekent er niet
mee af en stelt de poorten wijc
open voor het kwaad. 'Hegeli
harde woord dat de geschiedenis
leert dal de mensen niets uit de
geschiedenis leren, is te elliptisch
geformuleerd. De herhaling t
oude fouten kan vermeden w
den: onvermijdelijk is tegelijk
dat men nieuwe fouten maakt, e
de mensheid van heden diei
dunkt mij, niet veel slaap verliestj
bij het weten - ja, is het wel e
weten? wordt ook dat weten v
drongen? - dat het hier en nu
het vermogen der grootste n
gendheden lidt, de gehele mi
selijke beschaving op slag te v
nietigen, heeft geen reden, neer té
zien op d<? mensheid va
kwart eeuw geleden, die het (uit
zonderingen daargelaten) niejj,
opbracht, zich in de realiteit van;
Hitiers vernietigingskampen in!
te leven". (Prof. dr. L. de Jong).,
DR. HANS JANSEN
LEIDEN - Herv. Gem.: Hoogl. kerk 10
ds. de Jong, 11.45 oec. stud.dienst: Ma-
rekerk 10 ds. Pannekoek. 5 ds. Breugem
Barneveld; Mar.kerk L. Morsw. 10 ds. v.
Achterberg; Meren wijk 9.30 ds. Horten
sius, 11 ds. Horentsius en pastor Van
Well; Bethl.kerk Driftstr. 10 ds. v. Leeu
wen: Bevr.kerk ZW 10.30 ds. Boogert;
Vredeskerk 10 dr. Lamping, herv.-geref.
jeugddienst; Waalse kerk 10.30 ds. Ribs;
Acad. Z. 10.15 ds. Bovenberg; Diac.huis
10.30 ds. Geursen L.dorp; Jeugdkapel
Goede Herder, Oude Vest 13, 10.30; En
degeest 9.30 gez. dienst; Petrakerk
Sur.straat 10.30 hr. Van Veelen, doven-
dienst. Geref. Kerk: Zuiderkerk 10 dr.
Aalders, 't Harde: 5 ds. Bolwijn. Rijns-
burg; Petrakerk 10 ds. Korteweg. 5 ds.
Koolstra; Oude Vestkerk 10 ds. Koolstra.
5 ds. Hortensius; Maranathakerk 10 ds.
v. Achterberg; 5 dr. Aalders; Bevrij
dingskerk 9 ds. Bolwijn, 5 ds. de Zwart,
Voorschoten; Groenhoeven 10 ds. Bou-
ma. Noordwijk; Acad."Ziekenhuis 10.15
ds Bovenberg; Diaconessenhuis 10 30
ds. Geursen. Leiderdorp; De Regenboog
(Merenw.) 9.30 ds. Hortensius. 11 past.
van Well. Dolerende Noodgemeente
Groot Leiden (Pieterskerkstraat 11): 8.30
en 5 hr. Oosting, Leersum. Geref. Kerk
Vrijg. (Herengracht 70) 10 en 5 ds.
Gootjes. Chr Geref Kerk (Steenschuur
9): 10 en 5 ds. G de Vries. Geref Gem. (N.
Rijn): 10 en 4.30 leesdienst Geref Gem.
in Ned. (Bethl.kerk Driftstraat): 11.30 en
5.30. Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerk-
gracht): 10.15 prof. dr. Lindijer. Re-
monstr.-Doopsgez. Gem. (Pieterskerk
straat 1): 10 dr. Meijering. Baptistenge
meente (O. Rijn 3): 10 ds. Van Mameren.
Evang. ChristengemeenschaD (Middel
stegracht 3): 10 hr. Dikkes. Zendings
werk Middernachtsroep (Zoeterw.singel
21): 5 nam. hr. De Leeuw. Evangeliecen
trum Zijlsingel 2: 10 hr. Leeflang, di. 8hr.
