Nederlandse
properheid
wat oudere dame, al groot
moeder, spreekt goed Ne
derlands. Ze is Indonesische
maar heeft bloed van bevol
kingsgroepen uit alle wind
streken in zich, ook Europees.
Met een (in de tuin van het
kantoor) schoongewassen
landrover rijdt de chauffeur
ons naar Menteng Pulo. Ge
woonlijk vervoert men hou
ten kruisen van de graven in
de wagen.
De auto houdt stil voor een wit
smeedijzeren hek. Languit op
de grond in een beetje scha
duw ligt een schamel geklede
man. Hij ligt te slapen op de in
cement gebedde ronde harde
kiezels, een behoorlijk harde
ondergrond voor een dutje.
Als de medewerkster van de
stichting de stille slaper ziet
begint ze te mopperen, en
eenmaal aan de andere kant
van het hek roept ze de tuin
man bij zich die een eindje
verderop in de tuin in een
veld van witte kruisen aan het
werk is.
De man komt op een drafje
aanhollen. Als hij bij me
vrouw Bodenstaff stilhoudt
begint deze zonder verdere
inleiding en licht veront
waardigd tegen de man te
praten: "Wat is dit nu? Een
bedelaar mag niet zomaar lig
gen slapen voor het hek.
Stuur hem weg." Alles gaat nu
in het Indonesisch. De man
geeft geen weerwoord en ver
dwijnt met een lichte knik
met het hoofd als de vrouw
uitgepraat is.
Door
Vera Gaikhorst
Rijen kruisen
We lopen het ereveld op: recht-
opgeplante witte houten
kruisen vermelden in glan
zend zwart de naam van de
overledene: "Overeem, Bob
bink, Huskes, Van Aken"
"Rijen kruisen naast elkaar,
achter elkaar, tientallen, hon
derden. Ook tientallen: "On
bekend" in zwart op wit. Niet
alleen Hollandse namen,
maar ook van Indohesiërs die
de Nederlanders steunden in
hun strijd. Graftekens van
vrouwen en kinderen zijn iets
anders dan die van de man
nen: van de vrouwen ronder
afgewerkt, van de kinderen
zijn ze kleiner dan de kruisen
van de mannen. Duizenden
mensen liggen hier op Men
teng Pulo: 3394 om precies te
zijn. Het witte kruis van Ge
neraal Spoor valt op in het
veld.
"Generaal S.H. Spoor, com
mandant van het leger in In
donesië, commandeur
M.W.0.12-1-02, 25-5-49". Hij
was een zeer belangrijk aan
voerder van de later berucht
geworden politionele acties.
Maar allemaal zijn het kruisen
van mensen die wat betekend
hebben voor anderen, die ze
kenden. Namen in zwart op
wit geverfd hout, ik ken er
niemand persoonlijk van.
"De Nederlandse oor
logsgravenstichting
waakt over de oorlogs
graven van allen die -
waar dan ook ter we
reld - voor Nederland
het leven lieten".
Zo omschrijft de stichting
haar voornaamste
taak. In Indonesië heeft
de stichting ook heel
wat te 'waken'. Op Java
liggen zo'n 20.000
slachtoffers hegraven,
verspreid over de zes
erevelden van de stich
ting.
Heel wat mensen hebben
indertijd in Indonesië
het leven gelaten voor
Nederland: in de Twee
de Wereldoorlogin de
strijd tegen de Japan
ners, in de concentra
tiekampen en daarna
tijdens de politionele
acties, een laatste po
ging van Nederland om
zijn invloed op het
toenmalige Indonesië te
handhaven.
Tegenwoordig zijn steeds
meer mensen in de gele
genheid deel te nemen
aan een georganiseerde
groepsreis naar Indo
nesië, waarbij men ook
een bezoek brengt aan
de erevelden, en dan
vaak voor het eerst het
graf van de overleden
familie terugziet.
