Vier eeuwen Franstalige
m
Wat doe ik hier?
-Gssoamst
KERKDIENSTEN
Vluchtelingen maakten zelfs uitbreiding van de stad nódig
ZATERDAG 17 JUNI 1978
LEIDEN - Bekende "Leidse" namen als Teljeur, Galjaard, Chaudron, Sjardijn, Dusoswa,
De Tombe, Blansjaar, De Kier en nog wel zo'n rijtje zijn een levende herinnering aan de
tijd dat deze stad een grote Franstalige gemeenschap herbergde. Twee keer in hun
geschiedenis zijn de lage landen aan de zee een ark geweest voor bange zuiderlingen die
om godsdienstige redenen have en goed moesten verlaten. In de zestiende-zeventiende
eeuw (Tachtigjarige Oorlog) en rond 1685, toen een half miljoen Franse Hugenoten naar
veiliger oorden uitweek.
Het
Loridanshofje
aan de
Varkenmarkt,
gesticht door
Walen die
behalve
vermogend
ook
liefdadig
waren.
Dat de invloed van de Frans-spre
kenden zowel op het kerkelijke
als op het openbare leven niet ge
ring is geweest, laat zich al aflei
den uit het enkele feit dat de klei
ne republiek van de zeven ver
enigde provinciën bij de tweede
golf vluchtelingen (rond 1685
dus) maar liefst 70.000 mensen
opnam, en dat op een bevolking
van iets meer dan 2 miljoen. Am
sterdam telde aan het eind van de
17de eeuw 15.000 uitgewekenen.
En de Franstalige (Waalse) kerk
in Leiden had in haar hoogste
bloei meer dan 5000 lidmaten.
Nauwelijks was haar een kerkge
bouw toegekend of het was al
weer te klein.
De toeloop van calvinistische
vluchtelingen uit de zuidelijke
Nederlanden, met name uit de
Franstalige gewesten, bleef zo
aanhouden dat het al in 1611 no
dig was. speciaal voor hen de stad
uit te breiden. Zo is het stadsdeel
ten noorden van de Oude Vest
ontstaan.
Huisgenoten
Het is deze maand precies vier eeu
wen geleden (1578) dat in Leiden
de eerste godsdienstoefeningen in
de Franse taal werden gehouden
De reden lag toen nog in de aan
wezigheid van buitenlanders die
hier studeerden en doceerden en
onze taal niet spraken.
Guillaume Feugeray, de eerste
theologische hoogleraar aan de
Leidse hogeschool, werd hun
voorganger. Al na een jaar reisde
hij naar zijn vaderland, dat hem
tijdelijk aan Leiden had afge
staan, terug.
Een officiële Frans sprekende ge
meente ontstond pas in 1584. Dat
jaar wordt in ons land als het
stichtingsjaar van de Waalse kerk.
beschouwd. Mr. S. J. Fockema
Andreae schreef daarover in het
Leidse Jaarboekje van 1955: "De
massale immigratie van her
vormde vluchtelingen uit Frans
talige gewesten maakte de orga
nisatie ener Waals-hervormde
gemeente, los van academische
behoeften en belangen, dringend
noodzakelijk".
In het laatste kwart van de zestien
de eeuw kwamen de noordelijke
provincies langzamerhand vrij
van de Spaanse overheersing.
Overal in de bevrijde streken
bleken hervormde gemeenten te
zijn ontstaan. De zuidelijke pro
vincies moesten langer onder het
Spaanse bewind zuchten. De Re
formatie werd er met krachtige
hand tegengewerkt.
Vluchtelingen stroomden naar het
noorden. Zij werden daar niet
mondjesmaat als vreemdelingen
ontvangen, maar gastvrij als
huisgenoten begroet. Ze kregen
ook een stem in het kapittel. De
eerste hervormde synodes waren
tweetalig. Alleen om praktische
redenen besloot men later, af
zonderlijk te vergaderen. Samen
vormden de Waalse gemeenten
met de Hollandse zusterkerk de
landskerk. In de eerste eeuw ont
stonden zo veertig plaatselijke
gemeenten. Daarvan zijn er nu
nog zo'n zestien over. Ze zijn ver
enigd in de Waalse Reünie en
vormen een aparte classis in de
Hervormde Kerk.
Aanwas
In Leiden, waar de nieuwe burgers
vooral de textielnijverheid tot
bloei brachten, bedroeg het aan
tal Waalse lidmaten in 1584 al
425. Zij kregen de Onze Lieve
Vrouwekerk aan de Haarlem-
In 1818 trokken de Walen defini
tief in de Gasthuiskerk aan de
Breestraat. De Vrouwekerk
(Haarlemmerstraat) zou worden
afgebroken.
merstraat (waarvan de achter
muur nog steeds bestaat) voor
hun diensten, en toen die te klein
werd mochten de Walen ook tij
delijk van de Marekerk ("le tem
ple rond") gebruik makenterwijl
hun eveneens de Gasthuiskerk
aan de Breestraat (nog altijd de
Waalse kerk) ter beschikking
werd gesteld. De aanwas van
vluchtelingen, allen trouwe kerk
gangers, bleef echter zo groot dat
men zelfs dubbele diensten moest
houden.
