VAN DE SO WJET-ELITE
Dirk
Ketting
ZATERDAG 28 MEI 1977 MnPfjH PAGINA 2 3
Er is heel wat zelfverzekerdheid voor nodig om in
deze tijd van detente en wederzijdse toenaderin
gspogingen tussen oost en west tot de volgende
conclusie te komen over de Kremlin-politiek:
„Brezjnews taktiek is wellicht iets anders, maar
zijn strategie is dezelfde als die van de tsaren:
technologie aan het westen onttrekken, zonder
de kritische geesteshouding of de levensstijl
waardoor deze technologie tot stand kon komen
over te nemen. tot nu toe is er geen aanwijs
baar reden om aan te nemen dat de aloude patro
nen van het Russische leven fundamenteel ge
wijzigd zullen worden".
jeugd, de partij, Siberie of het
consumentengedrag, telkens
overheerst bij de Russen die aan
het woord komen in dit boek (en
dat zijn er honderden) het cy
nisme ten aanzien van de idealen
van de in oorsprong revolutiona
ire Sowjet-maatschappij.
Onder Chroesjtsjow, zo laat Smith
veel van zijn gesprekspartners
verzekeren, was er nog sprake
van een zekere Liberalisatie, een
sfeer van eensgezind constructi
visme, hoop, verwachtingen. Met
de komst van Bre^jnew en de
zijnen is het laatste restje idea
lisme afgestorven.
„Wanneer je Chroesjtsjow hoorde
verklaren „Wij bewegen ons
Toch schrijft Hedrick Smith, die
driejaar in Moskou heeft gewerkt
als chef de bureau voor The New
York Times, dit voor het Kremlin
vernietigende oordeel ijskoud
op. Het staat te lezen op bladzijde
477 van de Nederlandse vertaling
van zijn boek „The Russians",
waarvoor Smith de Pulitzerprij-
s ontving.
Cynisme
In de twintig hoofdstukken waarin
hij de diverse aspecten van de
Sowjet-s^menleving heeft on
dergebracht, levert Smith een
sluitend bewijs voor de juistheid
van zijn eindconclusie. Of het nu
over de industrie gaat, over de
Hedrick Smith was
van 1971 tot 1974 chef
van het Moskouse
bureau van de New
York Times. Men
kan er van verzekerd
zijn dat de Russen
gepoogd hebben een
zo belangrijke jour
nalist van een toon
aangevende krant in
die drie jaar geen
moment uit het oog
te verliezen.
Ongetwijfeld, heeft men ook alles
in het werk gesteld om hem te
sluizen door die kanalen die
men geschikt en wenselijk
achtte. Omdat je als buiten
lander een visum moet hebben
om buiten Moskou te kunnen
manoeuvreren, kunnen de
Russische controle-organen
goed zicht houden op de ge
dragingen van iedere vreem
deling.
Vindingrijk
Ondanks die niet geringe han
dicaps schreef Hedrick Smith,
teruggekeerd in Amerika, een
boek boordevol met juist dié
informatie' over de Sowjet-
Unie die de Russische autori
teiten verre van hem hadden
willen houden. Het boek "De
Russen" is geen boek over de
hogere politiek, over de com
munistische partijstructuur,
maar een boek. over de mensen
in dat immense rijk en hun
leefwijze.
Smith heeft met dat boek (500
dikbedrukte pagina's) een
schitterend stuk journalistiek
afgeleverd. Handig en vin
dingrijk sprokkelde hij zijn
kennis bijeen. Bij de al hier
boven genoemde handicaps
die hij moest overwinnen
kwam nog een zeer belangrij
ke: als buitenlander woon je
geïsoleerd, "goed beschermd"
in MoskouDat betekent datje
zeer moeilijk contact kunt
krijgen met de bevolking.
"Besmette" zone
"De meeste Russen zouden het
niet in hun hoofd gekregen
hebben om zich in de buurt
van onze "besmette" zone te
wagen. Er was een groep van
speciaal geteste vertalers,
dienstmeisjes, reparateurs en
"De geprivilegieerde klasse
vormt een vrij grote groep
binnen de Sowjet-
maatschappij - ruim een mil
joen mensen en wanneer je
hun familieléden daarbij op
telt waarschijnlijk talrijke
miljoenen.Het juiste aantal is
niet te achterhalen omdat de
Russen het bestaan ervan niet
toegeven".
Privileges
"Over het algemeen geniet de
Sowjet-élite haar geprivile
gieerde leven privé temidden
van haar eigen publiek. De
buitenwereld komt er zo min
mogelijk van te weten. Zij
wonen in exclusieve ghetto's
(Smith noemt er een paar),
brengen hun vrije tijd door in
hun eigen schuilplaatsen bui
ten de stad of in clubs die in
rang selecteren".