Op deze pagina een im
pressie van het wel en
wee van de oorlogsgra
venstichting in Jakar
ta, de Nederlandse ere
velden aldaar, en tot
slot enkele indrukken
van een tuin met kunst
ige beeldhouwwerken,
de grafzerken van onze
voorouders van eeuwen
her
PAGINA 31
ZATERDAG 28 OKTOBER 1978
Aan de muur hangen foto's van
Nederland: typisch Holland
se platen: molens langs de
sloot, de Amsterdamse grach
ten. In het kantoor van de Ne
derlandse oorlogsgraven
stichting in Jakarta heb ik een
afspraak met J.A. van der
Meulen, de directeur ter
plaatse. Maar de man is er nog
niet; een Indonesische vraagt
me even te wachten op hem.
Ze is al wat ouder, spreekt
goed Nederlands wat ze
waarschijnlijk vroeger op
school geleerd heeft. De geba
tikte jurk die ze draagt is mooi
van patroon, maar beslist te
kort volgens onze huidige
modemaatstaven. Ik krijg
thee van haar en als het niet
zoet genoeg is moet ik het
maar zeggen, zegt ze erbij.
Maar het is lekker; eindelijk
eens niet zo idioot zoet, zoals
men je in Indonesië meestal
voorzet.
Het kantoor is ondergebracht in
een moderne bungalow, waar
het koel is, met overal aircon
ditioning. Alles ziet er schoon
en goed onderhouden uit:
Nederlandse orde en netheid
in Jakarta.
Een rijzige heer van middelbare
leeftijd stapt het kantoor bin
nen. Zeker in de ogen van de
meest kleine Indonesiërs
moet hij een flinkerd zijn.
Gratis
Aan de muur in zijn kamer
hangt een grote plaat van Ko
ningin Juliana en Prins
Bernhard, in vol ornaat. "Ja,
de laatste tijd hebben we erg
veel aanvragen vanuit Ne
derland voor overplaatsing
van graven naar onze erevel
den op Java", begint Van der
Meulen onder de koffie.
"Vaak hebben mensen zich
jarenlang niet bekommerd
om de in Indonesië overleden
familie, maar een plaats op
het ereveld is gratis hè. En als
iets gratis is dan is een Ne
derlander er als de kippen bij.
Nu willen ze ineens allemaal,
dat de stoffelijke resten van
tientallen jaren geleden over
gebracht worden naar éën
van onze erevelden", vertelt
de directeur verder.
De Indonesische begraafplaat
sen waar de in de oorlog
overleden Nederlanders in
dertijd begraven werden, zfjn
inmiddels geruimd. Of zo'n
Indonesisch kerkhof is erg
verwaarloosd. Als er bij de
oorlogsgravenstichting een
verzoek tot overplaatsing
naar een ereveld binnenkomt,
zoekt men op grond van de
vaak schamele aanwijzingen
van de familie, het oude graf
op. Als het eenmaal gevonden
is graaft men de resten op en
brengt ze naar één van de zes
erevelden die er op Java zijn.
Een enkele keer zit er nog
vlees aan een dijbeen waar
het verteringsproces de lang
ste tijd nodig heeft, maar
meestal heeft het vochtige
tropische klimaat er wel voor
gezorgd dat bij de opgraving
de botten, beenderen
"schoon" zijn.
Een tijdje geleden kreeg v. d.
Meulen de opdracht om op
het eiland Lombok een graf
uit de vorige eeuw van een
Nederlandse generaal te zoe
ken, en dit naar Java over te
brengen. Om makkelijker
overal te kunnen komen had
Van der Meulen een motor
gehuurd op Bali, iets wat daar
door veel toeristen wordt ge
daan. En op dit sportieve ver
voermiddel ging de niet meer
zo piepjonge man naar Lom
bok. Officiéél mag dat niet
een op Bali gehuurde motor
moet op het eiland zelf blij
ven, maar volgens de direc
teur "kan in Indonesië alles",
dus dit ook.
