DONDERDAG 17 NOVEMBER 1977
Den Uyl
- formateur 3x)
•k Van der Grinten
- informateur -
LEIDEN - In een helder ogenblik
heeft CDA-leider Van Agt eens
over de formatie gezegd: PvdA en
CDA zijn veroordeeld om met el
kaar te regeren. Wat dat betekent
hebben we de afgelopen vijf en
een halve maand kunnen mer
ken. „Na een verkiezingsuitslag
die toch door velen als zo duide
lijk is ervaren" (aldus de konin
gin in haar troonrede tot plezier
van Den Uyl en grote woede van
het CDA) en overeenstemming
over het regeringsprogramma
zijn de drie fractievoorzitters Van
Thijn, Van Agt en Terlouw op het
laatste moment gestruikeld over
de zetelverdeling in het nieuwe
kabinet-Den Uyl.
Wie aan de hand van de kran
tenverslagen dat half jaar forme
ren nog eens volgt, ziet zqn ver
bazing over het alsnog stranden
van die formatie alleen maar ver
sterkt. Alles wat in die vaak
moeizame onderhandelingen is
bereikt kan nu de prullemand in
om het simpele feit dat het CDA
per se mensen in het kabinet wil
hebben die de PvdA perse niet
wil.
Woensdag 25 mei begon de ellende.
In de door de gijzelingen over
schaduwde verkiezingen is de
PvdA de grote winnaar. De so
cialisten zien hun zetelaantal in
de Tweede Kamer van 43 naar 53
gaan. Ook bij het CDA is men tev
reden. De christelijke combinatie
komt nu op 49 zetels, terwijl
KVP, ARP en CHU er gezamelijk
48 hadden. Omdat ook de WD
forse winst boekt (van 22 naar 28)
en vrijwel alle kleine partijen
verliezen (behalve D'66 dat op 8
zetels komt) is de algemeen
luidende conclusie: Nederland is
een driestromenland geworden.
Ook is duidelijk dat „de ver
kiezingsuitslag de vorming van
een nieuw kabinet met PvdA en
CDA het meest voor de hand lig
gend maakt" (aldus de krant van
26 mei). KVP-leider Andriessen
weet dan al dat de formatie wel
eens lang zou kunnen gaan duren
omdat de PvdA onverkort vast
houdt aan de vier hervor
mingsvoorstellen en „het CDA
dat ook op winst staat vast van
plan is taai te gaan onderhande
len".
De leiders van PvdA, CDA en WD
zijn het roerend eens in hun ad
vies aan de koningin: Den Uyl
formateur. Alleen D'66 acht het
raadzaam dat er eerst een
PvdA-informateur komt om het
krachtenveld te verkennen. Van
Agt stelt aan het nieuwe kabinet
twee voorwaarden die essentieel
lijken voor de lange duur van de
formatie.
„Er moet een sterke basis van ver
trouwen zijn tussen de rege
ringspartners onderling"
{waar bij de onderhandelingen
nimmer iets van gebleken is) en
„het CDA mag niet door de PvdA
als bijwagen worden behandeld"
(de vrees daarvoor heeft een grote
rol gespeeld bij de formatie).
Den Uyl vindt dat er grote spoed is
geboden bij de formatie, gezien
de economische situatie. „Vijf
maanden zoals in '72/'73 is veel te
lang. Ik verwacht - met alle voor
behoud - over een week of vijf of
zes de behoefte te hebben de ba
lans op te maken".
Ondertussen is binnen het CDA het
bakkeleien tussen de drie par
tijen onderling begonnen. Oud-
KVP-leider Andriessen is geko
zen als tweede man in de fractie
achter Van Agt (ook KVP). ARP
en CHU zijn daar boos over. Er
wordt weer gestemd en nu mag
Aantjes (ARP) fractievoorzitter
worden, als Van Agt zitting
neemt in het nieuwe kabinet. Om
het goed te maken wordt An
driessen voorzitter van de com
missie die Van Agt moet bijstaan
bij de onderhandelingen. In
CDA-kringen houdt men er al
rekening mee dat de KVP-er „zo
goed als zeker" minister wordt.
Andriessen ontkent echter dat hem
een ministerpost is aangeboden
om de bittere pil te vergulden. Bij
de formatie zelf loopt het ook niet
van een leien dakje. De PvdA
staat er op dat D'66 in het nieuwe
kabinet komt. Het CDA vindt dat
niet nodig, maar als het dan moet,
mag dat niet ten koste gaan van
het christen-democratische aan
deel in de regering.