Zijlstra. Pinkstergemeente (O. Rijn 3): 3
nam. dienst, hr. Scheffer. Leger des
Heils (Hooigracht): 10 en 7.30 Nieuw-
Apost. Kerk (H. Rijndijk 24Y 9.30 en 4.
wo. 8. Christian Science (Steenschuur 6):
10.30. Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der
L. Dagen (Steenschuur 6): 10.15. Oud.
Kath. Kerk (Zoeterw.singel): 10. Room-
Kath. kerken: Haagweg zat. 7. zond 9,
10.45 en 12; Herensingel zat. 7, zond. 8.30,
9.30 en 11: Rijndijk zat. 7. zond. 9.30 en
11.30: Steenschuur zat. 7. zond. 8.30, 10,
11.30. 6 en 7; Boshuizerlaan zat. 7, zond.
9.30,11 en 12.15; Lammenschanswegzat.
7, zond. 9, 10.30, 12 en 6: Haarlemmer
straat zat. 7, zond. 9.30, 10.45 en 12.15.
ABBENES - Herv. Gem.: 9.30 ds. den
AARLANDERVEEN - Herv. Gem 10
ds. van Malssen. Leiden. 7 ds. Poot,
Nieuw Loosdrecht. Geref. Kerk: 10 ds.
Stolk, 6.30 ds. Vree (avondmaal). Chr.
Geref. Kerk: 9.30 dienst, 2.30 ds. Roos
Harderwijk. R.K. Kerk: zat. 7, zond. 7.30
en 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN - Herv.
Gem.: Adventskerk 10 ds. Heijmans,
Boskoop, 3 ds. Hanemaaijer,
(afsch dienst); Kruiskerk 10 ds v.d. Hei
den; Opstandingskerk 10 ds. Bogers;
Nabij 10 jeugdkapel; Maranathakerk
6.30 ds. Versluis, Hazerswoude. 6.15
zangdienst; Salvatorikerk zat. 19 avond
gebed: Goede Herder 9 ds. Hoogendijk,
6.30 ds. v.d. Ree (gez. dienst); De Bron
10.30 ds. Hoogendijk, 6.30 ds. Verheul;
Ashram 9.30 ds. Verheul; Oudshoornse-
kerk 10 ds. Oort; Sionskerk 9.30 ds. Ha
nemaaijer, 6.30 ds. Schroten, Bunscho
ten. Geref. Kerk: Maranathakerk 10 ds
Vree, 6.30 ds. Versluys, Hazerswoude,
Salvatorikerk 10 hr. Brouwer, Katwijk,
6.30 ds. Stolk: Goede Herderker 10.30 ds.
Mulder, 6.30 ds. v.d. Ree; De Bron 9 ds.
Mulder, 10 ds. v.d. Ree, 6.30 ds. Verheul;
4.30 br. Mollema. Chr. Geref. Kerk: 9.30
en 4.30 ds. Hamstra. Oud Geref. Ge
meente: 9.30 en 4, vrijdag 27 april 7.15 ds.
Du Marchie van Voorthuysen. Baptis
tengemeente: 10 evang. Verkerk en ds.
Koekkoek, 6.30 ds. Koekkoek; Noord
(Sportlaan) 10 hr. v.d. Steen. Volle
Evang. Gem. (School Preludeweg): 10
hr v. Putten. Leger des He:ls: 10 en 6.30
uur. Corn de Vlamingstr. Pinksterge
meente Bethel (R.-Kruisgebouw): 6
nam. Pinkstergemeente Alphen
(R.-Kruisgebouw): lOvoorm. Remonstr.
Kring: 10 ds. Hooykaas. R.K. kerken:
Bon.kerk zat. 7, zond. 8.30. 10 en 11.30;
Piuskerk zat 7. zond. 9. 10.30 en 11.45;
De Bron zaL 7, zond. 9 en 11.30.
BENTHUIZEN - Herv Gem.: 9.30 kand
v.d. Berg. 6 kandidaat Teeuw. Geref.