En het oude graf was vrij snel
gevonden: de mensen op
Lombok konden hem precies
vertellen waar de man van het
vroegere bewind lag te rus-,
ten.
Vijf jaar werkt Van der Meulen
nu voor de stichting maar hij
woont al zeventien jaar in In
donesië, enkele tussenpozen
daargelaten. Nederland vindt
hij een "verschrikkelijk
der onberispelijke van het
ereveld, is een overdekte ga
lerij, waarin een paar honderd
grijze tinnen kruiken boven
elkaar staan tegen de muur.
Het is het columbarium van
het ereveld waar de urnen
met as van de verbrande
slachtoffers staan.
Alles gezien, langzaam lopen
we door het smeedijzeren hek
Menteng Pulo weer uit. De
slapende armoedzaaier ligt er
niet meer, op het plekje in de
schaduw van het hek.
Beeldhouwwerken
Tan an Abang, een begraaf
plaats voor Nederlanders in
Indonesië, is veel ouder dan
Menten Pulo. Zij dateert van
honderden jaren her, toen In
donesië nog Indië was en de
specerijenhandel floreerde.
De gedenktekens van de
vroegere overheerser hebben
er een aardige plaats van de
Indonesiërs gekregen. De
graven zelf zijn nog niet zo
lang geleden ontruimd en
overgebleven is een soort
museum: een tuin met soms
prachtige gebeeldhouwde,
zerken. Het doet soms wat
rommelig aan, zeker in ver
gelijking met Menteng Pulo.
In de dikke muren van de
toeganspoort zijn van bene
den tot boven grafstenen met
tekst ingemetseld.
."Soo gy nu syt was ik voor
deesen dat ik nu ben suit gy
ook weesenZorgvuldig
uitgehouwen in een grafsteen
en maar voor één uitleg vat
baar. Gedateerd: 1762.
Onder de ingangspoort kom je
in de tuin vol met soms zeer
kunstige beeldhouwwerken.
Ze staan tussen het gras en de
struiken, onder de reusachti
ge waringin, een ficusachtige
boom die volgens de Indone
siërs geesten huisvest, en die
veel op begraafplaatsen
groeit. Soms heeft men een
prieel of een heel huisje ge
maakt voor de overledene.
Een spierwit levensgroot
beeld van een vrouw staat er,
het treurend hoofd rustend
op de arm. Iets verderop weer
iets dergelijks, vast dezelfde
maker, maar nu een treuren
de vrouw die languit ligt, op
de grond.
Vliegers
In de schaduw van de grote wa
ringin liggen een paar jon
gens half onderuit op de zer-
ken van een Nederlandse
voorouder. Ze vermaken zich
nogal zo te zien. In de takken
van de boom boven hun
hoofd zitten een paar vastge
raakte papieren vliegers.
Door het hek van de tuin glu
ren een paar jochies naar bin
nen. Als ze worden opge
merkt duiken ze weg, hard la
chend. Op het gras tussen de
zerken zit een tuinman met
een kledingstuk op zijn hoofd
tegen de warmte, de schoffel
naast zich. Het loopt inmid
dels tegen de middag en Ja
karta is wat klimaat betreft
één van de wreedste steden
van zuidoost-Azië. Op dit tijd
stip is het er erg heet.
Maar mevrouw Bodenstaff
windt zich op over de rustig
zittende man. "Kijk, dat kan
ik niet uitstaan. De mensen
zijn hier zö lui. Ze werken
niet". De vrouw heeft gezien
dat het anders kan, in Europa
bijvoorbeeld. Ze was dit jaar
nog in Nederland voor een
bezoek aan het in Rotterdam
gehouden congres voor Je
hovagetuigen.