Fockema Andreae merkt in zijn
verhaal op, dat de Waalse ge
meente in die tijd een hoogst be
langrijke functie heeft vervuld
door aan al die vreemdelingen
een geestelijk en maatschappe
lijk kader te verschaffen waarin
zij zich konden thuis voelen. Zij
vormden hier een min of meer
gesloten gemeenschap en waren
in een groot deel van de textiel
branche zowel werkgevers als
werknemers. In meerderheid in
éën stadswijk wonend, kostte het
hun geen moeite ook in het dage
lijks leven het Frans als voertaal
te blijven gebruiken.
Het Waalse saamhorigheidsgevoel
was sterk. De collecten voor hun
eigen maatschappelijke zorg en
onderwijs brachten aanzienlijke
bedragen op. Voor ouderen wer
den hofjes gesticht, waarvan er
nog drie het tegenwoordige
stadsbeeld sieren: van Pieter Lo-
ridan (Varkenmarkt), Jean Mi
chel (Pieterskerkstraat) en Jean
Pesijn (Kloksteeg).
Toch boette de Waalse gemeen
schap na verloop van tijd aan vi
taliteit en veerkracht in. In 1668
waarschuwde haar synode voor
kliekjesgeest en isolement. De ij
ver om te dienen werd steeds
minder. Men probeerde in die pe
riode van neergang steun te vin
den in regentenkringen. Een
nieuwe immigratie, met de
daarmee gepaard gaande ople
ving, stond echter voor de deur,
nu uit Frankrijk.
Moord
In dat land waren in het midden
van de zestiende eeuw al meer
dan 2000 hervormde gemeenten
ontstaan. Een zesde deel van het
Franse volk behoorde tot het
protestantisme.
Omdat de heerszuchtige koningin-
moeder Catharina de Medici een
protestantse staatsgreep vreesde,
werd besloten een twalftal pro
testantse leiders, onder wie ad
miraal De Coligny, uit de weg te
ruimen. Dat liep uit op een van de
afschuwelijkste godsdienstige
moorden in de wereldgeschiede
nis: tienduizenden mannen,
vrouwen en kinderen werden in
augustus 1572 (Bartholomeus-
nacht) genadeloos omgebracht.
Het Franse protestantisme kreeg
daarmee een slag die het niet
meer te boven is gekomen. Toch
wisten de Hugenoten zich, zij het
onder veel strijd, te handhaven.
In 1598 werd hun bij het Edict
van Nantes een zekere vrijheid
toegezegd, maar Lodewijk de
Veertiende hief het in 1685 op, en
pas honderd jaar later kregen de
protestanten de burgerrechten
terug.
Allang vóór 1685 had Holland Fran
se uitgewekenen opgenomen,
maar de uittocht naar het noor
den begon pas goed toen het
Edict werd ingetrokken. Onder
hen waren ook vele predikanten.
Zij werden broederlijk aan hun
Waalse collega's toegevoegd.
Leiden beriep er ook een paar,
zodat de gemeente in die tijd wel
zes dominees had. Omstreeks
1700 waren er nog steeds meer
dan 5000 lidmaten in deze stad.
Mede door vermenging met de an
dere bevolking, vermindering
van het inwonertal van Leiden en
toenemende verpaupering was
een snel proces van achteruit
gang niet meer tegen te houden.
Aan het eind van de 18de eeuw
was het getal lidmaten tot onder
de 600 gedaald. De gemeente, die
ook haar sociale functie meer en
meer zag vervallen, had weer
meer dan genoeg aan de Vrou
wekerk. Toen die bouwvallig was
geworden (gesloopt in 1819), be
trokken de Walen in 1818 op
nieuw de Gasthuiskerk aan de
Breestraat.
Tot het vertrek van dominee Cler in
1927 had Leiden twee Waalse
dominees. Sinds 1970 is ds. D.
Ribs (40) predikant van deze ge
meente.
Venster
In het bulletin van de Nederlandse
Hugenotenstichting van maart
1976 schreef H. H. Bolhuis dat de
Waalse diensten altijd door tal
rijke Hollandse vrienden zijn be
zocht. Daarvoor noemt hij ver
schillende redenen, zoals de aan
trekkelijkheid van een prediking
in het Frans en het vrij hoge
intellectuele peil van de Walen.
