Jordaan" van
Leiden jn
ere hersteld
"Je had hier elke dag film voor de deur
Vroeger
en nu
11
ZATERDAG 18 NOVEMBER 19/8
EXTRA
J J
Door Jan Rijsdam
LEIDEN - De nieuwbouw in het gebied Herengracht/Zijl-
singel is één van de grootste woningbouwprojecten in een
binnenstad in Nederland. In totaal worden in dit deel van
de Leidse binnenstad 423 woningen gebouwd, oude
bruggen hersteld en de walmuren van grachten ver
nieuwd. Het gebied wordt begrensd door Herengracht,
Nieuwe Rijn, Zijlsingel en Zuidsingel. In de volksmond
heet het "de Doorbraak" of "de Leidse Jordaan"
Bouwen in de binnenstad brengt over het algemeen grote
problemen met zich mee De eerste woningen werden
opgeleverd bijna vijftien jaar nadat het eerste plan was
gemaakt. Ook al verschilt de huidige nieuwbouw dan ook
hemelsbreed van dat eerste plan, de lange tijdsduur is
toch een teken van de moeilijkheden die het herstel van
de oude binnenstad met zich meebrengt
Een beeld van vroeger en
de foto luiks wasdag a
Waardgracht eind 19e eeuw. Toen
was het nog een schone gracht.
De foto onder laat zien wat er nog
van vroeger over is. De tomeloze
nieuwbouwaktiviteiten hebben niet
kunnen verhinderen dat vijf pan
den aan de Oranjegracht zich heb
ben gehandhaafd. De zogenaamde
wevershuisjes die behouden zijn
gebleven staan vastgeklemd tussen
de nieuwbouw. De restauratie van
drie van de panden nadert zijn vol
tooiing. Nog één pand links op de
foto) laat de restanten zien van wat
eens een verpauperde arbeiders
buurt was.
LEIDEN - Het gebied tussen de
Herengracht en Zijlsingel is
rijk aan een nooit verteld dra
ma. Een echte Leidse buurt die
bestond uit lange rijen kleme,
meest rug-aan-rug-gebouwde,
arbeidershuisjes langs de
Oranjegracht en de Waard
gracht
Waar eens de was over de brugleuning
werd gehangen. Een oud matras ge
woon in de gracht werd gekieperd
Waar buurvrouwen gezellig buiten
keuvelden en elke vrijdag hun straatje
schrobden. Waar eens opa's in een stoel
op de stoep van de zon zaten te genie
ten en naar hun dobbertje in het water
staarden. Waar eens huisvaders hun
zuur verdiende centen, dat wil zeggen
hun hele weekloon, in de kroeg verzo
pen. En waar zorgzame moeders, al dan
niet voorzien van matteklopper of
deegrol, op luidruchtige wijze hun
ongenoegen over uitten.
Wie met oude buurtbewoners spreekt
hoort de mooiste verhalen over een zak
drop voor één cent. Over vleesafval als
volksvoedsel. Over goeie Mie, de gif
mengster, die lang geleden met listige
soepjes zo'n honderd mensen om zeep
hielp. En over de Zangeres zonder
Naam wiens wieg in deze buurt heeft
gestaan.
In de volksmond kreeg de buurt be
kendheid als "de doorbraak" of "de
Leidse Jordaan" Terugdenkend gaan
de verhalen ook meestal over hoe ge
zellig het vroeger was. Maar laten we
eerlijk zijn: het was armoede. De buurt
heeft altijd gediend als woongebied
voor de laagste inkomensgroepen. Dat
betekent dat de bouwtechnische kwa
liteit van de woningen altijd slecht is
geweest en rond 1950 in een zeer
bouwvallige toestand verkeerde. De
huizen waren gammel en vochtig en
verstoken van tegenwoordig normale
zaken als voldoende licht en lucht en
goede sanitaire voorzieningen. Zonder
te overdrijven kan men zeggen dat de
Waardgracht, ondanks de bijnaam ,,'t
slootje Gods", vaak behoorlijk stonk.
