ril
zo
begon
het...
En zo
eindigde
het...
Aanstaande donderdag, de 31e
augustus, is een historische
dag voor de Koninklijke Ne-
derlandsche Grofsmederij.
Op die dag werd, 142 jaar ge
leden, het bedrijf in Leiden
gesticht. Dit jaar ging het
eens zo grote bedrijf ten on
der aan de moeilijke econo
mische situatie en slecht on-
dernemersbeleid. Echter
niet geruisloos. De werkne
mers wisten de Grofsmederij
nationale vermaardheid te
geven door hun bedrijf te be
zetten.
Het is om deze reden dat een
boekje over deze bezetting,
"Het Grof Schandaal", die
31e augustus het licht zal
zien. In dit boek behandelen
de journalisten Ingrid Cra
mer, Mark Kranenburg en
Jeroen Terlingcn de bezet
ting van de Grofsmederij,
wat eraan vooraf ging en wat
erop volgde, inclusief tips
voor een bedrijfsbezetting.
Arie Groenevelt, de voorzit
ter van de Industriebond
NVV, zal het eerste exem
plaar van "Het Grof Schan
daal" donderdagavond aan
het actiecomité van de
Grofsmederij overhandigen.
Dit zal gebeuren in café-res
taurant 't Parlement, waar
op 31 augustus eveneens een
verjaardag wordt gevierd:
het eerste lustrum.
Op deze pagina treft u een se
lectie aan uit "Het Grof
Schandaal". Het is een "gro
ve" selectie. Bedoeld om een
impressie te geven, gebeur
tenissen te laten herleven,
nieuwe indrukken aan de
oude toe te voegen. Niet om
een volledig afgerond beeld
te geven.
"Het Grof Schandaal" wordt
uitgegeven door de Lcidse
drukkerij "New Rhine
Publishers" en is vanaf 1 sep
tember in de meeste Leidse
boekwinkels te koop. De
prijs herinnert aan het op
richtingsjaar van de Grof
smederij: 18,36.
De Koninklijke Nederlandsche
Grofsmederij in betere tijden. De
foto is gemaakt in het begin van
de dertiger jaren op het Waar-
deiland waar de kettingfabriek
stond. Het was ook een lijd waar
in heel wat van het lichaam van
de arbeiders werd gevergd. Ket
tingsmid Coos Ouwerkerk daar
over: "Handschoenen kon je niet
dragen, die zouden direct weg
branden door de hitte. Je duwde
je handen de hele dag in het koude
waterdaarvoor had je een em
mer naast je staan".
Op 31 augustus 1836 was de op
richting van de Grofsmederij
een feit. William Archibald
Bake werd directeur en be
noemde meteen z'n zoon als
adjunct. De eerste reis van lo
comotief "De Snelheid" in
1839 zou plaatsvinden op rails
die in Leiden was vervaar
digd, maar de driejaren die er
tuisen lagen vormden één
aaneenschakeling van verlie
zen en conflicten. Behalve z'n
militaire achtergrond had de
stichter van de Grof met de
laatste directeur gemeen, dat
hij volmaakt ongeschikt was
om een bedrijf te leiden. Eerst
vertrok zijn zoon met ruzie;
daarna ontstond heibel tus
sen de Raad van Commissa
rissen en de directeur, omdat
Bake zich te weinig met het
bedrijf bemoeide.
De eerste Raad van Commissa
rissen van de Grofsmederij
was doortastender dan de
laatste. Bake vloog er uit en
werd opgevolgd door een ex-
wachtmeester die als boek
houder in het bedrijf was be
gonnen en in korte tijd op
klom: W. Wolters.
Coos Ouwerkerk, kettingsmid,
weet nog precies te vertellen
hoe het in vroeger tijd op de
Grofsmederij toeging:
We hadden allemaal kapotie
handen, dat kwam van de
hamerslag: IJzer, dat weg
sprong op je handen. Wan
neer je dan je kiel uittrok
schaafde je die blaasjes weer
stuk. Je liep altijd met wond
jes. Je had er bij die kregen
last dan gingen die wondjes
zweren. Handschoenen kon
je niet dragen, die zouden di
rect wegbranden door de hit
te. Je duwde je handen de
hele dag in het koude water;
daarvoor had je een emmer
naast je staan. In mijn ogen
heb ik allemaal kleine litte
kentjes van die hamerslag.
Als het héél erg was ging je
naar de dokter en dan moest
je thuis blijven met een lapje
voor je oog.
In het begin van de zeventiger
jaren wordt duidelijk dat er
iets mis is bij de Grofsmede
rij. De eerste m®sa-ontsla-
gen worden aangekondigd.
Er zou echter meer moeten
gebeuren, aldus reorganisa
tiebureau Berenschot.
