In
Armenië
zijn de
kerken
propvol
ZATERDAG 31 MAART 1979
JEREVAN - „Wanneer je hier
iemand dronken ziet. is het
waarschijnlijk een Rus". Een
vaker gehoorde uitspraak in
de Sowjet-republiek Arme
nië, die niet zozeer getuigt van
een afkeer van de Armeniërs
van hun beschermers en
heersers, maar meer van hun
afkeer van de onmatigheid
waarmee Russen gewend zijn
alcoholica te nuttigen. Dat
doen de Armeniërs heel an
ders, namelijk gematigder,
beschaafder menen sommi
gen, zoals dat te verwachten is
van een oud volk in dit deel
van de wereld.
Of dat een reden is om zich niet
aan alcohol te buiten te gaan,
kan men voorlopig in het
midden laten. Feit is wel dat
de Armeniërs niet alleen een
lange, maar ook een veelbe
wogen geschiedenis achter de
rug hebben, in een gebied dat
behalve de huidige Sowjet-
republiek Armenië ook de
oostelijke provincies van
Turkije omvatte en daarnaast
noordelijke delen van Liba
non, Syrië, Irak en Perzië. In
allerlei geschriften en docu
menten vindt men ruim 3000
jaar geschiedenis terug,
waarin de Armeniërs overi
gens nauwelijks 500 jaar van
hun eigen onafhankelijkheid
mochten genieten.
Scherpe neuzen
De Sowjet-republiek Armenië
is de kleinste van de 15 re
publieken die gezamenlijk de
Sowjet-Unie vormen. Het op
pervlak beslaat driekwart van
Nederland, waarop een be
volking van ongeveer drie
miljoen mensen woont. Meer
dan 88 procent van hen is Ar
meens; direct te herkennen
aan het donkere, zuidelijke
uiterlijk, dat wordt geaccen
tueerd dooreen lange scherpe
neus. Wie vanuit de Sowjet-
hoofdstad Moskou naar het
zuiden reist, wordt onmid
dellijk getroffen door de ge
moedelijke sfeer in Arme
nië.
De mensen zijn er aardig, dui
delijk zuidelijker, minder bu
reaucratisch. Er valt iets te
regelen, te ritselen. Aantrek
kelijk is ook het feit dat het
klimaat natuurlijk veel war
mer is en dat een groot deel
van het Armeense leven zich
dientengevolge op straat af
speelt, op vele terrasjes en in
binnenhoven. De trots op ei
gen prestaties en verworven
heden verleidt Armeniërs
niet zo snel tot het chauvi
nisme dat bij Russen soms tot
ballonvormige afmetingen
kan opzwellen.
Nederland?
Met het buurvolk van de Geor-
giërs hebben de Armeniërs
een uitgesproken handels
geest gemeen, die bijvoor
beeld een tocht over een van
de goedgevulde markten van
deze republiek tot een ge
noeglijk avontuur van pin
gelen en afdingen maakt. Een
bezigheid die telkens onder
broken wordt door de vraag
waar de koper dan wel van
daan komt. „Waar, uit Ne
derland?" Men ziet vraagte
kens krullen boven de hoof
den van de aangesprokenen.
Nooit van gehoord. „Waar ligt
dat dan?". In de buurt van
Duitsland, West-Duitsland en
Frankrijk. „Oh, juist".
Het gebrek aan kennis blijkt
wederzijds te zijn', en de Ar
meniërs zijn maar al te graag
bereid om de lacunes in de
kennis van bezoekers aan te
vullen De steeds terugke
rende onderwerpen vormen
de bewogen Armeense ge
schiedenis in het algemeen en
de Turkse moordpartijen
rond de eeuwwisseling in het
bijzonder. Sinds de Armeen
se staat in het begin van de
vierde eeuw als eerste natie
het christelijk geloof tot na
tionale godsdienst verklaar
de, kregen vele schermutse
lingen, conflicten en oorlogen
een religieus karakter.
