Eerherstel voor een te
weinig bekend schilder
Lucas,
kleine
mannetje
uit Leiden
De belangrijkste bron van in
formatie die er is over het le
ven van Lucas van Leyden, is
afkomstig van Karei van
Mander, een uit Antwerpen
gevlucht kunstenaar, die in
1604 een boek schreef met als
titel "Het Leven der Door
luchtige Nederlandtsche en
Hoogduytsche Schilders"
Hierin zijn levensbeschrij
vingen te vinden van vele 16e
eeuwse kunstenaars, en in
een van de meest uitgebreide
hoofdstukken 'geeft Van
Mander een overzicht van le
ven en werken van Lucas van
Leyden.
Er is dus wel iets meer bekend
over dit' Leids wonderkind.
Want volgens Karei van Man-
der werd Lucas geboren in
1494 in Leiden en maakte hij
al op negenjarige leeftijd gra
vures. Toen hij 12 was schil
derde hij een "St. Hubertus",
bestemd voor de Heer van
Lockhorst, en. op 14-jarige
leeftijd zou hij een technisch
perfekte gravure, "Moham
med en de monnik Sergius",
afleveren.
Zijn opleiding als-schilder heeft
hij gehad bij zijn'vader Hugo
Jacobsz. en bij Cornelis En-
gebrechtsz., een in Leiden
werkzaam schilder. Van deze
laatste kan men een altaar
stuk met de 'Bewening van
Christus' zien in "De Laken
hal". Het is echter merkwaar
dig hoe weinig,Lucas gemeen
heeft met CornelisEnge-
brechtsz., zodat niet alle in
formatie van Van Mander di-
rekt geloofd moet wprejen. Er
liggen dan ook 70 jaar tussen
Van Leydens dood en het ver
schijnen van Van Manders
boekwerk.
Waar Lucas het graveren ge
leerd heeft wordt niet ver
meld door Van Mander, wat
bijzonder jammer is aange
zien Van Leyden vooral
dankzij zijn gravures grote
bekendheid heeft gekregen,
niet alleen nu maar ook al in
zijn tijd. Lucas treedt in het
huwelijk met een adellijk^
dochter uit de familie van
Boshuysen, Lysbeth, en "hij
verloor tot zijn verdriet veel
tijd met partijen en goede sier
maken, zoals dat de gewoonte
is bij de Rijken en de mensen
van Adel". Maar als hij op 39-
jarige leeftijd, in 1533, sterft,
blijkt dat hij toch een om
vangrijk oeuvre heeft achter
gelaten.
Invloeden
Belangrijke momenten uit zijn.
leven zijn de reizen die hij on
dernam langs ziin kunstbroe
ders in o.a. Middelburg en
Antwerpen. In Middelburg is
Jan Gossaert van Mabuse
werkzaam, die al enkele jaren
voor hun ontmoeting in 1522
in Italië was geweest. Het is
goed mogelijk dat Lucas bij
hem kennis opnam van het
toen hoog-renaissancistische
Italië.
De catalogus, waarin het com
plete grafisch oeuvre is opge
nomen, is ingedeeld in stilis
tische ontwikkeling, thema's
en de prenttechnieken die
Lucas van Leyden bezigde.
Het boekwerk is voor slechts f
20,- verkrijgbaar (dankzij de
steun van het Prins Bernhard
Fonds). De catalogus, die hier
en daar erg specialistisch is en
voor een leek niet altijd lees
baar, wordt uitstekend aan
gevuld door het boek van Rik
Vos over Lucas van Leyden.
In een bijzonder prettige
schrijfstijl vertelt hij soepei
tjes en duidelijk over Lucas
en zijn kunst. Kunsthisto
risch idioom wordt zoveel
mogelijk vermeden, en wan
neer er technische termen
gebruikt zijn, worden ze met
een uitgelegd.
Dit boek kan als catalogus die
nen by de tentoonstelling in
Leiden, waar alleen een (ove
rigens uitgebreide) krant met
informatie verkrijgbaar is.
Het boek kost maar f 37,50
(ook weer dankzij het Prins
Bernhard Fonds), en is uitge
geven door Landshoff en
Schwartz.
De krant, die in de Lakenhal te
koop is (f2,50), geeft een over
zicht van tijdgenoten, hoe
Leiden er uit zag in de 16e
eeuw, de lotgevallen van het
'Laatste Oordeel', de familie
van Lucas e.d. Ze werd sa
mengesteld door Ton van
Brussel, Ingrid Moerman en
Maarten Würfbain, de direc
teur van "De Lakenhal", en is
voorzien van vele foto's.
Laatste oordeel
Verder kan men in Leiden een
uitvoerig beeld krijgen van
het hele restauratieproces en
de röntgenopnamen van het
'Laatste Oordeel'. Door mid
del van een fotoreportage en
een videofilm is te zien hoe
het restaureren en het foto
graferen van de onderliggen
de tekening van het schilderij
in zijn werk is gegaan. In het
boek van Rik Vos wordt hier
een apart hoofdstuk aan be
steed. Er zyn bijzonder inte
ressante ondertekeningen te
voorschijn gekomen op dit
'Laatste Oordel', die een aan
wijzing kunnen geven hoe de
kunstenaar het schilderij
heeft opgebouwd. De exposi
tie in "De Lakenhal" is tot en
met 29 oktober te bezichtigen,
in Amsterdam heeft men tot
en met 3 december de tijd.