Februari '73 viel het besluit om
met een verkleinde KNG
door te gaan zoals door Be
renschot aangegeven. De
daarvoor noodzakelijke reor
ganisatie zou worden geleid
door een nieuw figuur op het
KNG-toneel: ir. J. M. G. D. ba
ron van Slingelandt. Als ge
delegeerd commissaris wordt
hij anderhalve dag per week
bij de KNG aangesteld. On
bekend was de Baron niet, in
de vaderlandse metaalindus
trie. Als lid van de Raad van
Bestuur van VMF kende ie
dereen hem. Maar ook bij
Klinkenberg, Enkes, Duiker,
IBB-Kondor en Fokker bleek
hij over genoeg "anderhalve
dagen" te beschikken om op
beslissende momenten op te
duiken.
Bij het idee de Grofsmederij te
concentreren op één terrein
gingen de gedachten van de
werknemers steeds naar het
Waardeiland uit. De Zuidsjn-
gel kwam niet in aanmerking,
die lag midden in de stad tus
sen de bebouwing.
In plaats van de verwachte con
centratie op het Waardeiland
vond in juli 1973 een opval
lende transactie plaats.
Als een donderslag bij heldere
hemel kocht de aannemings-
annex-financieringsmaat-
schappij SOCOL het grootste
deel van de KNG-grond op
het Waardeiland. De Socol-
groep wilde - samen met het
bouwbedrijf IBB-Kondor -
deze grond bebouwen. Daar
voor zou de gemeente Leiden
het bestemmingsplan voor
het Waardeiland moeten wij
DINSDAG 29 AUGUSTUS 1978
dit bouwbedrijf brengt de Ba
ron zijn dagen door als com-
Op het Waardeiland werden
huizen gebouwd die voor een
gewone Leidenaar niet te be
talen zijn. Garanties voor de
werkgelegenheid van de
KNG'ers waren er niet. "Die
kunnen wij niét geven",
schreef de Baron in oktober.
"Wél is de werkgelegenheid
van 200 medewerkers mij een
duidelijke taakstelling".
Toezeggen deed de Baron niks,
nu niet en nooit niet...
Midden in de plannenmakerij
rondom een verhuizing
maakte de laatste ster zijn de
buut op het Grof-toneel: ir. H.
P. Schut, oud-marine-officier
en voorheen werkzaam bij de
Boeingfabrieken in de Ver
enigde Staten. Hij was het lot
uit de loterij die de directieta
ken van Bouman moest over-
Henk Slijkhuis: "Schut was 36
jaar toen hij kwahi. Een hele
jonge vent en dat wilden wij
ook. Daarom waren wij in het
begin laaiend enthousiast.
Bouman zou Schut drie
maanden met zich mee laten
lopen. In die tijd hield de Ba
ron hem in het oog.
Zo is het ook gegaan, maar toen
al kon je aan Schut merken
dat het een jongen was die vrij
snel op eigen benen wilde
staan".
De periode Schut breekt aan.
Een periode die gekenmerkt
wordt door grotere verlie
zen, nieuwe ontslagen, een
steunaanvraag bij het minis
terie van economische zaken
en uiteindelijk de bezetting.
De meeste actievoerders heb
ben slecht geslapen; alleen
Maarten van Duivenbode
mafte diep en rustig. Zijn
moeilijkste nacht was die van
maandag op dinsdag, nadat in
het actiecomité voor het eerst
het woord "bezetting" is ge
vallen. "Ik schrok me een be
roerte en dacht krijg nou 't la
zarus. Tot dan toe had ik al
leen maar gedacht dat die
mensen met kreten gooiden"
Ook Rinus van der Meeberg
beleefde z'n moeilijkste nacht
van maandag op dinsdag.
"Daarna was de spanning er
een beetje af'. Aad van West
broek bracht de paar uur in
bed door met woelen en Henk
Slijkhuis schreef voor het
slapen gaan nog een brief aan
buurman Visser, die zo graag
op de hoogte gehouden wilde
worden: "Hedenmorgen is
het bedrijf bezet". Zijn vrouw
Klazien zocht in ijltempo een
pyama, zeep, een tandenbor
stel en tandpasta bij elkaar.
"Eenmaal in bed spookten er
tot vijf uur allerlei muizenis
sen door mijn hoofd. Toen
was het alweer tijd om op te
staan".
Het is nog aardedonker als ie
dereen zich verzamelt op het
terrein van de Grofsmederij
aan de Industrieweg. Veel tijd
om te praten is er niet. Er
moet hard worden gewerkt,
want de eerste werknemers
worden anderhalf uur later
verwacht.
