NOTITIES VAN
EEN NIHILIST
Schitterend boek
over
door
fotocamera
jaren heen
SPELLETJES VAN
KATE GREEN WAY
„Goebbels Dagboek 1945"
Waarschuwing
van een generaal
MAANDAG 8 JANUARI 1979
De fotografie heeft een lan
ge geschiedenis, waarvan
eigenlijk niet vaststaat
waar die precies is begon
nen. Al ten tijde van de
Renaissance was het prin
cipe van de camera obscu-
ra (donkere kamer) alom
bekend, en al veel eerder
gold een van de basisprin
cipes van de fotografie
zelfs als studieobject.
Voor zover de feitelijkheden al
bij het uitkomen van dit boek
zijn achterhaald, het is tenslotte
een toekomstroman die zich af
speelt in 1985, is dat van minder
belang voor de kern van het
verhaal.
Door het boek lopend de vol
gende "rode lijnen": de Sowjet
Unie moet de democratische
volksbeweging die in het begin
van de jaren tachtig in eigen
huis opduikt de kop indrukken
en zoekt daarom een vijand bui
tenaf. China speelt nog geen rol,
daarom besluit men eerst met
de NAVO af te rekenen.
De geallieerden zijn zich in die
jaren enigszins bewust gewor
den van het gevaar dat loert van
achter het IJzeren Gordijn.
Maar de achterstand die het
Westen in de jaren zeventig
heeft opgelopen blijkt niet
makkelijk in te halen.
Hackett toont twee structurele
verschillen die hun effect bij de
lezer niet zullen missen. In de
eerste plaats houdt de Sowjet-
Unie haar partners in het
Oostblok flink onder de duim,
terwijl de Verenigde Staten
binnen de NAVO alles in over
leg moeten doen.
Hierbij is opvallend dat Ameri
ka buiten Europa op defensief
gebied blijkbaar alleen zijn
boontjes moet doppen en Rus
land niet.
In de tweede plaats infiltreert
en manipuleert de Sowjet Unie
onder andere door middel van
Cuba en Jamaica, in met name
Afrika. Wat het Westen hier aan
machtspolitiek uitvoert blijft
onbesproken. De problemen in
deze gebieden blijken voorna
melijk een gevolg van Russi
sche inmenging, waardoor een
"oktopus-effect" ontstaat het
Kremlin dat zijn tentakels uit
laat strekken tot diep in de Vrije
Wereld.
Verrassing
De loop van de oorlog is vry
eenvoudig. Het Warschaupact
voert een invasie uit in West-
Duitsland, waarbij gebruik
wordt gemaakt van het verras
singseffect en de overmacht aan
tanks. Iran strijdt met zijn Ara
bische buren en Zuidelijk Afri
ka wordt onder de voet gelopen
door zijn door Moskou gemani
puleerde buurstaten.
Een Russische kernbom valt op
de Engelse stad Birmingham en
het Westerse antwoord komt te
recht op de Russische indus
triestad Minsk. Dan grijpen
meer democratisch gezinden de
macht in het Kremlin en de el
lende is voorbij. Dat alles bin
nen drie weken in de zomer van
1985.
Boosdoener
Het boek verrast op geen enkel
punt. Generaal Hackett her
haalt en brengt nog eens extra
dik onder ogen wat de huidige
secretaris-generaal van de NA
VO, mr. Joseph Luns, en de zij
nen al sinds de Koude Oorlog
van twintig jaar geleden ver
kondigen: de Russen komen!
Vandaag is de Sowjet-Unie de
boosdoener zoals Hitler-
Duitsland dat was in de jaren
dertig. De geallieerden slapen
DE DERDE WERELDOOR
LOG, door: sir JohnHackctt
e.a. Verschenen bij uitgeverij
Elsevier, Amsterdam. Prijs:
f39.50.
De geschiedenis herhaalt zich
in Hackett's boek op basis van
een halve waarheid (dat het
Kremlin een bolwerk is van een
op macht beluste groep die door
middel van een communistisch
systeem het Russische volk on
derdrukt en het Westen be
dreigt) èn een pertinente on
waarheid, geschreven op blad
zijde 285.
Daar staat: "De mythe die bij de
bosjewistische revolutie van
1917 ontstond, wist zich bijna
driekwart eeuw te handhaven.
Het was de mythe van het ont
staan van een ware democratie
uit een proletarische explosie,
terwijl het in feite ging om het
moorddadig omverwerpen van
een democratisch gekozen re
gering door een fanatiek autori
taire minderheid"
Bijdrage
Wat Hackett niet inziet is dat
men niet kan afrekenen met het
Kremlin voordat men begrijpt
wat de bijdrage van de Russi
sche revolutie en het commu
nistische tijdperk aan de we
reldgeschiedenis is.