Gem.: 9.30 en 6 leesdienst; woensdag
25/4 19.30 ds. Baaijens, Rotterdam.
BODEGRAVEN - Herv. Gem.: Dorps
kerk 10 ds Droogers. 6.30 ds. Batelaan,
tenhuis, 6.30 ds Buitenhuis. Geref. Kerk
Vrijgemaakt: 9.30 en 4 ds. Borgdorff.
BOSKOOP - Herv. Gem.: 9.30 ds. Stel
wagen. 6.30 ds. Heymans: De Stek 9.30
dr. Haitsma. Geref Kerk: 9.30 ds. Omta,
4.30 hr. v.d. Land. Wassenaar, jeugd
dienst: De Stek zie herv. gemeente. Chr.
Geref. Kerk: 9.30 en 5 ds. v. Langevelde.
Geref. Gem.: 9 30 en 5 Opwekkingsge
meente (Concordia): 9.30. Verg. v Gelo
vigen (Nieuwstraat): 9.30 en 5. R.K. ker
ken: zat. 7, zond. 9.30 en 11.
HAZERSWOUDE - Herv. Gem.: 9.30 ds.
v.d. Plas, Delft, 6.30 ds. Stelwagen. Bos
koop. Geref. Kerk: 10 en us. Brink,
Amersfoort. R.K. kerk: Anker zat 7.
zond. 8.45 en 11.15; Rijndijk zond. 10;
dorp zet. 7. zond. 8. 10 en 11.30.
HILLEGOM - Herv. Gem.: 10 ds. Roth-
fusz, 7 ds Wijngaarden, N.-Vennep. Ge
ref. Kerk: 10 ds. Adonis, Amsterdam.
R.K. kerk: Mart.kerk zat. 7. zond. 8.30,10,
11.30 en 12.45; Jozefkerk zat. 7, zond.
8.30, 10 en 11.30.
HOOGMADE - Herv. Gem.: 10 dr. Van
Vliet. R.K. kerk: zat. 7, zond. 10.
DE KAAG - Herv. Gem.: 10 ds. Snijders,
Haarlem. R.K kerk: zat. 7, zond. 8 en 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN - Herv.
Gem.: Dorpskerk 10 ds Batelaan, Voor
schoten, 6 ds. Baas; Ontmoetingskerk 10
ds. Baas, 6.30 ds. Bouman, Heerde. Ge
ref. Kerk; Open Hof 9.30 ds. Vrolijk,
(Avondmaal); 5 ds. Vrolijk (avondmaal).
R.K. kerk: zat. 7, zond. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE - Hevr. Gem".:
Nieuwe Kerk 10 ds. Arkeraats. 6 ds
Schuurman; Oude Kerk 10 ds. Vink. 6
ds. Hovius, Ichthuskerk lOds.van Roon.
5 ds. Vroegindcweij; Pmelkerk 9.30 ds.
1 ds. Teygeler, Sche
Kerk Vredeskerk 10 en 5 ds. v. Halsema
(avondmaal): Triumfatorkerk 10 en 5 ds.
Van der Horst (avondmaal). Geref. Kerk
Vrijg.: 10.15 ds. Hoff 3.30 dienst. Geref.
Kerk Vrijg. Buiten V.: 8.45 en 7 ds. Ver
leur, Amersfoort. Chr. Geref. Kerk: 10 en
5 ds. v.d. Belt. Geref. Gem.: 10 en 5 lees
dienst, donderdag 26/4 7.30 ds. Mouw,
Tholen. Volle Evang. Gem. (Voorstraat
100): 9.45 dienst.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN - Herv.
Gem.: 10 ds. v.d. Linden, 7 ds. Wolthaus,
Aarlanderveen (gem dienst). Geref.
dienst).
LEIDERDORP - Hevr. Gem.: en Geref.