"De Sowjet-élite die vertrouwe
lijk met elkaar omgaat in af
gelegen datsja (buitenhuis)-
nederzetting en rond Moskou
en in andere uitgelezen kolo
nies in het land, heeft zich
meer privileges toegeëigend
dan betere kledij, voedsel,
huisvesting en medische ver
zorging dan de rest van de be
volking.
Hoger plan
Hun leven speelt zich eenvoudig
op een hoger plan af dan dat
van de massa. De auto's met
chauffeur van de topmensen
duiden al op het feit dat zij
een leven leiden dat het ge
wone volk onbekend is, of zij
nu binnen of buiten Rusland
willen reizen, hun hartstocht
voor Westerse muziek en films
willen bevredigen, een goede
scholing of baan voor hun
kinderen verwezenlijken of
eenvoudigweg gaan dineren.
Het systeem heeft twee verschil
lende levensstijlen voor de
élite en de volksmassa geïnsti
tutionaliseerd met enige tus
senfasen voor de mensen die
aan het opklimmen zijn.
En de élite aanvaardt deze
voordelen met een arrogante
minachting voor de gewone
man, die vaak die van de
meest arrogante rijke Wester
lingen verre overtreft".
Gelatenheid
"Gelatenheid is de karakteris
tieke Sowjet-reactie op de
privileges van de toplaag. In
de Russische geschiedenis is
het lang zo geweest, zeggen de
Russen, en dit wordt fatalis
tisch geaccepteerd", aldus
Hedrick Smith.
systeem is zo hecht dat ze je
buitensluiten.
Een nacht of een avond lang kun
je met hen praten en drinken -
en dat zeker als ze dat als een
toevallige ontmoeting kunnen
uitleggen. Maar de volgende
ochtend denken ze er nog eens
over na en besluiten dat het te
riskant is de kennismaking
voort te zetten".
Niet alleen de buitenlander
heeft het daar moeilijk mee,
ook de Rus. "Want", zegt Hed
rick Smith, "in de Rus zitten
twee Ruslanden: het Rusland
van de politiecontrole, de
Prawda en het andere Rus
land: menselijker, impulsie
ver, emotioneler"
Bureau voor Passen
In zijn eenvoud onthutsend is
het hoofdstuk van Smith over
de geprivilegieerdeklasse,
de Sowjet-élite.
Smith begint met een markant
voorbeeld. Hij wijst op een
vaal bruin gebouw aan de
Granowskystraatniet ver
van het Kremlin. Daar staan
door de week mooi opge
poetste Wolga sedans half op
de stoep geparkeerd, ondanks
het geldende parkeerverbod.
En geen politieman die daar
ingrijpt.
Officieel heet het gebouw: "Bu
reau voor Passen". In werke
lijkheid bevat hqt een aantal
winkels. Hier doet, aldus
Smithde communistische
adel zijn boodschappenHier
zijn nooit tekorten ,hier behoej
je niet eindeloos in de rij te
staan wachten en onbeleefde
bediening te accepteren. Hier
zijn de heerlijkste delicates
sen te koopprodukten die het
proletariaat nooit te zien
krijgt".
Kremlin-rantsoen
"Het Sowjet-systeem van privi
leges heeft zijn eigen protocol:
faciliteiten worden naar rang
toegewezen. De bovenste laag,
de hoogste leiders van het Po
litburo van de communisti
sche partij, leden van het
machtige Centrale Comité
van de partij, kabinetsleden
en de kleine uitvoerende
macht van de Opperste Sow-
jet of parlement krijgen het
zg. "Kremlin rantsoenvol
doende voedsel om hun gezin
nen elke maand voor niets
luxueus te laten eten. Daar
tegenover besteedt een gezin
van vier personen in de stad
gemiddeld de helft van het in
komen aan voedsel)".
Het beroemde,
vele duizenden
bedden tellende
hotel Rossia in
Moskou, dat nog:
niet zo lang ge
leden in het
nieuws kwam
omdat op een
der hoge ver
diepingen
brand uitbrak.
klerken die de UPDK (een ar
beidsbureau van de staat)
aan vreemdelingen en am
bassades toegewezen had. De
wachten kenden hen van ge
zicht en zij konden ongehin
derd passeren. Officiële
personen en andere vooraan
staande Russen kpnden bij
diplomatieke ontvangsten en
andere bijzondere gelegenhe
den de wachten passeren door
hun geschreven uitnodigin
gen te tonen. Maar gewone
Russen werden aangehouden
en ondervraagd. In de drie
jaren die ik in Moskou door
bracht vond ik bijna niemand
bereid die vuurproef te riske
ren".
Maar ook buiten de "besmette"
zone blijft het moeilijk tot de
Russen door te dringen. "Je
kunt je handen uitsteken, je
kunt hier temidden van hen
leven zonder te weten hoe ze
wérkelijk leven. Het controle
Russen voor een krant op straat.