Fockema Andreae typeert de Waal
se gemeenten als "een venster
naar een ruimere wereld". "Een
punt van contact met een andere
cultuur."
De basis mag dan verschrompeld
zijn, toch zijn het niet alleen de
"gasten" die de Waalse Reünie -
waarin de Leidse gemeente tot de
grootste behoort - in stand hou
den. Er leven onder ons nog
steeds afstammelingen van de
Walen en Hugenoten. Velen van
hen hechten eraan, de geschie
denis en, waar mogelijk, de tradi
ties van het voorgeslacht in ere te
houden. Zij bevestigden dat door
in 1975 de Nederlandse Hugeno
tenstichting op te richten met als
doel de bestudering van de ge
schiedenis te bevorderen en de
tradities, door Walen en Hugeno
ten naar ons land gebracht, le
vend te houden. Dat gebeurt door
lezingen, excursies en de uitgave
van een tweetalig bulletin.
Het adres van deze stichting is: F. A.
Carpentier Alting, Rochussen-
straat 135a, Rotterdam - 3002. Of:
H.L.F. du Corbier, Lutmastraat
11, Amsterdam.
Verdeeld
Gezien de kerkhistorische bete
kenis van het jaar 1685 is ten
Het stond er met grote duidelijke
hoofdletters: WAT DOE IK HIER?
Vóór de hoofdingang van één van
onze universiteiten - niet de Leid
se - had iemand die vraag op de
tegels geschilderd. Vóór ik de
draaideur in beweging kon bren
gen moest ik over die letters heen
stappen. Soms worden leuzen
overgekalkt, of uitgeveegd. Deze
vraag bleef staan. Blijkbaar on
ontkoombaar: wat doe ik hier?
Inkeer
Wat doe jij daar?
Met die vraag placht mijn moeder
een zoon of dochter, die iets
vreemds uitvoerde tot de orde te
roepen. Zij was niet de enige, die
zich van dit middel bediende. Als
je een bal in de tuin van de buur
man had gegooid of geschopt, en
je probeerde die ongemerkt eruit
slotte de vraagfaoe het de kerk in
Frankrijk zelf daarna is gegaan,
zeker interessant. Heel kort
hierover.
De Revolutie van 1789 betekende
voor de Rooms-Katholieke Kerk
een zware slag. Zij verloor haar
bevoorrechte positie. De protes
tanten kregen volledige vrijheid.
De kerk van nu is in de buurt van de
kantlijn terechtgekomen. In 1971
ging nog 21 procent van de Fran
sen zondags naar de kerk, en dat
zou nu nog maar 13,5 procent zijn.
Maar dat zegt natuurlijk niet al
les.
Een niet-gering percentage vindt
de mis door alle vernieuwingen
ondraaglijk geworden. De ge
schorste conservatieve aartsbis
schop Marcel Lefebvre heeft de
wind in de zeilen. Het Franse ka
tholicisme is verdeeld. Niemand
heeft nog kans gezien de
groeiende kloof tussen reformis
ten en traditionalisten te over
bruggen. De katholieke actie
zorgt er wel voor dat de kerk le
vendig blijft, maar zij verwijdert
zich steeds meer van het officiële
gezag.
Ook bij de Franse protestanten zijn
polarisatieverschijnselen niet
onbekend, echter op beduidend
kleinere schaal. Men komt er
adellijke lieden tegen, maar ook
"christenen voor het socialisme"
En die botsen wel eens. Niet voor
niets is er in Aix en Provence een
afgescheiden theologische
school.
De laatste jaren is het protestan
tisme in Frankrijk nogal geslon
ken. Het heeft zijn tweede plaats
moeten afstaan aan de ruim twee
miljoen zielen tellende moslim
gemeenschap.
te halen, dan schrok je als je in
eens hoorde: wat doe jij daar? En
ook de onderwijzer op de lagere
school kende deze oproep tot zelf
onderzoek als een middel om te
vermanen.
De vraag heeft kennelijk de bedoe
ling je ervan bewust te maken,
dat je iets doét, en dat je het daar
doet, iets dat blijkbaar daar niet
past, in ieder geval niet vanzelf -
spreekt. Het is een vraag, die in
allerlei vormen in onze tijd ge
bruikt wordt om mensen tot na
denken, misschien wel tot inkeer
te brengen.
Wat doet het Nederlandse elftal in
Argentinië? Als je dat zo vraagt,
dan betekent het méér dan een ui
ting van belangstelling voor de
prestaties. Wat doet Nederland in
Indonesië, of precieser in het In
donesië van Suharto? Wat doet
Philips in Zuid-Afrika? Wat doen
de Cubanen in Afrika?