Het geruzie over de zetelverdeling,
die al die maanden als een rode
draad door de onderhandelingen
zal lopen, is geopend. PvdA:
8(PvdA) -7(CDA) -1(D'66). CDA:
8-8 of 7-7 en met D'66 7-7-1. On
enigheid ook over de vraag hoe
het tweede kabinet-Den Uyl beti
teld moet worden. Den Uyl wil
werken aan „progressief par
lementair kabinet", maar Van
Agt vindt dat „progressief een
term is die wordt gemonopoli
seerd door PvdA, D'66 en PPR".
De formateur besluit de vraag over
de zetelverdeling maar even te la
ten rusten en te beginnen met de
programmapunten „om een ver
trouwensbasis te kweken". Be
gonnen wordt met de grondpoli-
tiek en de samenstelling van de
ondernemingsraden. Het eerste
levert de meeste problemen op
maar zes juli zijn de laatste hob
bels over de grondpolitiek glad
gestreken (Van Thijn: „Een mi
rakel dat de partijen er uit zijn
gekomen"). Twee dagen later is
er al een compromis over de on
dernemingsraden. Den Uyl is vol
optimisme. Hij gaat er van uit dat
het kabinet er voor september zit.
De drie hoofdrolspelers, v.l.n.r.: Van Agt, Terlouw en Van Thijn
„Niet dat de formatie hard op
schiet, maar er zijn toch al enkele
hobbels genomen". Den Uyl
meent dat de combinatie PvdA,
CDA en D'66 het toch zal moeten
doen. Of het nu lang of kort duurt.
Drie dagen later zit hij echter pas
goed in de problemen. Onder
druk van de linkervleugel van de
PvdA, die vindt dat er al te veel
concessies zijn gedaan, stelt van
Thijn zich hard op bij de onder
handelingen over de vermogens-
aanwasdeling. Maar ook van Agt
blijft nee zeggen tegen de plan
nen van de formateur.
Donderdag veertien juli geeft Den
Uyl het voor de eerste keer op.
Maar het streven blijft gericht op
een kabinet met PvdA, CDA en
D'66. Op advies van PvdA en
WD benoemt de koningin van
Agt tot formateur.
Van Agt doet een tot dan toe onge
bruikelijke stap; hij weigert. De
CDA-leider legt de opdracht uit
als het formeren van een kabinet
met de VVD en wil dat niet. Op
zijn aanwijzing wordt de ARP-er
Albeda tot de informateur be
noemd die de breuk moet lijmen
(de eerste maal). Van Thijn meldt
alvast dat het CDA niet op con
cessies van de PvdA hoeft te re
kenen. "Wij hebben onze por
temonnee met wisselgeld reeds
omgekeerd". Niettemin slaagt
Albeda op korte termijn.
Door
Bart Jungman
Zesentwintig juli geeft hij zijn op
dracht terug en voor de tweede
keer wordt Den Uyl formateur.
De PvdA waarschuwt het CDA
dat de formateur nu in één keer
zijn werk moet afmaken. Nieuwe
blokkades op weg naar een kabi
net worden niet genomen. "De
formatietrein mag niet weer op
een zijspoor worden geran
geerd."
Van Agt antwoordt Van Thijn in
(zoals gebruikelijk) bloemrijke
bewoordingen: „Een sergeant-
majoor zegt zijn soldaten streng
arrest aan, maar vergeet dat we
niet bij hem zijn ingekwartierd."
Toch lijkt de formatietrein nu
aardig op gang. Er is vlot over
eenstemming bereikt over het
sociaal-economisch akkoord.
Binnen de partijen zijn er wel wat
kopstukken die hun bedenkin
gen hebben. Duisenberg meent
dat er niet vier maar acht miljard
moet worden bezuinigd. Ook
Andriessen stemt tegen het ak
koord, hetgeen de krant van
twaalf augustus verleidt tot de
vooruitziende kop: kans op mi
nisterschap voor Andriessen
klein. Van Agt stelt namelijk als
eis dat de nieuwe ministers zich
gedragen naar het sociaal-eco
nomisch akkoord. "Anders kun
nen ze geen zitting nemen in het
nieuwe kabinet. Dat iemand te
gen de regeerafspraak aankijkt is
niet erg. Maar hij zal wel zijn grote
twijfel moeten overwinnen om in
kabinet plaats te ne-
Den Uyl toont zich een onver
woestbaar optimist. "Dit ak
koord was het kernstuk, de
moeilijkste hobbel. Maar de^res
terende problemen zijn ook geen
wissewasje." Vooral in de abor
tuskwestie heeft hij een hard
hoofd. "Dat vergt grote be
hoedzaamheid".