Dat werd sterker nadat het mo
hammedaanse geloof zich
manifesteerde in de omrin
gende landen. Met deze
problematiek op de achter
grond en de daardoor veroor
zaakte slechte verhoudingen
tussen mohammedaanse
overheersers en christelijke-
Armeense ondergeschikten,
is het niet zo verwonderlijk
dat de Armeniërs in 1828 on
der Russische bewind kwa
men en deze wisseling in het
algemeen als positief beoor
deelden. Een wisseling van
Perzisch-mohammedaanse
overheersers naar Russisch-
tsaristisch-christelijke over
heersers. Een verbetering
voor de Armeniërs.
Tenminste, alleen een verbete
ring voor degenen die woon
den in destreek die inmiddels
bekend staat als de Sowjet-
republiek Armenië. Aan het
eind van de vorige eeuw wer
den de Turkse Armeniërs in
groten getale het slachtoffer
van wrede bloedbaden, die in
1915 gevolgd zouden worden
door de eerste volkeren
moord van onze bloeddorsti
ge twintigste eeuw. De eerste
confrontaties vonden plaats,
toen de Armeniërs binnen
Turkije probeerden om, in
navolging van de Serven,
Bulgaren en Grieken, een
eind te maken aan het Turkse
bewind in de oostelijke pro
vincies.
Bloedbaden
Massale moordpartijen waren
in 805 en 1896 het antwoord
van de Turkse machthebbers.
Bloedbaden die een voorspel
vormden voor de slachtingen
die gedurende de Eerste We
reldoorlog zouden volgen. De
oorzaak hiervan was de hou
ding van de Armeniërs, van
wie er weliswaar 60.000 in het
Turkse leger vochten. Niet
minder dan 180.000 Arme
niërs prefereerden echter
dienst in het Russische leger,
met in het achterhoofd de
hoop dat een nederlaag van
de Turken het einde zou zijn
van het Turkse bewind in de
Armeense provincies van
Turkije.
De Turken waren hier begrij
pelijkerwijze niet overmatig
enthousiast over. De Arme
niërs die aan Turkse kant
meevochten, werden meer en
meer als een risico be
schouwd en later ontwapend.
De Turkse premier Talaat
sprak kort daarop over het
„vervloekte ras" - de Arme
niërs - dat al „sinds eeuwen
probeert de fundamenten van
de staat te ondergraven". In
de nacht van 24 op 25 april
1915 werden in Istanboel 235
geestelijke en politieke lei
ders van de Armeniërs ge
vangen genomen. Op het plat
teland waren het er ongeveer
300.
De gevangenen werden vior
het grootste deel vermoord.
Hiermee waren de Armeniërs
hun leiders kwijt en dat juist
in een tijd waarin men hen
dringend nodig had. De Tur
ken begonnen de Armeniërs
namelijk uit hun huizen bij
een te drijven. De mannen
werden naar werkkampen
gestuurd, en vrouwen, kinde
ren en bejaarden werden in
oostelijke richting letterlijk
de droge en kale woestijn in
gestuurd. Anderhalf miljoen
weerloze mensen werden
vermoord' 60 procent van alle
Armeniërs die in Turkije
woonden.
In september 1973 noemde de
commissie voor mensenrech
ten van de Verenigde Naties
de slachting van 1915 de „eer
ste massale mensenmoord in
de twintigste eeuw^. Onder
andere op grond van dergelij
ke verklaringen eisen diverse
Armeense organisaties een of
andere vorm van compensa
tie van de Turkse overheid,
die echter stelselmatig elke
verantwoordlijkheid voor de
gruwelen uit die tijd blijft af
wijzen. Dit heeft geleid tot de
oprichting van groepen die
via aanslagen en moordpar
tijen de aandacht willen ves
tigen op hun onrechtvaardige
behandeling.