Hij zwijgt over de jonge Russi
sche officieren die in het begin
van de vorige eeuw in Frankrijk
waren en daar geïnspireerd
werden. Hij zegt niets over de
invloed van de Russische jon
gens die later in die eeuw stu
deerden in West-Europa en met
nieuwe ideeen terugkeerden
naar hun orthodoxe, geïsoleer
de vaderland.
Generaal Hackett laat blijken
niet te weten dat de revolutie
van 1917 een puur Russisch
antwoord was op het kapitalis
me, het individualisme èn de
uitdaging om deel te nemen aan
de wereldgeschiedenis inplaats
van een achterlijk land te blij-
Hij doet voorkomen alsof zijn
radicale houding ten aanzien
van de Warschaupactlanden
voortkomt uit leugens en ver
draaiingen van het Kremlin.
Zijn onbegrip voor de geschie
denis bewijst dat dit niet of
slechts ten dele waar is.
In werkelijkheid is deze hou
ding een gevolg van gebrek aan
geloof in een wereld waarin ver
schillende maatschappij-op
vattingen naast elkaar kunnen
leven en elkaar kunnen aan
vullen.
FEICO HOUWELING
Dat betrof het verschijnsel dat licht
dat via een kleine opening van
buiten naar binnen valt in een
verduisterde ruimte, op de wand
er tegenover een op z'n kop
staand beeld doet ontstaan van
wat zich buiten die ruimte afte
kent. Leonardo da Vinei maakte
daar uitgebreid studie van.
In de zestiende eeuw werd ontdekt
dat het aldus verkregen beeld
briljanter en scherper kon wor
den gemaakt door middel van
een convergerende (is: zich naar
één punt richtende) lens. En weer
later gebruikten kunstschilders
de via de camera obscura gevan
gen beelden door ze over te trek
ken. Het enige - maar dat mag
zeker niet gebagatelliseerd wor
den - wat ze dan nog hoefden te
doen was de schets uitwerken tot
een echt schilderstuk.
Basisprincipe
In die tijd was het andere basis
principe van de fotografie - het
definitief vastleggen van het via
de lens verkregen beeld - nog niet
bekend. Dat kwam pas later na
een heel scala aan chemische ex
perimenten met stoffen varië
rend van salpeterzuur tot zil
verchloride.
Inl938 gaf Louis Lacques Daguerre
ruchtbaarheid aan het eerste
bruikbare procédé: een gepolijst,
verzilverd oppervlak werd bloot
gesteld aan jodiumdamp, vervol
gens twintig minuten of langer
belicht in een camera en daarna
in contact gebracht met de damp
van verhit kwik. Het resultaat
was dat de plaat, die uiteindelijk
werd gefixeerd in een geconcen
treerde zoutoplossing, duidelijke
veranderingen onderging.
De Engelsman William Henry Fox
Talbot was intussen wat verder
dan Daguerre. Hij ontwikkelde
een methode waarbij de belich
tingstijden korter waren (10 tot 20
seconden) en hij was de eerste die
- een jaar later (1840) - de eerste
fotografische portretten van
mensen maakte. Zijn tragiek was
dat hij min of meer werd opge
schrikt door de publicatie van
Daguerre - die er beroemd door
werd - en toen alsnog inderhaast
over zijn eigen procédé een arti
kel schreef.
Hele rits
Wie deze lijn verder volgt naar het
heden, verbaast zich over de tal
rijke verbeteringen die de foto
grafie heeft ondergaan. Dat geldt
zeker voor de camera, waarover
Brian W. Coe- een schitterend
boek heeft geschreven ("De ca
mera, van Daguerre tot nu", Fo
cus Elsevier, 99), dat onlangs
uitkwam.
Coe behandelt in dat boek - ver
moedelijk - de hele rits camera
typen die in de loop der fotogra
fisch geschiedenis zijn ontwik
keld. De oude camera obscura, de
vouwbare statiefcamera, de be
kende boksjes, de twee-oog, de
kleinbeeldcamera tot de Has-
selblad toe. Hij beschrijft ook de
objectieven, sluiters en oude flit
sers, kortom alles wat maar
enigszins met de camera te ma
ken kan hebben.
Wie ooit in de gelegenheid was het
bakelieten boksje van grootvader
zenuwachtig in de jeugdige han
den te klemmen, wordt daar aan
de hand van dit boek nog eens
zorgvuldig aan herinnerd. En wie
in het warenhuis zo'n modieuze
pocketcamera kocht als gold het
een ons ham, zou na lezing van
Coe's standaardwerk in den ver
volge meer respect aan de dag
leggen ten opzichte van de tech
nische verworvenheden van de
fotografie.
Kleurenfotografie
Focus Elsevier heeft in de serie
monsterwerken overigens een
nieuw standaardwerk op de
markt gebracht met de alles
overbodig makende titel "Else-
viers Grote boek van de fotogra
fie", geschreven door Michael
Busselle. Het is niet het eerste
boek dat de uitgeverij op dit ge
bied laat verschijnen en ook niet
het slechtste.