In de jaren zestig hebben de bulldozeren
de slopershamer goed huis gehouden
in deze buurt. Huisje voor huisje werd
gesloopt. Jarenlang zag de huizenrij er
uit als een slecht gebit met hier en daar
een ontbrekende tand. Er vielen steeds
meer gaten. Sommige bewoners ver
trokken met spijt, anderen waren blij
met een nieuwe droge woning.
Het bestemmingsplan uit die dagen
straalde de geest uit, die de zestiger ja
ren kenmerkte. Het was zeer modern.
Als de grachtenpandjes waren afge
broken moesten de grachten worden
gedempt. Er zouden fraaie breden as
faltwegen overheen komen en daar
langs hoge kantoorgebouwen in een
leuk betonnetje. Ook toen had Leiden
al geen rooie cent. Daarom is er nooit
iets van dit soort plannen terecht ge
komen. De buurt die Leidser was dan
Leiden bleef jarenlang een kaalgesla
gen vlakte, met als enige dominerende
bebouwing de onverwoestbare 45 me
ter hoge meelfabriek. Dat waren de ja
ren zestig.
De zeventiger jaren brachten een ware
omwenteling. De inzichten wat er met
onze oude binnensteden moest gebeu
ren veranderen ingrijpend. Het besef
groeide dat sanering en hoogbouw niet
de meest bevredigende oplossing wa
ren voor de stedelijke problemen. In de
beginjaren zeventig werkte de ge
meente aan een nieuw bestemmings
plan met als doel: woningbouw, en dan
zoveel mogelijk in de sfeer die past bij
de oude binnenstad en de oude grach
tenstructuur.
Het nieuwe bestemmingsplan werd in
1974 vastgesteld. Via een advertentie
werden architecten destijds door de
gemeente aangezocht om bouwplan
nen in te dienen voor het gebied tussen
de Oosterkerkstraat en de Nieuwe
Rijn. Achttien plannen werden er in
gediend; daarvan werden er uiteinde
lijk drie gekozen. In totaal zullen in dit
deel van het Herengracht/Zijlsingel-
gebied 233 woningen worden ge
bouwd. Nog voor het einde van dit jaar
zullen de laatste zijn opgeleverd.
In het andere gedeelte tussen Ooster
kerkstraat en Zuidsingel zal de Stich
ting Nieuw Groenhoven 190 woningen
neerzetten. Aan de Zijlsingel, tussen
meelfabriek en Zijlpoort, worden lang
zamerhand de contouren zichtbaar van
het nieuwe stadspark. Het park komt
in de loop van het volgend jaar gereed.
Rondom de fundamenten van de en
kele maanden geleden opgeblazen
schoorsteen van de Grofsmederij komt
een speelterrein. Ruimte voor de te
rugkeer van de speeltuin, die vroeger
aan de Langestraat lag, is er niet.
Als begin volgend jaar alle nieuwe wo
ningen aan de Waardgracht en de
Oranjegracht bewoond zijn is het her
stel van de walmuren en de bruggen
nog lang niet voltooid. Die werkzaam
heden duren nog tot in de tweede helft
van het volgend jaar. Van de bruggen is
alleen de uit 1885 daterende Oranje-
brug in oude luister hersteld en begin
van dit jaar officieel geopend. Het her
stel van twee andere bruggen is op een
oor na gevild.
Eind vorig jaar heeft de gemeenteraad
besloten dat de Waardgracht weer
gracht moest worden. Er gaat dus weer
water stromen. De grachten moesten
eerst worden gedempt om de bouwac
tiviteiten te vergemakkelijken. Dit
soort problemen heeft wel tot gevolg
gehad dat de totale bouwkosten erg
hoog worden vergeleken met ander
nieuwbouwprojecten. Het rijk geeft
daarom lokatiesubsidies bedoeld om
de gemeente te helpen de extra hoge
bouwkosten te bestrijden. Gevolg
daarvan is dat de huren lager kunnen
worden.
Ook een aantal bruggen over de Waard
gracht moet worden hersteld. Daarbij
wordt geprobeerd zoveel mogelijk de
oorspronkelijke stijl te handhaven en
daarnaast de bruggen zo stevig moge
lijk te maken. De Waardgracht en de
Oranjegracht zullen wandelgebied
worden, evenals de Groenesteeg waar
zes buurtwinkeltjes moeten komen
Parkeergelegenheid is er onder meer
achter de huizen van de Waardgracht
De komst van een aantal buurtwinkeltjes
is overigens nog onzeker. Zonder rijks-
steun lij kt een redelijke omzet vooreen
kruidenier of melkboer niet haalbaar
vanwege de hoge huurprijs 180,- per
m2). Als er voor dergelijke winkeltjes
geen belangstelling bestaat krijgen de
pandjes mogelijk een kantoorbe
stemming.