De bezetting van de Grofsme
derij zal in totaal 27 dagen
duren. In die tijd gebeurt er
heel wat. Er vinden bespre
kingen plaats tussen bezet
ters en de Raad van Commis
sarissen, het ministerie trekt
de steun van één miljoen
gulden in en er wordt door de
commissarissen surceance
van betaling aangevraagd
voor het bedrijf. Als be
windvoerders worden aan
gesteld de heren Blanken-
stein en De Ranitz. Zij pro
beren alsnog overeenstem
ming te bereiken tussen de
bij het conflict betrokken
partijen. Ze maken een plan,
door hen zelf liever "gedach-
tenspoor" genoemd. De
commissarissen hebben tij
dens en na de bezetting nooit
willen toegeven dat er zo'n
plan zou zijn. Het verhaal
Het einde van de Grofsmede-,
rijf. Op 2 mei van dit jaar be
sluit het personeel de bezet
ting van het bedrijf op te hef
fen. Het besluit werd geno
men, nadat de rechtbank de
Grofsmederij failliet had ver
klaard.
van NW districtsbestuur
der Nol de Jong die in de be
zettingsperiode geregeld op
de Grofsmederij was te vin
den geeff echter toch wel te
denkep.
De telefóon zal die derde maan
dag van de bezetting een be
langrijke rol spelen. Als de
nachtnevels zijn opgetrok
ken, een voorzichtig zonnetje
het begin van de nieuwe
werkweek heeft aangekon
digd, zet Nol de Jong zich
achter de telefoon. Blanken-
stein meldt zich onmiddellijk.
"Ik heb personeelslasten no
dig en ik zou u willen vra
gen...", begint Nol zijn ver
haal. Maar de bewindvoerder
valt hem in de rede. "Meneer
De Jong, nu ik u toch aan de
telefoon heb... Ik heb nü een
plannetje voor de KNG,
daarmee zit iedereen klem"
Terwijl Blankenstein zijn
verhaal doet worden de ogen
van Nol de Jong steeds groter,
de pretlichtjes erin duidelij
ker. "Ik had die goede man
nog nooit ontihoet. Maar
kennelijk leefde liij in de ver
onderstelling dat hij met De
Jong van EZ van doen had.
Dat merkte je uit alles. Hij
wou me de volgende dag om 2
uur ontmoeten. Nou, dat
schikte mij, De Jong dus wel.
"Doe het dan maar hier", zei
ik nog, en ja hoor, de Bezui-
denhoutseweg, dat leek hem
wel wat. Hij vond wel dat dat
prettig lag".
In de roodgloeiende oren van
De Jong ontvouwt Blanken
stein vérvolgens het plan
waar hij en zijn collega De
Ranitz het weekend op heb
ben zitten broeden. Er zou
een Enquêterecht-procedure
ingesteld moeten worden te
gen Schut. In de tijd dat die
procedure liep moest Schut
uit zijn functie als directeur
worden ontheven. Hij zou tij
delijk belast kunnen worden
met het verwerven van or
ders. Iemand anders zou in
die tijd het bestuur van de
onderneming moeten over
nemen. Blankenstein had
daarvoor al iemand op het
oog. Een gegadigde voor
overname van het bedrijf,
door de bonden- genoemd en
voor de bewindvoerders aan
vaardbaar. De AMRO-bank
was bereid, op basis van dit
plan, de lonen aan de bezet
ters door te betalen. Dat zou
"die" bonden wel onder druk
zetten. En de commissarissen
zaten ook klem. "Want als ze
het niet doen heb ik eventueel
een faillissement achter de
hand".
Nol de Jong ziet het "plaatje"
wel zitten. Mompelt af en toe
"ja", en "o", want: "Het
schijnt dat ambtenaren ook
zo reageren dus dacht ik kom,
laat ik maar een beetje amb
telijk doen". Met de afspraak
voor de voegende dag 2 uur
hangen beide heren hun tele-'
foon weer op.
Het verdere verloop is bekend.
De commissarissen van de
Grofsmederij voelden niets
voor dit plan van de be
windvoerders en het faillis
sement wordt inderdaad
aangevraagd. De bezetters
staat niets anders te doen
dan de bezetting opheffen.
klein uurtje later is de kan
tine leeg. Weg zijn de mensen,
weg de bloemen, de solidari
teitsbetuigingen, de affiches.
Weg is ook het kraampje van
de Industriebonden. Het is
allemaal verdwenen in grote
dozen, in de auto's van de be
stuurders. Han van Weizen,
de kantinebaas, staat mis
troostig in de opeens zo kale
ruimte.
Het actiecentrum is weer ge
worden tot een kil oord. De
rondslingerende paperassen
zijn verdwenen, alleen de te
lefoon staat er nog. Neder-
veen is al vertrokken. Die
middag zal hij van zijn hoofd
bestuur te horen krijgen dat
hij wordt ovèrgeplaatst van
Den Haag naar Rotterdam.