Kerk: Dorpskerk 10 ds. Van Loenen,6.30
ds. Doesburg; Hoofdstr.kerk 10 ds.
Knorth. Scheppingskerk 9 en 10.30 ds
Doesburg; dond. 26 april Dorpskerk 7.30
oec. avondgebed. Baptistengemeente:
10 hr. De Vries. R.K. kerk: zat. 7, zond. 9,
10.30 en 12.
LEIMUIDEN - Herv. Gem.: 9.30 ds. Hol-
thaus, Aarlanderveen. Geref. Kerk: 9.30
en 7 drs. Los (avondmaal). R.K. kerk: zat.
7. zond. 7 30. 9.30 en 11.15.
LISSE - Herv. Gem.: Dorpskerk 10 ds.
v.d. Velden, Mijdrecht, 7 ds. 't Hooft;
Pauluskerk 10 ds. 't Hooft. Geref. Kerk:
10 ds. Schaap, Monnickendam, 7 hr.
Stam, Sassenheim. Geref Kerk Vrijg.:
10 en 4 30 ds. de Waard. Geref. Kerk
Vrijg. Buiten V: 10.45 dienst, 5 ds.
Waagmeester. Chr Geref Kerk 10 en
4.30 ds. v. Dijken. Geref. Gem. 10 en 4
dienst. Oud Geref. Gem.: 9.30en 3 dienst.
R.K. kerken: Agathakerk zat. 7, zond. 10;
Poelpolder zat. 7, zond. 9 en 11.30; Ma-
riakerk zat. 7, zond. 8.30,10 en 11.45 En-
gelbew. zat 7. zond. 8, 9 30. 11 en 5.45.
Marienburcht: maand 8 evang. dienst,
ds. Gravendeel.
NIEUWKOOP - Herv Gem 9.30 hr
Goedhart, 6.30 ds. De Vos, Katwijk. Ge
ref. Kerk: 9.30 ds. Nooteboom, 4.30 in-
geref. kerk. Chr. Geref.
NIEUWVEEN - Herv. Gem.: 9.30 ds.
Kaay, Almkerk; 6.30 ds. Molenaar. Ge
ref. Kerk: 9.30 ds. Wouters, Amsterdam,
7 ds. Dijk, Amsterdam. R.K. kerk: zat. 7,
zond. 9 en 11.
NIEUW VENNEP - Hervr. Gem.: 9.30
hr. Haytink, Hillegom, 7 ds. Den Harder.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Wijngaarden, 6.30
ds. Rang. Chr. Geref. Kerk: 9.30 ds. Rib-
bers, 3 ds. Visser. R.K. kerk: zat. 7, zond.
9.30 en 11.
NOORDEN - Herv. Gem.: 9.30 en 7 ds.
Zoutendijk. Geref Kerk (Woerdense
Verlaat): 10 en 7 ds. Fernhout, Alphen.
R.K. kerk: zat. 7, zond. 9 en 10.30.
NOORDWIJK - Herv. Gem.: Voorstraat
10 ds Rothfusz, Hillegom, 7 ds. Keuning;
Sole Mio 9 ds. Keuning; Hoofdstraat 9
ds. Warnink, avondmaal, 10.30 ds. De
Gelder, Lisse, 5 ds. Elgersma, avond
maal; De Rank 10 hr. Visser, Gouda, 5 ds.
v.d. Bergh, R.dam; Vierboet Boerenburg
10 jeugdkapel; woensdag 25 april 8 nam.
opening gerestaureerde geref. kerk
Hoofdstraat. Geref. Kerk: v.d. Berg-
hstichting 11 ds. Elgersma; Sole Mio 9
ds. Keuning; Hoofdstraatwerk 9 ds.
Warnink, 5 ds. Elgersma; Vinkenlaan
9.30 ds. Elgersma, 5 ds. Warnink (alle
diensten avondmaal). R.K. kerken: Zee
zat. 7,znd. 9.30 en 11; Binnen zat. 7, zond.