Wie die vraag: wat doe jij daar? of
wat doet hij daar?, stelt, bedoelt
een vermanende vinger op te hef
fen. Daar gebeurt iets dat niet
door de beugel kan. De verwach
ting leeft blijkbaar dat het stellen
van die vraag de aangesprokene
zal doen beseffen, dat hij op de
verkeerde weg is.
Antwoord
De op de vloer geschilderde woor
den: wat doe ik hier? zijn, dunkt
mij, een reactie op veel van die
vragen, waarmee allerlei groe
pen ons ter verantwoording roe
pen. De man of vrouw, die dan
gaat schijderen: wat doe ik hier?
is met iets anders bezig dan met
het luisteren naar min of meer
goed bedoelde vermaningen. Hier
is niet de reactie op het opgesto
ken vermanende vingertje van
iemand anders. Hier is een vraag
die ik van binnenuit aan mijzelf
stel: wat doe ik hier? Misschien is
de godsdienst te typeren als een
poging om het antwoord op die
vraag te vinden
Je kunt er wel overheen lopenof met
een beetje moeite ook omheenlo-
pen, maar een mens wordt pas
echt mens als hij niet antwoordt
op de vraag: wat doe jij daar?
maar als hij antwoord probeert te
geven op de vraag: wat doe ik
hier? J. M. VLIJM
Waalse gemeente
had meer dan
5000 lidmaten
In Frankrijk ligt ook het dorpje Tai-
zé. Dat heeft wereldnaam ge
maakt door zijn oecumenische
kloostergemeenschap, een teken
van hoop voor ieder die zoekend
en verwachtend op weg is naar
nieuwe vormen van christelijk
levefi en samenleven. Daar bidt
ge gehele bewoonde wereld om
de eenheid die Christus heeft ge
wild.
Herkenbaar
De geschiedenis van Walen en Hu
genoten is vooral daarom zo
boeiend omdat ze duidelijk laat
zien dat'wat deze landen nu zijn -
en niet alleen godsdienstig - mede
is te verklaren uit wat mensen
toqn hebben gedaan. Hetzij uit
politiek-godsdienstig fanatisme
of blinde machtswellust, hetzij uit
oprechte geloofsovertuiging oj
ontembare vrijheidsdrang.
De loop van de geschiedenis heeft
dat beeld later wel vertroebeld -
zo is Nederland al lang geen "pro
testantse natie" meer - maar het
blijft herkenbaar in veel van wat
deze bewogen periode in de lan
den aan de zee heeft nagelaten.
S.J. DE GROOT
LEIDEN - Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Pannekoek, HA, 11.45 oec. studentend.,
Marekerk 10 ds. Meijers, 5 ds. v. Roest
Ederveen, Mar. kerk L. Morsw. 10 ds. v.
Achterberg, Merenwijk 9.30 en 11 pastor
Van Well, Bethl. kerk Driflstr. 10 ds.
Langenbach, Bevr. kerk ZW 9 ds. Broe-
kema (Leiden), Vredesk. 10 ds. Van
Hylckema Vlieg Maasdijk, Waalse k.
10 30 ds. Ribs, Acad. Ziekenh. 10.15 ds.
Bakker, Diac. huis 10.30 ds. De Vos Kat
wijk, Oude Vest 13 10.30 jeugdkapel,
Endegeest 9.30 ds. Friederich, gezamnel.
dienst, Petrakerk, Surinamestr. 10.30
dhr. Leenhouts, dovend., Geref. Kerk
Zuiderkerk 10 en 5 ds. Sijtsma, Petra-
kerk 10 en 5 ds. Hortensius, Oude Vest 10
en 5 dr. Vlijm, Mar. kerk L. Morsw. 10 ds.
v. Achterberg, Bevr. kerk ZW 10.30 en 5
ds. Verdoorn, Groenh. 9.15 ds. Verdoorn,
in alle diensten av.-maal, De Mirt 10 dhr.
v.d. Velden, Mierennest 10 dhr. v.d.
Tuyn, Merenwijk 9.30 en 11 pastor Van
Well, Petrakerk, Surinamestr. 10.30 do
vend., dhr. Leenhouts, Dolerende
Noodgem. Groot Leiden (Pieters-
kerkstr. 1) 8.30 dr. Zeegers A.dam, 5 dhr.
De Waard Apeldoorn, Geref. Kerk Vrijg.
(Herengracht 70) 10 en 5 ds. Gootjes, Chr.
Geref. Kerk (Steenschuur 9) 10 dr. Boer-
tien, 5 ds. Biesma Veenendaal, Geref.
Gem. (N. Rijn) 10 en 4.30 ds. Boogaard,
Geref. Gem. in Ned. (Bethl. kerk
Driftstr.) 11.30 en 5.30, Evang. Luth.
Gem. (Hoogl. Kerkgracht) 10.15 ds.