LEIDEN - "Vroeger hoefde je niet
naar de Rex, toen had je hier elke
dag film. Het was altijd gezellig
op straat. Toen zat je ook tot
s'avonds elf uur buiten als het
mooi weer was. Het was hier al
tijd dansen, pal voor me deur. Er
was er één die tapdanste de hele
Waardgracht af .Maar ja, die tijd
van vroeger komt toch nooit meer
terug"
Een groep oude buurtjes zit rond de
tafel in de nieuwe woning van het
echtpaar Koet. Die staat aan de
Oosterkerkstraat op nog geen
steenworp afstand van de plek
waar vroeger hun oude huis
stond. Het echtpaar Koet kreeg
vorig jaar als eerste de sleutel van
hun nieuwe woning. Na vijftien
jaar waren ze iveer teruggekeerd.
"Het blijft je loop, hè", zegt moeder
Koet. "De oude buurt bleef trek
ken. We hebben eerst in een flat
gewoond. In het begin dachten
we: wat prachtig allemaal. Alles
gelijkvloers en een douche. Maar
ja, er was geen winkeltje op de
hoek waar je een praatje kon
houden, en er kwam geen paling
boer meer langs de deur. Dat mis
te je. Toen zijn we teruggegaan
naar de Zuidsingel. We kwamen
er toen het terrein voor ons nog
een kaalgeslagen vlakte was en
we dachten: dat maken we nooit
meer mee, dat daar huizen komen
te staan. En nu wonen we er zelf
weer, op ons oude plekkie. Het
was in het begin wel even wennen
hoor. Maar nu zouden we niet
meer weg willen. We hebben weer
een hoop oude bekenden terugge
vonden. En als we 's avonds in bed
liggen horen we het oude geluid
van de meelfabriek weer Het is
eigenlijk te mooi om waar te
zijn"
Ook oma Zandvliet is weer terugZe
woonde al in een bejaardenhuis
maar dat vond ze maar niks. Met
haar 82 jaren doet ze nog alles
zelf, eten koken en wassen"En als
er iets niet lukt dan helpen de bu
ren wel", zegt ze. "Met formulier
tjes invullen en zö"vertelt buur
vrouw Koet. "Dat komt omdat
oma Zandvliet nog van de oude
stempel is, hè"
Mevrouw Zandvliet heeft vroeger
38 jaar in de buurt gewoond
Eerst op de Zuidsingel en later op
de Kijf gracht. Toen in de krant
in de advertentie van de gemeen
te, stond dat de oude bewoners die
terugwilden voorrang kregen
heeft ze een briefje gestuurd naar
het stadhuis. Ze zou niet meer te
rug willen naar het bejaarden
huis, zegt ze. "Ik ga af en toe nog\
wel eens effe kijken naar m'n ou
de huisje op de Kijfgracht, dat
staat er nog steeds".
"Er waren vroeger ook veel winkel
tjes in de buurt"vertelt mevrouw
Verhoogt. "De Groenesteeg was
net de Haarlemmerstraat. Je had
er alles. En iedereen was dag en
nacht open. Als je na sluitingstijd
tegen het raam tikte dan hielpen
ze je". Er wordt veel gelachen bij
de verhalen over Kikkert. "Daar
haalden we zeven stuivers trie-
bak".zegt de heer Roelands. "Wat
dat is? Darmen gevuld met her
sens en pens, dat aten we toen
Oude buurtjes bijeen rond de tafel van de familie Koet. Ze zijn weer terug in hun eigen buurtje.
Toen ik trouwde had mijn man
maar zeven gulden loon in de
week", verklaart oma Zandvliet.
"Dus je moest wel kijken naar
wat goedkoop was".