Hoewel Lucas van Leyden
nooit erg bekend en gewaar
deerd is geweest, lijkt hij met
deze tentoonstellingen en het
boek weer volledig in ere her
steld. Hoe kan het ook anders
van iemand over wie Van
Mander schreef: "Onder de
vele begaafde subtiele gees
ten in onze Schilderkunst die
al vanaf hun prille jeugd
uitgeblonken hebben, en
waarover wij elders hebben
verteld, ken ik er geen een,
die de gelijke was van de met
talent gezegende Lucas van
Leyden". En zo is het.
In Antwerpen ontmoette hij
dan Albrecht Dürer (in 1521)
van wie veel invloed is uitge
gaan. Met name in zijn gravu
res heeft Lucas gebruik ge
maakt van voorbeelden uit de
prenten van Dürer, zoals bij
voorbeeld voor de voorstel
lingen van de 'Zondeval'
Dat er ook elementen uit de gra-
fiek van Lucas van Leyden
overgenomen werden door
andere kunstenaars, is te zien
by een aantal Italianen, waar
onder Marcantonio Raimon-
di, Andrea del Sarto, Jacopo
da Pontormo, Polidoro da Ca-
ravaggio en Bacchiaca. Zij
ontleenden vaak landschaps
elementen uit de prenten
van Lucas. Het is opmerkelijk
dat men in Italië, waar de Re
naissance op haar hoogtepunt
was, interesse had voor de
kunstenaars van de Lage
Landen.
Thematiek
De thema's die voorkomen in
het werk van Lucas-van Leg
den zijn van een geheel uit
eenlopende aard. Zijn schil
derijen bevatten religieuze
onderwerpen, zoals het
"Laatste Oordeel", de "Dans
om het gouden kalf', "Maria
met kind" (allen in Leiden te
zien), alsook genre-achtige
onderwerpen. Van Lucas
kaartspelers" uit ca. 1515 (in
"De Lakenhal"), "De schaak
spelers" en "De kaartenleg-
ster". In zijn grafisch werk
zijn eveneens veel religieuze
en genre-achtige onderwer
pen te vinden. Een aparte en
zeer komische groep vormen
de 'vrouwenlisten'. Met name
in de houtsneden staat dit
thema centraal.
Het zijn historische voorbeel
den van mannen, die door
vrouwen belachelijk gemaakt
worden, verraden of in het
verderf gestort. De voorbeel
den zijn onder meer: Samson
en Delila, Aristoteles en
Phyllis, de Zondeval, Jaël en
Sisera, Virgilius en Lucretia.
Dan zijn er ook nog passie- en
apostelenseries van Lucas
bekend, alsmede een aantal
ornamentprenten.
Tentoon
stellingen
De catalogus die in Amsterdam
te verkrijgen is gaat zeer uit
voerig in op het grafisch werk
van Lucas. Hy is samenge
steld door J. P. Filedt Kok. Er
worden voorbeelden van bui
tenlandse kunstenaars aan
gehaald, waarvan er ook een
aantal op de tentoonstelling
te zien is. zoals van Albrecht
Dürer, Hans Baldung Grien
en Albrecht Altdorfer
Phyllis, op wie AHstoteles ver
liefd is, stelt als voorwaarde voor
haar gunsten, dat hij haar op zijn
rug rondrijdt (links).
"Mohammed en de monnik Ser
gius", gravure uit 1507 (rechts).
"De kaartspelers", schilderij uit 1507
werd wel gezegd dat hij de
grondlegger zou zijn geweest
van de genreschilderkunst in
Nederland, die in de 17e eeuw
zo'n hoge vlucht zou nemen.
Genrevoorstellingen zijn tafe
relen die de schijn kunnen
wekken dat ze uit het dage
lijks leven gegrepen zijn.
Achter deze schijnbaar realis
tische taferelen zit een mora
listische gedachte verborgen.
Die zou ook te vinden zijn in een
aantal schilderijen zoals "De
Door Jurriaan
van Kranendonk
LEIDEN/AMSTERDAM - De beroemde Duitse kun
stenaar Albrecht Dürer, schreef in zijn dagboek kort
na 8 juni 1521: "Ik ben uitgenodigd door Meester
Lucas, die kopergravures maakt, het is een klein
mannetje, geboren in Leiden in Holland, en hij was in
Antwerpen".
Dürer, de bekendste kunstenaar benoorden de Alpen,
maakte toen een reis door de Nederlanden en heeft in
Antwerpen zijn Hollands evenknie ontmoet, Lucas
van Leyden. Ze wisselden werk van elkaar uit en
Dürer vermeldde tevens dat hij van Meester Lucas
van Leyden een tekening heeft gemaakt met de zil
verstift.
Dit is dan ook alles wat van Lucas van Leyden bekend
is, het was een klein mannetje en is door Dürer gepor
tretteerd. Hoe hij er werkelijk heeft uitgezien is
slechts te raden.
De tentoonstellingen in het Ste
delijk Museum "De Laken
hal" in Leiden en in het Rijks
prentenkabinet van het
Rijksmuseum in Amsterdam
kunnen daar, voor wat betreft
de artistieke kanten van Lu
cas van Leuden, verandering
in brengen. Het Rijkspren
tenkabinet toont het complete
grafisch oeuvre van Lucas, en
"De Lakenhal" herbergt .10
van de 17 door Lucas gemaak
te schilderijen, alsmede een
aantal tekeningen. Dan is er
ook nog een monografie over
Lucas van Leyden verschellen
waarin zowel al zijn schilde
rijen en tekeningen, als alle
grafiek in'opgenomen is. Een
beter overzicht is nauwelijks
denkbaar
mtm
PAGINA 23
"Het laatste oordeel", het be
faamde drieluik van Lucas van
Leyden in de 'Leidse Lakenhal
(rechts). "De jongen met de trom
pet", gravure uit 1507 (links)