Armeense staat
Ofschoon een belangrijk deel
van de Armeniërs momenteel
in de Sowjet-Unie woont,
steunt de regering in Moskou
dergelijke eisen niet. Dat lijkt
gekker dan het is. Naast eisen
tot een soort Turkse herstel
betalingen, is er bij de mili
tante Armeniërs namelijk ook
sprake van sterke nationale
sentimenten. Het ideaal dat
de meesten hierbij voor ogen
staat, is een onafhankelijke
Armeense staat. In de artike
len 88 en 89 van het Verdrag
van Sevres verklaarde Tur
kije in 1920 „Armenië te zul
len erkennen als onafhanke
lijke natie".
Deze belofte is een stuk papier
gebleven en van Russische
kant zal men niet gauw een
aanmoediging aan de Turken
horen om deze belofte in te
lossen. Een nationale Ar
meense beweging in Turkije
zou waarschijnlijk al snel lei
den tot een zelfde beweging
in Sowjet-Armenië en daarop
zitten de machthebbers in het
Kremlin allerminst te wach
ten. Dat dergelijke aspiraties
onder het Sowjet-bewind niet
zijn verdwenen, blijkt uit
vlugschriften die enkelejaren
geleden werden verspreid en
waarin werd aangedrongen
op het losmaken van de Ar
meense republiek van de
Sowjet-Unie.
De initiatiefnemers van deze
vlugschriften zitten inmid
dels achter slot en grendel. In
tussen worden de anti-Turkse
gevoelens van de Armeniërs
met mate gekoesterd. Dat ge
beurt waarschijnlijk in de
eerste plaats om duidelijk te
maken, dat de Russische
heerschappij na vele eeuwen
van vervolgingen een wel
kome pauze betekende. Ook
voor de Sowjet-Armeniërs
vormden de Turkse slachtin
gen een tragisch dieptepunt
in de geschiedenis, dat wordt
herdacht met. een even sober
als indrukwekkend monu
ment even buiten de Armeen
se hoofdstad Jerevan.
Vrijage
De Sowjet-machthebbers zijn
aan de andere kant nu ook
weer niet uit op een al te vuri
ge aanwakkering van anti-
Turkse gevoelens, in een pe
riode waarin Moskou aan een
onverbloemde vrijage met
Ankara is begonnen. Het
Turkse Navo-lid maatschap
en de strategische ligging van
Turkije vormen wel de be
langrijkste beweegredenen
voor de Russen, die met eco
nomische steun en samen
werking de Turken wat losser
willen maken van hun Wes
terse bondgenootschap. Van
de Armeniërs eist men dien
tengevolge weliswaar geen
liefdesverklaringen voor de
Turken, maar al te grove anti-
Turkse uitlatingen of publica
ties worden niet op prijs ge
steld en zelfs verboden
Een meer dan opmerkelijk fe
nomeen is de Armeense kerk.
Opmerkelijk in een staat die
een anti-religieuze politiek
voert en waar dat maar moge
lijk is elke vorm van actieve
geloofsbeleving reguleert en
aan strikte banden legt. In
Armenië lukt dat niet. De
kerken zijn er propvol. Hon
derden zo niet duizenden ba
by's worden er elk weekeinde
gedoopt in de 60 „werkende"
kerken in de Sowjet-re
publiek Armenië en volgens
officiële bronnen is niet min
der dan 70 procent van alle
Armeniërs gedoopt en reli
gieus actief. Deze gegevens
komen van niemand minder
dan Vasgen I, primaat van de
Armeense kerk.
Vasgen I is een beminnelijk
man, makkelijk te benaderen
en gaarne bereid tot een ge-
dachtenwisseling. Hij is
Roemeen van geboorte en
klom in z'n geboorteland op
tot bisschop voordat hij in
1955 werd gekozen tot pri
maat van de Armeense kerk
en daarmee tot leider van alle
gelovigen binnen deze reli
gieuze gemeenschap. Vasgen
I is niet alleen beminnelijk,
maar ook tactisch en hij gaat
niet in op eventuele proble
men of meningsverschillen
tussen de Armeense kerk en
de communistische overheid.
Problemen bestaan er vol
gens hem niet. Het is echter
wel een feit, dat de Armeense
kerk zonder toestemming van
de politieke machthebbers
niets mag uitgeven of ver
spreiden.