Happee, gezinsd., Remonstr. Doopsgez.
Gem. (Pieterskerkstr. 1) 10 mevr. ds.
Bosman, Baptistengem. (O. Rijn 3) 10 ds
v. Mameren, Evang. Chr. gemeenschap
(Middelstegracht 3) 10 dhr. Dikkes, Zen
dingswerk Middernachtsroep (Zoeterw.
singe, 21) 5 nam., dhr. v.d. Keur, Evang.
centrum Zijlsingel 2, zo. 10 en di. 8 dhr.
Zijlstra, Pinkstergem. (O. Rijn 3) 3
evang. Stoker, Leger des Heils (Hooi
gracht) 10 en 7.30, Nieuw Apost. Kerk (H.
Rijndijk 24) 9.30 en 4, woe. 8, Christian
Science (Steenschuur 6) 10.30, Kerk van
J. Chr. v.d. Heiligen der L. Dagen
(Steenschuur 6) 10.15, Zevendedagad
ventisten (Lokhorstk.) 9.45 GESPREK,
11 prediking, elke zaterdag, Oud Kath.
Kerk (Zoeterw. singel) 10, Vrij Kath.
Kerk (Vreewijkstr.) 10.30., RK Kerken
Merenwijk zat. 7, zo. 9.30 en 11. Haagweg
zat. 7, zo. 9,10.45,12 en 6.30, Steenschuur
zat. 10 en 7. zond. 8.30, 10, 11.30, 6 en 7,
Lammenschansw. zat. 7, zo. 9, 10.30, 12
en 6, Haarl. str. zat. 7, zo. 9.30,10.45,12.15,
6.30, Rijndijk 281 zat. 7, zo. 9.30 en 11.30,
Bosh. laan zat. 7, zo. 9.30, 11 en 12.15,
Herensingel zat. 7, zo. 8.30, 9.30 en 11.
ABBENES - Herv. Gem. 9.30 ds. Den
Harder, HA, 7 ds. Goverts, HA.
AARLANDERVEEN - Herv Gem. 10
ds. Wolthaus, 7 ds. De Kruijf, Geref.
Kerk 10 ds. Koers, 6.30 dhr. Tenvenhuis,
Chr. Geref. Kerk 9.30 dienst, 3'ds. Kok
Eemdijk, RK Kerk zat. 7, zo. 7.30 en
10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN - Herv. Gem.
Adv. kerk 9.30 ds. Bogers, 6.30 ds. v.d.
Heiden, Kr. kerk 9.30 ds. Hanemaayer,
Opst. kerk 9.30 ds. v.d. Heiden, 6.30 ds.
Hanemaayer, G. H. Kerk 9 dr. v. Santen,
De Bron 10.30 dr. v. Santen, 6.30 ds. Ver
heul, Ashramcollege 9.30 dhr. Stolk,
Oudsh. weg 10 ds. Oort, Sionskerk 9.30
en 6.30 ds. Verploeg, Geref. Kerk Mar.
kerk 9.30 ds. Vree, HA, 6.30 ds. Booy,
HA, Salv. kerk 9.30 dhr. Tenyenhui6.30
ds. Vree, G. H. Kerk 10.30 ds. Verheul,
6.30 dhr. Stolk, De Bron 9 ds. Verheul, 10
ds. 't Hart, 6.30 ds. Verheul, Ashram 9.30
dhr. Stolk, Geref. Kerk Vrijg. 8.45 en
6.30, Geref. Kerk Vrijg. Buiten V. 9.30
dhr. v.d. Hout, 4.30 ds. Roukema, Chr.
Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. Hamstra,
Oud Geref. Gem. 9.30 en 4, di. 20 juni 7.15
ds. Schinkelshoek, Baptistengem. 10
evang. De Leeuw, 6.30 ds. Koekoek,
Noord (Sportl.) 10 dhr. v.d. Steen, Volle
Evang. Gem. (school Preludeweg) 10
dhr. v. Putten, Leger des Heils 10 en 6.30
uur, RK Kerken Bon. kerk zat. 7, zo. 8.30,
10 en 11.30, Piuskerk zat. 7, zo. 9.10.30 en
11.45, De Bron zat. 7, zo. 9 en 11.30.
BENTHUIZEN - Herv. Gem. 9.30 en 6
ds. Exalto, Geref. Gem. 9.30 leesd., 2.30
ds. Honkoop R.dam, woe. 7.30 ds. Ve-
nema Drachten.
BODEGRAVEN - Herv. Gem. 9.30 en
6.30 ds. De Vreugd, Salv. kerk 9.30 en
6.30 ds. Droogers, Bethl. kerk 9.30 en 6.30
ds. Richter, in alle diensten HA, Geref.