Desondanks loopt de zaak weer
spaak. De drie partijen worden
het niet eens over de abortus en
vijfentwintig augustus geeft Den
Uyl zijn formatieopdracht voor
de tweede maal terug "Het CDA
is niet bereid mee te werken aan
de totstandkoming van een abor
tuswet."
De drie fractievoorzitters kunnen
weer op bezoek bij koningin Ju
liana, die het advies van het CDA
overneemt: de KVP-er Veringa
moet de breuk gaan lijmen (de
tweede maal). Een week na het
opgeven van Den Uyl is Veringa
er al uiCPvdA en CDA zijn weer
vol goede moed. Van Thijn: "Dit
heeft de kans op een coalitie tus
sen PvdA, CDA en D'66 aanmer
kelijk vergroot" en Van Agt: "Het
ijs is gebroken".
De formatietrein lijkt nu pas echt
op snelheid te zijn gekomen. Den
Uyl en Veringa die nu samen in
formeren, weten in de maand
september de partijen het eens te
laten worden over de resterende
knelpunten als kernenergie, on
derwijs en defensie. Vier
Tweede-Kamerleden van het
CDA zijn niet tevreden over het
uiteindelijke pakket. Opmerke
lijk is dat Andriessen wél ak
koord gaat. Het laatste punt van
de formatie - de zetelverdeling is
nu aan bod en Van Agt gelooft
"dat het tweede kabinet-Den Uyl
er wel zal komen." Volgens Van
Thijn is dat zelfs praktisch zeker.
Terlouw toont zich de grootste
realist van het drietal: hij sluit
niet uit dat de zaak nog strandt.
Van Agt laat in elk geval voor de
onderhandelingen nog een waar
schuwend geluid horen: het CDA
moet evenveel ministers hebben
als de PvdA. Geen 8-7-1. "Ik loop
nog liever door een glazen deur,"
meldt hij strijdlustig.
Vier oktober komt het infor
mateurs-duo met twee Varianten
in de verdeling van de minis
tersposten: 8-7-1 of 7-7-2. In beide
varianten houdt het CDA justitie.
De partijen worden het niet eens.
Van Agt wil opstappen om licht
te brengen in de impasse maar
daar wil het CDA niet van weten.
Twee dagen later strandt de for
matie voor de derde maal. Den
Uyl de onverbeterlijke optimist:
"Een kabinet op basis van de
verkiezingsuitslag blijft moge
lijk".
PvdA wil dat Den Uyl nu weer gaat
formeren, het CDA wil een in
formateur uit eigen kring en de
WD pleit voor de tweede maal
voor een nationaal kabinet. De
koningin weet raad: twee infor
mateurs (Verdam van het CDA en
PvdA-er Vrolijk) moeten samen
de breuk gaan lijmen (de derde
maal). Veertien oktober komen
ze met een voorstel op basis van
8-7-1, waar Van Agt direct zijn
veto over uitspreekt.
Tot ontsteltenis van Van Thijn
("met verbazing heb ik kennis
genomen van de bliksemsnelle
wijziging in de opvattingen van
de informateurs") komt het twee
tal drie dagen later met een ver
deling op basis van 7-7-2, waar
Van Agt wél oren naar heeft. De
PvdA komt het CDA inmiddels
wat tegemoet. Het congres en de
fractie spreken niet alleen hun
vertrouwen uit in onderhan
delaar van Thijn, maar maken
ook 7-7-2 bespreekbaar op
waarden dat Van Agt niet op jus
titie komt. Niettemin lijken de
formateurs er niet uit te komen
Ze willen hun opdracht
ruggeven, als Van Thijn buiten
Verdam en Vrolijk om contact
zoekt met Van Agt en met hem
overeenstemming bereikt over
de zetelverdeling op basis van
7-7-2.