8. 10 en 11.30.
NOORDWIJKERHOUT - Herv. Gem.:
10 ds. Kalkman; De Zilk 10 ds. Van 't
Hof R.K. kerk: Viktorkerk zat. 7, zond.
9.30 en 11; Jozefkerk zat. 7, zond. 10 en
11.30.
OEGSTGEEST - Herv. Gem.: Paulus
kerk 10 dr. Cramer; Gem. centrum 10.30
dr. Noorman, 7 ds. Brokerhof; Gem.
centr. 10.30 Bert Rigtering, jeugdkerk;
Van Wyckerslooth 4.30 ds. Bona. Geref.
Kerk: Mauritslaan 10 ds. Vegter; Ge
meentecentrum 7 ds. Brokerhof Geref.
Kerk Vrijg.: 9.30 en 3 ds. Houwen. Geref.
Kerk Vrijg. Buiten V.: 8.45 en 4 ds. v.d.
Berg. R.K. kerk: Will.kerk zat. 7, zond. 9,
10.30 en 12; Bon.kapel zat. 6.30, zond. 9
en 11. Volle-Evang. Gem. (in Gem.
centr.): 4 hr. v.d. Brugge.
OUD-ADE- R.K. kerk; zat. 7, zond. 8.30
en 10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING -
Herv. Gem.: 9.30 ds. De Vree. Geref.
Kerk: 9.30 en 6.30 ds. Hartkamp, Alphen
(avondmaal). R.K. kerk: zat. 7, zond. 9.30
en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN - R.K. ker
ken: M. Pres. zat. 7, zond. 8, 9.30 en lf;
Petrusbanden zat. 7, zond. 9.30, 11 en
12.15.
RIJNSATERWOUDE-Herv. Gem.: 9.30
ds. Oostenbrug, Ridderkerk, 7 ds.
Haitsma, Boskoop. Chr. Geref. Kerk:
9.30 dienst, 2.15 ds. Bouw.
RIJNSBURG - Herv. Gem.: Gr. Kerk
9.30 ds. v. Niel, 5 ds. v.d. Bogerd; Bethel-
kerk 9.30 ds. v.d. Bogerd, 5 ds. v.d. Niel.
Geref. Kerk: Petrakerk 9.30 ds. Dams-
ma, 5 ds. Huisman; Immanuelkerk 9 en
10.30 ds. Huisman, 5 ds. Baayen; Mara
nathakerk 9.30 ds. Baayen, 5 ds. Dams-
ma. Geref. Kerk Vrijg.: 10 en 5.15 ds.
Zomer. Chr. Geref. Kerk: 9.30 en 5 ds. De
Joode. Evamg. Christengemeente (aula
mavo): 10 br. Boskamp. 5 contactmid
dag. R.K. gemeenschap (aula
tuinb.school): zat. 7, zond. 10.30.
RIJPWETERING - R.K. kerk: zat. 7,
zond. 7.30, 9 en 10.30.
SASSENHEIM - Herv. Gem.: 9 hr.
Christ, Leiden. 10.30 dr. De Ru, Den
Haag, 6.30 ds. Holst. Naaldwijk. Geref.
Kerk: 9.30 en 5 ds. van Santen (avond
maal). R.K. kerk: zat. 7, zond. 9 en 11.
TER AAR - Herv. Gem.: 9.30 ds. Lin-
denburg (HD), 6.30 ds. Lindenburg. Ge
ref. Kerk: 9.30 ds. Ytsma, Serooskerken
en ds. Veltkamp, Hilversum, 6.30 ds.
Wellinga. R.K. kerk: Aardam zat 7. zond.
9 en 10.30; Langeraar zat. 7, zond. 8.30,10
en 11.30.
VALKENBURG Herv. Gem.: 10 ds.
Overgaauw, 3 ds. Overgaauw, afscheid
ï.v.m. vertrek naar Eek en Wiel. Geref.