Kerk 9.30 en 6.30 ds. Jansen Leusden.
BOSKOOP - Herv. Gem. 9.30 ds. Stel
wagen, 6.30 ds. Heymans HA, De Stek
9.30 ds. Kret Sassenheim, Geref. Kerk
9.30 en 6.30 ds. Omta, av.-maal, De Stek
9.30 ds. Kret, Chr. Geref. Kerk 11 ds.
Carlier, A.dam, 5 ds. Langbroek Vee
nendaal, Geref. Gem. 9.30 en 6, Opwek-
kingsgem. (Concordia) 9.30, Verg. v.
Gelovigen (Nieuwstraat) 9.30 en 5, RK
Kerken kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11De Stek
zat. 5.30.
HAZERSWOUDE - Herv. Gem. 9.30 ds.
Talsma Den Haag, 6.30 ds. Jonkers
Utrecht, jeugdd., Geref. Kerk 9.30 en 5
ds. Versluys HA, RK Kerk Anker zat. 7,
zo. 8.45 en 11.15, Bern. zo. 10, dorp zat. 7,
zo. 8, 10 en 11.30.
HILLEGOM - Herv. Gem. 10 ds. Roth-
fusz, 7 evang. dienst, Geref. Kerk 10 ds.
Oegema Castricum, 7 in Herv. Kerk, Chr.
Geref. Kerk 10.30 ds. Visser Nieuw-Ven-
nep, 7 zie herv., RK Kerk Mart. kerk zat.
7, zo. 8.30, 10, 11.30 en 12.45, Jozefkerk
zat. 7, zo. 8.30, 10 en 11.30.
HOOGMADE - Herv. Gem. 10 dr. v.
Vliet, RK Kerk zat. 7. zo. 10.
DE KAAG - Herv. Gem. g.30 ds. Bou-
huys, Leiden, RK Kerk zat. 7, zo. 8 en 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN - Herv.
Gem. Dorpskerk 10 en 6 ds. Teygeler,
HA, Ontmoetingskerk 10 en 6.30 ds. Ge
braad HA, Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Vro
lijk HA, RK Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11 15.
KATWIJK AAN ZEE - Herv. Gem. N. K.
10 ds. Schuurman, 6 ds. Vroegindewey,
O. K. 10 ds. Arkeraats, 6 ds. Kool, Ich-
tusk. 10 kand. van Roest, 5 ds. Vos,
Pniëlk. 9.30 ds. Vink, 6 kand van Roest,
Groen v. Prinstererschool 10 ds. Hovius,
Overduin 2 ds. Baas, Geref. Kerk, Vr.
kerk 9.30 en 5 ds. v. Halsema, HA, Tr.
kerk 9.30 en 6.30 ds. De Vries, HA, Geref.
Kerk Vrijg. 10.15 dienst, 3.30 ds. Zomer,
Geref. Kerk Vrijg. Buiten V. 8.45 en 7 ds.
Roukema, Chr. Geref. Kerk 10 en 5
leesd., Geref. Gem. 10 en 5 dienst, di. 7.30
ds. Harinck Den Haag, Volle Evang.
Gem. (Voorstraat 100) 9.45.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN - Herv.
Gem. 10 ds. v.d. Linden en dhr. Stroo
HA, 7 ds. De Vries HA, Geref. Kerk 8.30,
10.30 en 7 ds. Vreugdenhil R.dam HA
LEIDERDORP - Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpskerk 10 ds. Geursen HA,
Hoofdstr. 10 ds. v. Loenen HA, 6.30 ds. V.
Loenen, Sch. kerk 9 en 10.30 ds. Knorth,
22 juni 7.30 avondgebed in Dorpskerk,
Baptistengem. 10 dienst, RK Kerk zat. 7,
zo. 9, 10.30 en 12.
LEIMUIDEN - Herv. Gem. 9.30 ds. v.
Hoegee te Alphen, camping 11 ds Lin-
denburg Ter Aar, Geref. Kerk 9.30 ds.
Los, 7 ds. Bezemer Ter Aar, RK Kerk zat.
7. zo. 7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE-Herv. Gem. Dorpskerk 10.30 en
7 ds. 't Hooft, HA, Pauluskerk 9 ds. 't
Hooft, Geref. Kerk 10 en 7 dhr. Stam
Sassenheim, Geref. Kerk Vrijg. 8.45
leesd., 3 ds. Gootjes Leiden, Geref Kerk
Vrijg. Buiten V. 10.45 en 5, Chr. Geref.