De krant van vijfentwintig oktober
meldt (naar later blijkt) voorba
rig: het kabinet is rond. CDA
krijgt justitie en Van Agt verhuist
naar binnenlandse zaken. De
Pvd A-partij raad gooit echter roet
in het eten. In tegenstelling tot
het partijbestuur en de Tweede-
Kamerfractie verwerpt men het
akkoord over de zetelverdeling.
Besloten wordt dat het congres
(het hoogste orgaan binnen de
PvdA) zaterdag vijf november
het beslissende woord mag spre
ken.
Zover komt het echter niet. De
weer benoemde formateur Den
Uyl komt met een lijstje van mi
nisters, (Lubbers en niet de door
het CDA gewenste Andriessen op
economische Zaken) waar het
CDA 'nee' tegen zegt. Alle com
promissen worden van de hand
gewezen en de dag voor het con
gres geeft Den Uyl voor de vierde
maal zijn formatie-opdracht te
rug.
Een verbitterde Den Uyl: „De kern
van het mislukken ligt in de on
wil van het CDA om te erkennen
dat de PvdA de verkiezingen
heeft gewonnen." Het PvdA-
congres houdt de deur naar het
CDA toch open. En mede daarom
geeft de koningin de opdracht in
feite aan Van Agt om te kijken
wat er nu moet gebeuren.
De CDA-leider laat Van der Grinten
aanwijzen als informateur. Deze
begint met een lijmpoging (de
vierde maal). Zijn eerste voorstel
met Van Agt weer op justitie
wordt door Van Thijn als "niet se
rieus" van de hand gewezen. D'66
komt met een tussenvoorstel op
basis van 7-7-1waarin de kleinste
regeringspartner justitie neemt
en Andriessen buiten het kabinet
valt.
De wijziging die Van der Grinten
aanbrengt in het voorstel (volks
huisvesting naar het CDA, waar
voor de PvdA het lager geschatte
verkeer en waterstaat terug
krijgt) wordt door PvdA en D'66
afgewezen. Daarmee lijkt een re
geringscoalitie van PvdA, CDA
en D'66 voorgoed van baan. Vijf
en een halve maand onderhan
delen. Een oefening in nutteloos
heid? PvdA en CDA kunnen dan
wel tot elkaar veroordeeld z{jn,
maar dat lijkt nog niet te hoeven
betekenen dat ze samen een ka
binet
Het is weer zover, 't Gruwelijke
woord ,£ahel" staat weer re
gelmatig voor onze ogen. 'n
Onthutsende Brandpunt-re
portage. Honderdduizenden
mensen die nu eenmaal ginds
wonen op de Kaap-Verdische
eilanden en op die strook van
landen in midden Afrika
hebben geen ander uitzicht
meer, hebben niets anders
meer van dit leven te ver
wachten dan de dood, geen
voedsel, geen drank, 'n Boze,
skeletachtige oude man zegt
tegen ons, dat alleen de goede
God nog kan helpen door re
gen te geven.
Honger en dorst. Hier totaal on
bekende begrippen. Iedereen
kan eten wat hij wil. De con
sumptie van brood neemt af,
zeggen de bakkers en ze bera
den zich erover maar weer
met brood aan de deur te ko-
Op de middelbare scholen ligt er
elke avond veel brood in de
vuilnisbakkende patates-
kraam op de hoek maakt da
gelijkse spitsuren.
De volwassenen in dit land
piekeren over hun lijn. Er is
zoveel te genieten als je „lek
kere honger" hebt. En water?
Wie drinkt er nu nog gewoon
water? .JDaar was ik m'n rug
mee". Wij hebben wel wat be
ters om te drinkenBovendien
ontzien vele fabrikanten zich
nog altijd niet om de giftige
afval van hun fabrieken in t
kostbare water te lozen. Dat
water wordt wel weer vernuf
tig gereinigd, maar 't wordt
er niet lekkerder door. Zo
doende.
En in de Sahel sterft alles wat
leeft. ,Moet ik m'n baby hier
uit melk geven?", roept een
wanhopige moeder, knijpend
in haar lege, gerimpelde bor
sten. Het is natuurlijk niet
alleen in de Sahel zo. Dit jaar
zullen er weer 400 miljoen
kinderen sterven van honger
in die verre „Derde Wereld".