Alles wat maar enigszins met de fo
tografie te maken heeft, wordt -
tot op zekere hoogte - in dit boek
behandeld. Een stukje geschie
denis, de verschillende filmty
pen, de betekenis van diafragma,
filters, lenzen en vooral veel aan
dacht voor de kleurenfotografie,
die helaas nog teveel kost om het
voor de nijvere amateur aantrek
kelijk te maken. Niettemin geeft
dit grote fotoboek een verhelde
rend inzicht in deze dure tak van
de fotografie. De talrijke illustra
ties (foto's en tekeningen) dragen
daar zeker toe bij.
WIM WIRTZ
"DE DERDE WERELDOORLOG" is een pleidooi voor
waakzaamheid ten aanzien van het Pact van Warschau en
voor een effectieve uitbreiding van de Westerse militaire
kracht.
Het boek is geschreven door sir John Hackett, generaal bij
de Noordatlantische Verdrags Organisatie. Hij heeft hulp
gekregen van een aantal collega's, instituten, de Engelse
overheid en ziin werkgever.
Wat militaire feiten aangaat is generaal Hackett een zeer precies man. Met
andere, met name historische, feiten springt hij minder zorgvuldig om.
Maar zijn boek wordt in de eerste plaats gekenmerkt door een grote
hoeveelheid gegevens en realistisché foto's.
Joseph Goebbels Dagboek 1945" (de laatste veertig dagen
van Hitlers propagandachef), met een inleiding door prof
dr. A.F. Manning, uitgegeven door Elsevier, Amsterdam.
Prijs 39,50.
Van Joseph Goebbels, detftamboer
van de Fuhrer" zoals inleider
Manning hem noemt, zijn al eer
der dagboekfragmenten ge
publiceerd (want de man heeft in
de privësfeer wat afgepend).
Lange tijd werd aangenomen dat
zijn aantekeningen van het laat
ste rampzalige verloren oorlogs
jaar waren geraakt Die zijn op wat
raadselachtige manier toch weer
opgedoken. En zo krijgt men via
dit boek dan een blik op de wijze
waarop Goebbels de laatste fase
van de oorlog beleefde: hopend
tegen beter weten in. wachtend
op een bizarre gebeurtenis die
Duitsland zal redden, zoekend
naar mogelijke tweedracht bij de
geallieerden.
Het zijn niet helemaal echt dag
boekaantekeningen (Manning
wijst daar ook op), meer notities
die later voor een publikatie
moesten dienen. Mensen die dat
voor ogen hebben schrijven
doorgaans een tikje anders dan
degene die zijn gedachten louter
voor zichzelf aan het papier toe
vertrouwt.
Het beeld van Goebbels dat al be
kend was, wordt door dit dag
boek verder bevestigd; een nazi
door dik en dun, tot het bittere
einde, een man ongevoelig voor
menselijk leed en ellende (aan het
lijden van de Duitse bevolking
besteedt hij een aantal nietszeg
gende regels; alleen als zijn eigen
ministerie gebombardeerd wordt
begint hij te weeklagen); een
zwijmeiaar in die halfzachte mys
tiek waarin zo vaak het woord
Voorzienigheid voor komt.
Maar daarnaast ontegenzeggelijk
een man met een scherp ver
stand, een propagandistisch ge
nie, hoe negatief geladen dan
ook
Goebbels heeft in die laatste fase
nogal wat kritiek op tal van hoge
nazi's. Herhaaldelijk trefje in zijn
notities heftige aanvallen op Go
ring, de luchtmachtchef, "die
verwijdde figuur in zijn zil
verkleurige uniform". Goebbels
doet alles wat in zijn vermogen
ligt om Hitier er toe te bewegen
de man die de falende Luftwaffe
leidt, van het toneel te laten ver
wijderen. Hitler is het vrijwel ge
heel met de kritiek eens, maar wil
heel lang niets weten van zo'n
forse ingreep.
Kwade genius
Wie er ook van langs krijgt is Von
Ribbentrop, de minister van bui
tenlandse zaken. De "kwade ge
nius" van de Führer noemt
Goebbels hem. Laatdunkende
opmerkingen zijn er ook over
Borman, dat molachtige creatuur
in de rijkskanselarij, dr. Ley en
ten slotte ook Himmler. Een
groot aantal generaals (onder wie
de tankexpert generaal Gude-
rian) kan eveneens in de ogen van
Goebbels geen genade vindenze
blijven beneden de maat.
De vraag is natuurlijk wat die maat
van Goebbels is en daarbij beland
je direct bij 's mans volstrekt on
menselijke karakter.