"Er waren ook veel café's in de
buurt", zegt Roelands. "Ja. vroe
ger lustten ze ook wel een tetje. En
ze namen er ook wel eens ééntje
teveel. Dan doken ze soms de
Waardgracht in". Oma Zandvliet
zegt: "Tegenwoordig gaan die
jongenlui allemaal naar zo'n
donkere bar toeeen discobar. Dat
is vast niet zo gezellig als toen".
Mevrouw Verhoogt: "Als er vroeger
feest was, een bruiloft of met ou
dejaarsavond, dan liep mijn va
der voorop met de accordeon en
dan ging de hele buurt erachter.
Dat was zo de gewoonte hè. Na
twaalf uur ging je met een hele
zijn".
"We hadden ook zo'n oude patho-
foon", vertelt Roelands. "Dan
moest je zestien keer draaien en
dan kon je een plaat opzetten,van
Helma en Selma of van de Straat
zangers. Ze gooiden wel eens pin
da's in de hoorn, dan deed ie het
niet meer, dan moest je blijven
draaien. Zo'n oud ding is nou een
hoop geld waard".
De heer Moenen (72) is in de buurt
geboren. Hij woonde op verschil
lende grachten. "Verhuizen ging
vroeger gemakkelijker dan nu"
zegt hij. "Mijn vader kwam nog
eens thuis uit de dienst, toen vond
die een heel leeg huis. Moest hij
eerst gaan zoeken langs alle
grachten waar hij nu weer ivoon-
de. We kwamen nog eens in een
ander huis, toen zeiden we: ver
rek, hier hebben we al eens ge
woond!". Moenen heeft zijn le
venlang duiven gehouden. "Dat
mag hier niet meer", zegt hij
triest.
Oma Zandvliet herinnert zich dat
ze eens verh uisde van de ene naar
de andere kant van de Zuidsin
gel. "Dat was in 1929, toen het
stadhuis in brand stond. Het
vroor toen hard, en we zijn met
alle spullen gewoon de gracht
overgestoken. Zelfs de kachel met
de brandende kolen er nog in
werd over het ijs naar de over
kant gebracht". "Er stonden ook
nog veel goede huisjes hier", zegt
mevrouw Koet. "Als die er nu nog
hadden gestaan zouden ze gere
noveerd worden. Ik woonde ook
in een lief huisje. We zijn er ei
genlijk op een fatsoenlijke ma
nier uitgejaagd. Je kreeg gewoon
een bord boven je deur dat je huis
onbewoonbaar verklaard was.
Dat vond ik toen heel erg. Waar
om moest iedereen dat wetenAl
die mensen die voorbij gingen".
"Vroeger^vas de Waardgracht ook
een schone gracht", vertelt het
echtpaar Koet. "Later is die pas
gaan stinken, toen ze er een dam
inlegden bij de Oosterkerkstraat.
Toen keken de mensen ook op je
neer als je hier woonde. Vooral de
kinderen werden gejudast op
school door kinderen die hoger
waren. Dan zei ik altijd tegen ze.
laat ze maar praten, want jullie
wonen op het slootje van onze lie
ve heer. Zo noemden we het vroe
ger.
"De kinderen zagen er toch altijd
netjes uit", zegt moeder Koet.
"Dat was het eerste waar je aan
dacht. En dan die opgeschoten
meiden en jongens, die zagen er
toch ook altijd uit als prinsen en
prinsessen. Laten we eerlijk zijn,
als ze zaterdags naar de markt
gingen hadden ze altijd een hoop
sjans".
Ze kunnen er nog uren over praten
over wat vroeger de Leidse Jor
daan werd genoemd. Over de pa
lingboer uit Katwijk (Arie de
schreeuwerd). Over de laarzen-
lapper (tegenwoordig betalen ze
gewoon 169 gulden vooreen paar
nieuwe laarzen). Over Polanen
(schoenmaat 57 met losse veters).
Over één cent zoute drop in een
stukje krant.
"Het loos een echte volksbuurt, met
echte gezelligheid en saamhorig
heid. Je kende iedereen, en de
mensen stonden altijd voor el
kaar klaar". Terug naar nu
"Vroeger was het gezelliger, maar
nu wonen we comfortabeler"zegt
mevrouw Verhoogt. "En we zijn
blij dat we terug zijn, want het
blijft toch onze buurt"