Wanneer er weer een uitzending
aangekondigd wordt overeen
probleemgebied als de Sahel
voel je iets van wrevel in je
opkomen. Zo van: Ja, dat we
ten we nu wel. Immers: wat
moeten we ermee? Een bedrag
opsturen naar Mensen in
nood". Den Bosch. Maar je
voelt dat je daar niet mee
klaar bent. Wat dan?'Je auto
verkopen, je huis belenen?
Wat haalt het uit voor zóve-
len?
In het lste kabinet Den Uyl zat
een minister: ponder por
tefeuille", Jan Pronk voor
ontwikkelingssamenwerking
Bij al het misselijk makende
gedoe van de lintworm in de
buik van onze democratie de
kabinetsformatie, was er één
onderwerp dat niet ter zake
doende scheen. Het bleek bij
alle partijen een wegwerpze-
teltjé: ontwikkelingssamen
werking. In dit welvarende,
volgevreten land. Een van de
15 rijkste landen van de we
reld.
Jan Pronk heeft hard, zéér hard
gewerkt. Hij heeft getoond in
binnen-en buitenland hart te
hebben voor die derde wereld.
Hij is erop afgestapt, hij heeft
gekeken en gepraat met de
mensen. Waar nodig veran
derde hij zijn visie. Hij heeft
o.a. ontdekt dat het goedkope,
spottende gepraat over mis
sionarissen en missiezuster
tjes die alleen maar zwartjes
willen dopen een allang ach
terhaald sprookje waz en
heeft zijn diep respect geuit
voor die mannen en vrouwen
die „aan het front" met de
mensen samen worstelden
voor het naakte bestaan.
Tot ergernis van velen in dit
land die zelf alle dagen hun
teveel aan kostelijk voedsel in
plastic-vuilniszakken depo
neren vroeg hij veel, steeds
meer. Want hij zag dat het no
dig was, dat het moest. Hij
was een van de initiatiefne
mers van de Noord-Zuid
dialoog met o.a. het Gemeen
schappelijk Grondstoffen-
fonds. Door hem gaf Neder
land met Zweden het voor
beeld aan de hele wereld om
de armste landen hun grote
schulden kwijt te schelden.
Jan Pronk wist wat hij deed.
Want hij had de ellende ge
zien. Niet als een toerist. Niet
als een kamerlid dat toevallig
aan de beurt is, een
snoepreisje te maken en of
ficieel op 's rijkskosten te gast
is in Nairobi. Maar als een
bewogen man, zich bewust
van wat die arme donders
ginds van hem, van ons, ver
wachten. Wij hebben niet
méér recht om te leven dan zij.
Daags voor mijn priesterwij
ding wilde ik biechten bij een
zeer oude pater. Hij zei: ,JStel
je niet aan, ga zitten. Dan zal
ikje wat zeggen". Wat hij toen
zei kwam hierop neer: Als je
bang bent onthoofd te worden
dan mag je je niet laten
wijden, dan ben je er niet ge
schikt voor".
Daar moest ik even aan denken
in verband met Jan Pronk.
Weest U niet ongerust, ik heb
geen behoefte hem heilig te
verklaren. Weet U nog,dat hij
met zijn dronken kop 's nachts
in een sloot reed, de klootzak!
Nou dan. Maar wa t moet erin
hem omgegaan zijn toen hem
eenvoudig werd meegedeeld,
dat Buitenlandse Zaken en
Volkshuisvesting natuurlijk
veel belangrijker waren voor
de PvdA dan Ontwikkelings
samenwerking. Hel hemd is
s nader dan de rok!
In de NRC schreef Pronk zijn
Hollands Dagboek. Ik citeer:
,Mijn naam ontbreekt in het
lijstje. Ik heb het gevoel of er
een stuk van mijzelf wordt af
gesneden. Ik heb bovendien
het gevoel dat de tegen mij ge
richte Teleg raaf-hetze niet
zonder invloed is geweest. Ze
heeft mij meer gewond dan ik
heb willen toegeven".
Het formatie-circus draait ver
der. Het klinkt hard, maar is
het niet hartverscheurend te
bedenken wat daarginds aan
de hand is? En als dan einde
lijk één van ons, zij het niet
met instemming van b.v. de
WD, op weg is het gesloten
westelijk cordon van egoisme
en eng individualisme radi
caal te doorbrekendan wordt
hij uitgestoten.
Jan Pronk heeft Den Uyl moeten
beloven om niet uit de politiek
te stappen. Hoe eerder hij
weer dóór kan werken, hoe be-