De tuin weer uit, de poort on
derdoor. Buiten komt een stel
Indonesische jongetjes op
ons af. Het zijn dezelfde die de
tuin in gluurden: nu houden
ze hun hand op, schooien om
geld. Maar mevrouw Boden
staff verbiedt hun het bede
len, stuurt ze weg.
De chauffeur start de landrover
en rijdt hem weer het Jakar-
taanse verkeer in: het is altijd
een chaos en nu zo mogelijk
nog drukker en voller dan
eerder op de dag. Mevrouw
Bodenstaff kent nog een goed
restaurant en ze nodigt me uit
voor een typisch Chinese
specialiteit, een aanbod dat ik
niet graag afsla. Even moet ik
denken aan Van der Meulen:
"Als een Nederlander iets
gratis krijgt is hij er als de
kippen bij
Het grafkruis van Generaal
Spoor, de grote aanvoerder van de
later berucht geworden politionele
akties.
land". Hij komt er nog wel als
hij verlof heeft, eens in de
paar jaar, maar het hoeft voor
hem niet. Met de Nederlandse
gemeenschap in Jakarta heeft
hij ook weinig contact. "Ik
doe ook geen interessant
werk", zegt hij laconiek en:
"maar ik ben er niet rouwig
Relaties met Indonesië zijn
voor de directeur belangrij
ker. Tot nu toe zijn ze altijd
goed geweest, ook voordat
Van der Meulen directeur
was. Een korte periode in de
vijftiger jaren, toen alle Ne
derlanders Indonesië moes
ten verlaten, was het beheer
van de graven in Indonesi
sche handen. Nog steeds
geeft de regering richtlijnen.
Ze wenst, dat alle erevelden
van de stichting gecentreerd
worden op Java. En ook heeft
Van der Meulen vaak een ver
gunning nodig van de Indo
nesiërs, bijvoorbeeld alleen al
voor het hijsen van de Ne
derlandse vlag.
"Maar dit vraag ik nu niet altijd
meer aan en dat geeft ook
niet", zegt v. d. Meulen. Op
4 mei met Dodenherdenking
is er een groep tamboers en
trommelaars die de plechtig
heid op het ereveld Menteng
Pulo in Jakarta opluistert. De
hele Nederlandse gemeen
schap in Jakarta, een paar
duizend man, wordt dan uit
genodigd. De benodigde
tamboers en trommelaars
krijgt de stichting voor die
gelegenheid altijd te leen van
de Indonesische militairen
die daarin goed voorzien zijn.
Erevelden
't Wordt tijd de erevelden in Ja
karta te gaan bekijken: we
gaan naar Menteng Pulo. Het
kleinere ook in Jakarta gele
gen ereveld Ar.col lijkt Van
der Meulen minder interes
sant voor een bezoek. Ancol is
tegenwoordig Jakarta's
grootste pretpark en het ere
veld ligt er toevallig net mid
denin, een weinig passende
omgeving. Het veld bevindt
zich pal naast een motorcir
cuit en aan de weg die naar
het veld met witte kruisen
leidt, wordt druk getippeld.
De slachtoffers liggen in een
massagraf. Indertijd zijn ze
eerst ter plekke geëxecu
teerd, maar van deze morbide
tragedie is nog weinig te mer
ken door het omringende
"vertier".
De secretaresse mevrouw Bo
denstaff zal me naar het ere
veld Menteng Pulo brengen,
het neusje van de zalm onder
de erevelden in Indonesië.
Mevrouw Bodenstaff is een
De secretaresse van de stichting
wijst de man op het kleine plekje
dor gras om de voet van het houten
kruis.
gramma: steeds meer bezoe
kers komen naar de erevel
den. Ze gaan met een georga
niseerde reis die tien dagen
duurt. Kort na aankomst
heeft men een verplicht be
zoek aan het ereveld en voor
het vertrek nog één. Verder is
men vrij te gaan en staan waar
men wil.
Om beurten leidt een mede
werkster van de oorlogsgra
venstichting de mensen rond.