Kerk 10 ds. v. Dijken, 4.30 ds. Rebel, Ge
ref. Gem. 10 en 4 ds. Hakkenberg, Oud
Geref. Gem. 9.30 en 3, in Mauriënburcht
ma. 8 evang. dienst, ds. Gravendeel, RK
Kerken Agathak. zat. 7, zo. 8.30, 10 en
11.30, Poelhuys zat. 7. zo. 9 en 11.30, Ma-
riak. zat. 7, zo. 8.30, 10 en 11.30, Engel-
bew zat. 7, zo. 8, 9.30, 11 en 5.45.
NIEUWKOOP - Herv. Gem. 9.30 ds.
Bronsgeest, 6.30 ds. Lefeber Alphen, Ge
ref. Kerk 9.30 ds. Magagne A.dam, b.3U
drs. v. Dam Alphen, Chr. Geref. Kerk
9.30 en 6.30 ds. v. Vuuren Zaanslag, RK
Kerk zat. 7, zo. 7.30, 9 en 10.45.
NIEUWVEEN - Herv. Gem. 9.30 ds. van
't Kruis Wijk bij Duurstede, 6.30 ds. Mo
lenaar, Geref. Kerk 9.30 mevr. ds. v.d.
Kamp Amstelveen, 7 mr. Reugebrink
L.dorp, RK Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP - Herv. Gem. 9.30 ds.
Goverts, HA, 7 ds. Den Harder HA, Ge
ref. Kerk 8.30,10.30 en 6.30 ds. Wijngaar
den HA, Chr. Geref. Kerk 9.30 en 3 ds.
Visser, RK Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
NOORDEN - Herv. Gem. 9.30 ds. Zou
tendijk, 7 ds. Olie Linschoten, Geref.
Kerk (Woerdense Verlaat) 10 en 7 ds.
Nooteboom, RK Kerk zat. 7.30, zo. 9 en
10.30.
NOORDWIJK - Herv. Gem. Voorstr. 10
dr. Jansen HA, 7 dr. Jansen, Sole Mio 9
dr. Jansen, Hoofdstr. 9 ds. Warnink, HA,
10.30 en 7 ds. Keuning, HA, De Rank 10
ds. Vroegindewey Katwijk, 3.30 ds. Ar
keraats, Katwijk, Geref. Kerk Hoofdst.
(Herv.) 9 ds. Warnink, 7 ds. Keuning,
Vinkenlaan 9.30 en 7& ds. Elgersma,
av.-maal, St. kerk 11 ds. Kuiper, RK
Kerken Binnen zat. 7, zo. 8, 10 en 11.30,
Zee zat. 7, zo. 9.30 en 11, aula Boerenburg
NOORDWIJKERHOUT - Herv. Gem. 10
ds. Streefland te Nijkerk, RK Kerk Jo
zefkerk zat. 7, zo. 8.30 en 10, Viktork. zat.
7, zo. 9.30 en 11.
OEGSTGEEST - Herv. Gem. Gr. kerk
9.30 prof. dr. v.d. Berg Leiden en dr. v.
Moorsel, oec. dienst, Pauluskerk 10 ds.
Ter Linden, Gem. centr. 10.30 mr. dr.
'elp, 7 ds. Heemskerk, van Wyc-
k joth, 4.30 ds. Blom, Geref. Kerk 10
ds. Heemskerk, 7 zie Herv., Geref. Kerk
Vrijg. Buiten V. 8.45 en 4 ds. v.d. Berg,
RK Kerk Will, kerk zat. 7, zo. 9,10.30 en
12, Bon. kapel zat. 6.30, zo. 9 en 11, Volle
evang. gem. (gem. centr.) 4 dhr. v.d.
Brugge.
OUD-ADE - RK Kerk zat. 7, zo. 8.30 en
10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING -
Heiv. Gem. 9.30 en 7 ds. Lalleman, Geref.
Kerk 9.30 en 6.30 ds. Helderman, HA, RK
Kerk zat. 7, zo. 8, 9.30 en 11.30, om 11.30
eucharistieviering m.m.v. jongerenkoor
thema: "De jonge kerk presenteert zich"
ROELOFARENDSVEEN - RK Kerken
P. Banden zat. 7, zo. 8, 9.30, 11 en 12.15,
Maria Pres. zat. 7, zo. 8, 9.30 en 11.
RIJNSATERWOUDE - Herv. Gem. 9.30
ds. De Kruijf, 7 ds. Wolthaus, Chr. Geref.
Kerk 9.30 dienst, 2.15 ds. Bouw.
RIJNSBURG - Herv. Gem. gr. kerk 9.30
ds. v.d. Bogerd, 5 ds. Den Tonkelaar
Warmond, Bethelkerk 9 ds. v.d. Velden
Mijdrecht, 5 ds. v.d. Bogerd, Geref. Kerk
Petrakerk 9.30 en 5 ds. Damsma, Imm.
kerk 9, 10.30 en 5 dr. v. Oeveren, Mar.
kerk 9.30 en 5 ds. Huisman, av.-maal, Ge
ref. Kerk Vrijg. 10.45 en 7 ds. Zomer in
herv. Bethelkerk, Chr. Geref. Kerk 9.30
en 5ds. De Joode, Evang. Chr. gemeente
(aula mavo) 10 en 7.30 ds. Lukasse (Bel
gië), RK gemeenschap (aula tuinb.
school) zat. 7, zo. 10.30.