Hij is verrukt van legeraanvoerders
als Schörner en Model die met
meedogenloze hardheid tegen
hun eigen soldaten optreden. Wat
niet kan overwinnen, moet ster
ven, daar komt zijn filosofie op
Zo kritisch als Goebbels staat te
genover tal van figuren in de na
bijheid van de Führer, zo slaafs
gedraagt hij zich jegens Hitier
zelf. Een soort hondetrouw. Nu
was dat bekend, maar al lezend in
zijn notities verbaas je je er weer
over. Er kan gebeuren wat er wil,
Hitier blijft zijn onverbiddelijke
held. Verraad plegen komt er niet
in hem op, zijn eigen huid redden
(wat Göring, Himmler en Von
Ribbentrop op hun manier ten
slotte wel proberen) past al
evenmin in zijn filosofie.
Zijn lot verbindt hij met dat van de
Führer. En de sfeer tussen beide
mannen, zo kan men conclude-
De NAVO is volgens generaal Hackett niet krachtig genoea om een Russische aanval te weerstaan.
Op de foto een militair transport in Midden-Duitsland tijdens een oefening.
ren. is nooit zo goed geweest als
juist in die rampzalige dagen
Voor de oorlog waren er perioden
van een zekere verkoeling, omdat
Goebbels het met de huwelijk
strouw niet zo nauw nam, het
geen Hitier hem kwalijk nam
Maar als het Derde Rijk op instor
ten staat als de vlammen de Fuh-
rerbunker steeds dichter nade
ren, vinden ze elkaar, waar
schijnlijk omdat ze beiden in hun
diepste wezen nihilisten zijn
Goebbels en zijn hele gezin (zes
kinderen) volgen Hitler in de
dood. Het is inderdaad de uiterste Joseph Goebbels
consequentie van zijn. houding.
Gemene zaak
Men heeft tot dusver aangenomen
dat in 1945 in diverse hoge Duitse
kringen de gedachte leefde om te
pogen gemene zaak met de Ame
rikanen en Britten te maken en zo
gezamenlijke tegen het gevaar uit
het oosten, de Russen, op te tre
den. Dat Goebbels daartoe zelf
niet bereid was, is na het voor
gaande wel duidelijk. Maar je
mag verwachten dat hij, de man
van voorlichting en propaganda,
er zeker wel iets over had gewe
ten als die gedachte bij andere
hoge functionarissen in het nazi
rijk had geleefd.
Datje bij Goebbels niets van dit al
les in zijn dagboeknotities vindt,
leidt tot de voorzichtige conclu
sie dat het gemene-zaak maken
met de geallieerden misschien bij
en ige legerleiders maar zeker n iet
op het hoogst niveau heeft ge
speeld. Zelfs niet in de dagen dat
het Derde Rijk slechts nog een
stuiptrekkend bestaan leidde.
De dagboeknotities van Goebbels
zijn uiteraard van historisch be
lang. De lange, militaire overzich
ten die hij dagelijks heeft opgete
kend, zijn overigenshogal mono
toon om te lezen. Van een mee
slepende stijl van schrijven (vol
gens tijdgenoten Goebbels sterke
punt) valt ook weinig te merken.
Hij zegt het allemaal puntig en
duidelijk, meer niet.
RUUD PAAUW
Met de hausse in elektro
nisch en automatisch
speelgoed lijkt het ouder
wetse, simpele kinderspel
vrijwel verdwenen. Oor
spronkelijke spelletjes,
die van kinderen wel vin
dingrijkheid' en nauwe
lijks attributen vragen, ra
ken steeds meer in de ver
getelheid.
Een confrontatie met al die oude
spelletjes als "Boompje verwis
selen", "Groene zwanen/witte
zwanen", "Blindemannetje" en
bijna onbekende als "Trekpotje",
Maria zat op majesteit" en 'Mago-
cheltje' geeft ouderen een schok
van erkenning en bezorgt kinde
ren een hoop speelplezier.
Onder de titel "Schipper mag ik
overvaren" heeft uitgeverij
"Hollandia" tachtig van die kin
derspelletjes verzameld en van
fraaie illustraties voorzien. De
spelletjes en de plaatjes zijn van
Engelse Kate Greenaway en
werden bijna negentig jaar gele
den - in 1879 - voor het eerst uit
gegeven in haar "Book of ga-
Naast de herontdekking van de ou
de spelletjes maken de illustra
ties van Kate Greenaway de uit
gave tot een aantrekkelijk
plaatjesboek. Je ziet kinderen in
ouderwetse kleding in een
nostalgische omgeving. De teke
ningen lijken een beetje op die
van Rie Cramer, maar ze tonen
fijnzinniger en de kleuren komen
zachter over.
Kate Greenaway - Schipper mag
ik overvaren?
Uitgeverij Hollandia, prijs 19,75.
KEES VAN DER MALEN