Het gaat om groepen van niet
meer dan dertig mensen. "Als
ze hier op het ereveld komen,
begint er nogal eens iemand
te huilen", vertelt mevrouw
Bodenstaff, "en dan moet je
ze opvangen. Je kunt dan ook
niet meer dan dertig mensen
hebben".
De secretaresse doet het rond
leiden graag: "De mensen
willen van geen rust weten.
Alles willen ze zien en bekij
ken en als ik zeg dat het tijd is
om te rusten zeggen ze dat ze
dat terug in Nederland wel
weer doen.
Foutje
De vrouw roept de tuinman nog
eens bij zich. Ze wijst de man
in beige uniform op het plekje
dor gras direct om de voet van
de kruisen. Het gras is hier
dood en de grond is ook een
beetje verzakt. Een buiten
staander ziet het schoon
heidsfoutje gauw over het
hoofd, maar mevrouw Bo
denstaff niet. Ze deelt de
tuinman kort en bondig maar
duidelijk mee, dat hij er bin
nen de kortste keren iets aan
moet doen. De man reageert
weer uiterst beleefd, en loopt
weer terug naar zijn gras-
maaimachine met motor uit
Holland. Dit is overigens iets
wat je zelden ziet in Indone
sië: grasmaaimachines in dit
arme land. met zijn overschot
aan mankracht.
De vrouw leidt me vervolgens
de zgn. Simultaankerk bin
nen die aan de rand van het
kruisenveld staat een wit ge
bouw. Binnen in de koele
ruimte zit een Indonesiër op
de grond, dweilt de marme
ren vloer, die al glanst op de
plaatsen waar hij de grond
nog niet met zijn doek gewre
ven heeft. Het is er sober inge
richt voor op het altaar staat
een donkerhouten kruis sa
mengesteld uit bielzen van de
zogenaamde Birma Spoor
weg, waar veel Nederlanders
bij het door de Japanners af
gedwongen werk omgeko
men zijn.
Het raam van de kerk staat open
en kijkt uit op een vijver.
Langs de rand van het groen
bruine water, het enige min
Rijen kruisen, naast elkaar, ach
ter elkaar, tientallen, honderden
(foto links).
In de schaduw van de grote warin-
ginboom liggen een paar jongens
half onderuit, op de zerk van een
Nederlandse voorouder: "vader
Jas", (foto rechts).
Voor veel mensen beteken
den zo'n kruis ook de uitein
delijke zekerheid over het lot
van een vermist familielid.
Men kan het hier ook feitelijk
in ogenschouw nemen, hoeft
niet langer alleen de berich
ten te geloven.
En dit alles in een keurig aan
gelegd en goed onderhouden
park. Het geheel maakt een
werkelijk onberispelijke in
druk en vooral door deze net
heid biedt het ereveld een
zeer onindonesische aanblik.
Het laatste mag een beetje cru
klinken, maar het is bedoeld
om een opvallend verschil
aan te geven tussen Indonesië
en Nederland.
Mevrouw Bodenstaff vertelt dat
wanneer zo'n houten kruis
verweerd raakt of op een an
dere manier beschadigd is,
het meteen vervangen wordt
door een nieuw. Tot nu toe
gebruikte men er verf voor
van een bekend Nederlands
merk, die men helemaal uit
Nederland liet opsturen. Di
recteur Van der Meulen heeft
nu voorgesteld de grondstof
in Indonesië zelf te kopen,
omdat hij daar tegenwoordig
ook goed zou zijn.
Bezoekers
De secretaresse vertelt dat dit
jaar al vijf groepen Nederlan
ders naar het ereveld geko
men zijn. Het jaar is nog lang
niet om en nu al zijn er even
veel als vorig jaar. Voor 1979
staan er reeds tien op het pro
...Ook tientallen rijen: "onbekend" in zwart op wit.