Kerk: 9.30 en 6.30 ds. De Raadt. Geref
Kerk Vrijg. 9.30 dienst. 5 ds. Hoff.
VOORHOUT - Herv. Gem.: 10 ds. Bro
kerhof R.K. kerk: zat. 7, zond. 9,10.30 en
11.45.
VOORSCHOTEN-Herv. Gem.: Dorp*10
ds. v.d. Schoot. 5 ds. Meijering; Aula 9.30
ds. Meijering; Hulp en Heil 10 ds. Ver
heide. Geref. Kerk: 8.30 en 10.30 ds. de
Zeeuw (avondmaal), 5 ds. v.d. Meulen,
Wassenaar; aula Noord-Hofland 9.30 ds.
Meijering. R.K. kerkem Laur.kerk z;
zond. 10 en 11.30; aula NH 11; M. Gods-
kerk zat. 7, zond. 8.30 en 10.30.
WADDINXVEEN - Herv. Gem.: Be-
thelkerk 0 hr. Van Doorn, 5 ds. Verboom,
10.30 ds. Heuvelman Hoogblokland, 6.30
ds. Van Vliet, Papendrecht; Hoeksteen
9.30 ds. Verboom, 6.30 kand. Van Har
ten; Imm.kerk 10 ds. Hulst, 5 ds. Roos,
A.dam. Geref. Kerk: Kr.kerk 10 ds. Ben
schop R.dam, 5 ds. v.d. Berg; Ontmoe
tingskerk 10 ds. v.d. Berg, 5 ds. Koers,
Alphen. Oud Geref. Gem.: 10 en
Chr. Afgesch. Gem.: 9.30 en 5. Volle
Evang. Gem. (Lindengaarde 17a): 9.30
hr. v.d. Heijden. R.K. kerk: Ontm.kerk
zat. 7, zond. 8.45, 11.45 en 7; Viktorkerk
zat. 7, zond. 10.
WARMOND - Herv. Gem.: 10 ds. Den
Tonkelaar, jeugddienst. R.K. kerk: z;
zond. 8.30, 10 en 11.30.
WASSENAAR-Herv. Gem.: Dorpskerk
10 ds. de Haan, Oegstgeest, 4.30 ds. Tuk
ker, 7 hr. Taal; Kievietkerk 9 jeugdkapel,
10 ds. v. Zanten; Messiaskerk 10 ds. v.
Heerden; Dorpscentrum 9.30 ds. v.d.
Ploeg. Rotterdam; aula school Belles-
teyn 10 jeugdkerk; buurtc. Charlottestr.
10 kinderdiensten. Geref. Kerk: 10
v.d. Meulen, 5 ds. de Zeeuw, Voorscho
ten; Zuid 10 dr. Jager, Kampen, 7 drs.
Stoker, Amsterdam. Ned. Prot. Bond:
10.30 ds. Spijker, Den Haag.
WOUBRUGGE - Herv. Gem.: 9.30 ds.
Bouman, Katwijk. 6.30 ds. Hoogendijk,
Alphen a.d. Rijn. R.K. kerk: zat. 7, zond.
10.
ZEVENHOVEN - Herv. Gem.: 9.30 ds.
van Hoegeen, Alphen. Geref. Kerk: 9.30
en 7 hr. v.d. Zwan, Driebruggen. R.K.
kerk: zat. 7, zond. 9 en 10.45.
ZOETERWOUDE - Herv. Gem.: 10 ds.
Mackaay, Leiden. R.K. kerken: Jans-
kerk zond. 10.30; Chr. Dienaarkerk zat. 7,
zond. 9.15.
ZWAMMERDAM - Herv. Gem.: 10 ds.
Lalleman, Oude Wetering, 6.30 hr. Drij
ver, Voorschoten. Geref. Kerk: lOds.v.d.
Heiden. 10 kinderkerk herv. ver.ge-
bouw, 6.30 ds. Booy, Winschoten.