Ook Nol pakt zijn zware kof
fer op. "Nou, ik ga maar weer.
Tot ziens!" De achterblijven
den krijgen een stevige hand
druk. Op het grote parkeer
terrein staat nog slechts een
enkele auto.
De werknemers van de Grofs
mederij hebben hun bedrijf
om een aantal redenen bezet
omdat de commissarissen de
werkgelegenheid niet langer
dan drie maanden wilden ga
randeren. Omdat Schut een
miskleun was, in zijn per
soonlijke, maar ook in zijn
commerciële contacten. Om
dat er - ook met het miljoen
van EZ - geen enkele garantie
was voor het behoud van de
werkgelegenheid als deze
Prins Wanhoop de onderne
ming zou blijven leiden. Om
dat het sterke vermoeden be
stond dat de overheidssteun -
gemeenschapsgeld dus -
slechts gebruikt zou worden
om de meer rendabele onder
delen van de KNG, de ankers
en de cryogene véten, rustig
aan te slijten. Omdat de rest
daarna een zachte' dood zou
kunnen sterven: Schuts eer
als directeur was dan immers
gered. Omdat de werkne
mers, als ze dit over hun kant
lieten gaan, niet alleen op
straat hadden gestaan, maar
ook hun zelfrespect waren
kwijt geweest. Omdat dan
bovendien het zoveelste mil
joen overheidssteun over de
balk was gegooid.
De bezetters van de KNG staan
in hun ervaringen niet alleen.
Bij andere bezettingen wer
den soortgelijke intimidatie
methoden gebruikt. Het heeft
alles te maken met de angst
van de werkgevers hun al
leen-heerschappij over arbeid
én produktiemiddelen te ver
liezen.
Een aantal aspecten van de be
drijfsbezetting bij de Grofs
mederij is uniek te noemen'.
Niet uniek zijn echter de erva
ringen van de werknemers
met dit actiemiddel. Tal van
werknemers hebben al eerder
soortgelijke ervaringen op
gedaan, tal van anderen zul
len nog volgen. Je bedrijf be
zetten, dat doe je niet zomaar.
Een bezetting gaat je niet in
de koude "kleren zitten. Aan
een bezetting is een vaak
langdurige periode van toe
nemende spanning vooraf
gegaan. Daarna volgt een pe
riode die evenmin mag wor
den uitgevlakt waarin de er
varingen, die tijdens de bezet
ting zijn opgedaan, moeten
worden verwerkt. Dat neem
je niet zomaar even op je nek.
Daarom had Dick ter Wisscha
het bij het rechte eind, toen
hij, na afloop van de bezetting
bij de KNG, de les trok: "Be
zint eer ge begint". Hij had
ook kunnen zeggen: "Bezint
eer ge bezet".
zigen: de geldende industrie
bestemming zou in een
bouwbestemming moeten
worden omgezet. Directeur-
generaal Melkert van Socol
wond er geen doekjes om. In
een onderhoud met wethou
der Kret zei hij plompverlo
ren: Als een industriebe
stemming op het Waardei
land bleef rusten liet Socol de
KNG barsten. De KNG moest
dan maar blijven zitten waar
zij op dat moment zat: op een
klein stuk van het Waardei
land en op de Zuidsingel. Op
het deel van het Waardeiland
dat Socol in bezit had zou een
Belgische maatschappij een
grote, volautomatische fa
briek zetten zonder veel nut
voor de werkgelegenheid.
Maar als de gemeente de indus
triebestemming zou wijzigen
in een woningbouwbestem-
ming... ja, dan zag de zaak er
heel anders uit. Dan zou Socol
ook de rest van het Waardei
land kopen en de KNG-grond
in de Leidse Havenwijk. Op
deze grond zou IBB-Kondor
prachtige bungalows bou
wen. En als klap op de vuur
pijl kon de KNG rekenen op
fikse hulp: de Socol-IBB-
Kondorgroep zou een nieuwe
fabriek neerzetten op Leids of
Zoeterwouds industrieter-
Het voorstel van Melkert droeg
de weeë geur van chantage,
maar de gemeente Leiden zat
klem. "Voor ons staat de
werkgelegenheid bij de
Grofsmederij voorop", zeiden
de gemeentelijke vertegen
woordigers steeds weer, zon
der veel tegenspel te leveren.
Stel je voor twee Leidse be
drijven uit de moeilijkheden:
de KNG én de IBB.
Op 17 december 1973 ging de
gemeenteraad akkoord met
een woningbouwbestem-
ming voor het Waardeiland.
Baron van Slingelandt, de
gedelegeerd commissaris bij
de KNG, kon zich in de han
den wrijven: de inkrimping
zou plaatsvinden én IBB-
Kondor was. binnen. Ook bij