De Armeense kerk vormt voor
vele Armeniërs ook een be
langrijk nationalistisch ele
ment. Hieruit wordt, voor een
deel de grote populariteit
binnen de Sowjet-republiek
Armenië verklaard. De kerk
kent ook primaten in Beiroet
en in Istanboel en heeft ver
der vele vertakkingen over de
hele wereld, als gevolg van de
wereldwijde verspreiding
van de Armeniërs, die men
wel eens vergelijkt met de
joodse diaspora. Alleen in de
Verenigde Staten zijneral 120
Armeense kerkgenootschap
pen (met o.a. twee aartsbis
schoppen), maar overal wordt
„Catholicos" Vasgen I be
schouwd als de geestelijke en
organisatorische leider van
de Armeense kerk.
Echmiadzin
De vele buitenlandse invloeden
en discussies beroeren ook de
„catholicos" en zijn secon
danten, die een wat traditio
nelere opvatting huldigen
omtrent kerk en maatschap
pij. Dat is niet verwonderlijk,
want het samenleven van een
actieve kerk en een repressief
politiek systeem is nu niet
bepaald een ideaal klimaat
voor moderne opvattingen,
discussies en experimenten.
Door de invloed vanuit West-
Europa en vooral de Verenig
de Staten zijn onderwerpen
als sexualiteit, geboortebe
perking, vrouwelijke pries
ters, echter niet meer taboe in
het klooster Echmiadzin, het
bestuurlijke centrum van de
Armeense kerk, en dat is al
heel wat.
Hoe ver dergelijke „moderne"
discussies afstaan van zeer
oude religieuze praktijken die
verweven zijn met de gebrui
ken van de kerk in het huidige
Sowjet-Armenië, kan men
zien tijdens een bezoek aan
het klooster Geghard. Vooral
in het weekeinde is dit kloos
ter met zijn kerk een geliefd
oord voor gelovigen uit de
verre omgeving. Men moet
zich daarbij echter geen
plechtige, ingetogen gebeur
tenis voorstellen. Men trekt
gezamenlijk naar Geghard in
auto's, autobussen en
vrachtwagens. Een uitstapje
naar dit klooster is vooral ook
een sociale, gezellige gebeur
tenis.
Wanneer men met alle familie
leden en vrienden een ge
schikte plek heeft gevonden
langs de weg of in de omrin
gende heuvels, dan worden
de meegebrachte dieren ge
slacht. Dat doet men zelf of
men laat dat doen door sla
gers die een stalletje hebben
opgezet naast de kerk. De ri
tuele gebaren die door slager
en eigenaar gemaakt worden
bij het overhandigen van de
geslachte dieren - voorname
Foto boven: Arme
niërs .donker en zuidelijk
uiterlijk met scherpe
neus Foto rechts: op weg
naar de rituele slachter.
S3
PAGINA 29
lijk kippen en schapen - gaan
terug tot de tijd van de dierof-
fers in lang vervlogen tij
den.
Traditioneel
Ook vandaag de dag zijn som
mige priesters bereid om die
ren voor de slacht te zegenen.
Wanneer men het drukke
spektakel rondom het kloos
ter bekijkt, lijken dergelijke
handelingen meer een tradi
tionele betekenis te hebben
dan een diep religieuze. Het
zijn herinneringen aan een
oud en ver verleden, dat via
allerlei geschreven kronieken
ongeveer 3000 jaar lang te
volgen is. Ook de hoofdstad
Jerevan heeft een ouderdom
(2762 jaar) die vergelijkbaar is
met die van Babylon en die
die van Rome over
schrijdt.
Sinds de communistische
machtsovername is de stad
ingrijpend gemoderniseerd.