RIJPWETERING - RK Kerk zat. 7, zo.
7.30, 9 en 10.30.
SASSENHEIM - Herv. Gem. 10 en 6.30
ds. v.d. Meer, ha, Geref. Kerk 9.30 ds. v.
Santen, 7 ds. v.d. Meulen Wassenaar,
Chr. Geref. Kerk 10 ds. Rebel, 5 ds. v.
Dijken Lisse, RK Kerk zat. 7, zo. 8, 9.30
en 11.
TER AAR - Herv. Gem. 9.30 en 6.30 ds.
Lindenburg ha, Geref. Kerk 9.30 ds. Be
zemer, 6.30 ds. Los, RK Kerk dorp 9 en
12, Langeraar zat. 7, zo. 8.30,10 en 11.30.
VALKENBURG - Herv. Gem. 10 en 6.30
ds. Overgaauw, ha, Geref. Kerk 9.30 ds.
Elgersma Noordwijk, 6.30 dr. v. Oeveren
Rijnsburg, Geref. Kerk Vrijg. 9.30 en 5
ds. Hoff.
VOORHOUT - Herv. Gem. 10 ds. Bro
kerhof, RK Kerk zat. 7, zo. 9, 10.30 en
11.45.
VOORSCHOTEN - Herv. Gem. dorp 10
ds. v.d. Schoot, 7 ds. Verheule, Hulp en
Heil 10 ds Verheule, aula NH 9.30 ds
Meijering, De Ark Molenlaan 10 jonge-
rend., Geref. Kerk 8.30 en 10.30 ds. De
Zwart, HA, 5 ds. De Zeeuw, Geref. Kerk
Vrijg. 8.30 en 5 kand. van Veen, RK Ker
ken Laur. kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30, aula
NH 11, M. Godskerk zat. 7, zo. 8.30 en
10.30.
WADDINXVEEN - Herv. Gem. Bethel
kerk 9 ds. Verwelius, 10.30 ds. Roetman,
5 ds. Breugem Barneveld, 6.30 ds. Ver
welius, Hoeksteen 9.30 ds. Lam Putten,
6.30 ds. Roetman, Imm. kerk 9.30 en 7 ds
Hulst, Geref. Kerk Kr. kerk 9.30 ds. v.d
Berg, 5 ds. Modderaar, Ontm. kerk 10 ds
Modderaar, 5 ds. v.d. Berg, Chr. Afgesch.
Gem. 9.30 en 5, Volle Evang. Gem. (Lin-
dengaarde 17a) 9.30, Remonstr. Gem. 10
ds. v. Os Maassluis, RK Kerk Viktorkerk
10, Ontm. kerk 8.30 en 11.45.
WARMOND - Herv. Gem.: 10 ds. Den
Tonkelaar. R.K. kerk: zat. 7, zond. 8.30
10 en 11.30.
WASSENAAR - Herv. Gem.: Dorps
kerk 10 ds. Steenstra, 4.30 ds. Tukker, 7
ds. v. Zanten, Kievietkerk 10 ds.Wiers-
ma, HA, Messiaskerk 10 ds. Van Zanten,
Dorpscentrum 9.30 ds. Tukker, Geref.
Kerk 10 ds. v.d. Meilen, 7 ds. v. Santen
Sassenheim, Zuid 10 en 7 ds. v.d. Kamp,
Ned. Prot. Bond buitendag, ds. Roos
Leiden.
WOUBRUGGE - Herv. Gem. 9.30 en 6.30
ds. Blenk ha, Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds.
Buitenhuis, RK Kerk zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN - Herv. Gem. 9.30 ds.
Lefeber te Alphen, Geref. Kerk 9.30 dhr.
Koenes Amsterdam, 7 ds. Vollenhove
Amstelveen, RK Kerk zat. 7, zo. 9 en
10.45.
ZOETERWOUDE - Herv Gem. 10 ds.
Schoch, RK Kerken Janskerk zat. 7.30,
zo. 9.30, Chr. D. kerk zat. 7, zo. 8.30,10 en
11.30, Rijndijk, Meerburg zat. 7, zo. 10,12
en g
ZWAMMERDAM - Herv. Gem. 9.30 en
6.30 ds. Mostert HA, Geref. Kerk 9.30 en
6.30 ds. v.d. Heiden, av.-maal.