Rondom 1920 was Jerevan
niet meer dan een lemen ne
derzetting met ongeveer
30.000 inwoners. Het is nu een
moderne stad in de gebruike
lijke Sowjet-stijl, met onge
veer een miljoen inwoners,
eenderde van de totale bevol
king van de Sowjet-republiek
Armenië. Van die bevolking
is ongeveer drie procent Rus
sisch, hetgeen laag is voor de
zuidelijke republieken, waar
het percentage Russen ge
woonlijk hoger ligt. De ver
standhouding tussen Arme
niërs en Russen is niet uit
zonderlijk hartelijk, maar ook
niet slecht.
De Armeense bevolking was
vorig jaar wel verbolgen toen
men in de nieuwe Armeense
grondwet „vergeten" was om
te vermelden dat het Ar
meens de officiële taal van de
republiek is. De Armeniërs
zagen hierin een ongeoor
loofde poging tot verdere
Russificatie van hun re
publiek en trokken de straat
op om te demonstreren. De
„vergissing" werd onmiddel
lijk hersteld. Hetzelfde ge
beurde in het naburige Geor
gië (alle Sowjet-republieken
kregen vorig jaar een nieuwe
grondwet op basis van de
grondwet die in 1977 voor de
hele Sowjet-Unie werd goed
gekeurd).
De Armeniërs zijn zeer trots op
hun moderniseringen, die
men vooral in de lichtere en
elektrotechnische industrie
vindt. Bij een groot moderni
seringsproject in Armenië
blijkt men echter wat al te
hard van stapel gelopen te
zijn. Het betreft hier het
kracht- en irrigatie-project
waarvoor het water wordt ge
bruikt van het Sevan-meer.
Een project waarmee men al
voor de Tweede Wereldoorlog
begonnen is, maar waarbij
men wat al te grootmoedig
dacht te kunnen beschikken
over het water van dit meer.
Het waterpeil is sindsdien
dan ook gezakt met niet min
der dan 18 meter...
Verstoring evenwicht
Het gevolg was een geweldige
verstoring van het natuurlijke
evenwicht ter plaatse. Daarop
besloten de autoriteiten een
peperdure pijpleiding aan te
leggen dwars door de rotsen,
om het meer, dat al door 28
riviertjes wordt gevoed, een
extra waterbron te geven. In
tussen wordt het water van
het Sevan-meer niet meer ge
bruikt voor krachtcentrales
en bijna niet meer voor irriga
tie. Wanneer de extra toevoer
klaar is - zover had het vol
gens de plannen overigens
allang moeten zijn - hoopt
men het peil van het meer on
geveer vijf a zes meter te kun
nen verhogen, waardoor er
een herstel zou plaatsvinden
van het oorspronkelijke mi-
lieu-evenwicht.
Het enige voordeel van de ver
laging van het peil van het wa
ter van het Sevan-meer is het
feit dat twee eeuwenoude
kerkjes nu makkelijker te be
reiken zijn omdat ze nu op een
schiereiland liggen en vroe
ger bij hoger water op een ei
land: de Arakelots (aposte
len )-kerk en de Karapet (Jo
hannes de Doper)-kerk uit de
negende eeuw. Een rit erheen
is de moeite waard, zeker
wanneer een van de kerkjes
open is. Van het bijbehorende
klooster zijn alleen nog maar
ruines -over. Wanneer men
hier bij mooi weer over het
meer de besneeuwde toppen
ziet van de grote en de kleine
Ararat, het prachtige land
schap, de oude resten en rui
nes, die behoren tot een nog
steeds sterk levende eh be
leefde religie, dan kan men
zich de binding voorstellen
die vele Armeniërs voelen
met hun land van her
komst.
Een land met een zeer oude ge
schiedenis, waarvan het hui
dige tijdperk volgens diverse
Armeniërs niet noodzakelij
kerwijs het laatste stadium
hoeft te betekenen in de ont
wikkeling naar een onafhan
kelijke christelijke staat.
Hierbij moet dan wel aange
tekend worden, dat ook veel
Armeniërs beseffen dat in de
ze tijden van herlevend Mo
hammedaans fanatisme in de
omringende landen, de ge
loofsbeleving binnen de
Sowjet-republiek Armenië
nog het best gewaarborgd
wordt.