Ook hier, zoals de foto toont, grote
belangstelling voor de sport en maar
weinig voor de politiek
Foto's:
succes hebben afgelegd en die
absoluut geen veranderingen
meer wensen. En dus verandert
er niets. Dramatisch voorbeeld:
het geslaagde landbouwexperi-
ment van de agronoom Choe-
denko, die bewees dat je met
kleine gemotiveerde arbeidseen-
heden op kleine stukken land een
veel beter resultaat kon bereiken
dan met de in de logge staat-
splanning opgenomen massale
kolchozen.
De hoge landbouwfunctionarissen
in Moskou juichten dit experi
ment echter niet toe omdat ze wel
aanvoelden dat hierdoor hun ei
gen goedbetaalde baan op de cen
trale burelen overbodig dreigde
te worden. En dus werd Choe-
denko met een voorwendsel voor
het gerecht gehaald en veroor
deeld tot zes jaar. Hij stierf in de
gevangenis, (blz. 205)
Verbluffend is de manier, waarop
Smith met talloze voorbeelden
het materialisme van de na
oorlogse generatie en de daarmee
gepaard gaande, als vanzelfspre
kend geaccepteerde elementen
als corruptie opportunisme en
vriendjespolitiek illustreert. Wie
niet handig is in de Sowjet-Unie
of niet toevallig over de juiste re
laties beschikt, is veroordeeld tot
een kleurloos en sober leven.
Spijkerpak
De generatie die nu bezig is carrière
te maken heeft genoeg van de
slogans en de idealen van 1917, en
de daarmee kennelijk samen
hangende armetierigheid, wil nu
eindelijk eens een autootje of een
spijkerpak of een stereo-
installatie. En omdat men beseft
dat daarvoor conformering aan
bepaalde leerstellingen van filo
sofen als Marx en Lenin noodza
kelijk is, leert men de slogans van
buiten en declameert ze fanatiek
als dat nodig is.
Ik hoor het Milovan Djilas, een
echte gelovige, nog zeggen met
wijsheid en wanhoop in zijn
ogen: „Marxisme is een middel
geworden, het is geen doel
meer".
Smith, die in de drie jaar dat hij er
zat bergen werk heeft verzet en
zijn citaten uit de verste uithoe
ken van het Sowjet-rijk heeft bij
eengezameld, laat zien dat het in
alle lagen van de Russische sa
menleving inderdaad zo is: de
fagade van het arbeidersparadijs
wordt in stand gehouden door de
toneelmatige inspanning van het
miljoenenleger der radijscom
munisten, rood van buiten en-
wit van binnen.
Wat ze werkelijk denken doet er
niet toe, als ze in hun gedrag maar
hun geloof in de profeten be
lijden en klakkeloos de directie
ven van de partijtop (die door
haar krankzinnige macht en pri
vileges zelf het hoogste Sowjet-
ideaal belichaamt) volgen.
Slavische ziel
Dit geruisloze verdwijnen van ieder
revolutionair elan uit een samen
leving, die steeds maar weer via
zijn leiders de wereld verzekert
voorop te lopen als bet om om
verwerping van de oude waarden
gaat, vormt het hoofdthema van
„De Russen". Daarriaast schetst
Smith een beeld van de volksaard
of, zo men wil, de beroemde Sla
vische Ziel.
De even onvermijdelijke als on
rechtvaardige generalisaties op
dit punt vormen naar mijn smaak
het zwakste part van dit gewel
dige boek, een enkele keer wordt
er wel wat al te zeer ingespeeld op
de Amerikaanse vooroordelen
(„Bij het uitspreken van het
woord wodka beginnen Russen
al te kwijlen en zich wel te voe
len", blz. 120).
En als hij halverwege bladzijden
lang uitweidt over de typisch
Russische, slaafse volgzaamheid
ten opzichte van machthebbers,
die alleen al door het feit dat ze de
touwtjes in handen hebben „kri
tiekloos bewonderd" worden
(blz. 238) ontkracht hij gedeelte
lijk zijn eigen betoog over het op
portunistische, listige compro
mis dat de Sowjetburger sluit
tussen de absurdistische ideolo
gische fake-overtuiging die het
regiem van hem eist en de privé-
verlangens die hij door botte ge
hoorzaamheid aan die eis kan
verwezenlijken.
Loepzuiver
Maar dit zijn, vergeleken bij de
overvloed van originele, loepzui
ver waargenomen Sowjet-
fenomenen, slechts details. „De
Russen" is het boek waar we lang
op gewacht hebben: onvoorstel
baar rijk aan informatie en ge
schreven met begrip voor de
Sowjet-mens die uiteindelijk
toch hetzelfde wil als wij, name
lijk een prettig, voldoening
schenkend leven. Alleen, het
zit hen niet mee.
Hedrick Smith „De Russen: uitg.
Elsevier, 39,5 0
werd in een apathie die een totaal
verlammingseffect heeft gehad.
Er wordt in het huidige Rusland
niets gecreëerd. Cultureel heeft
het grootste land ter wereld zich
volkomen teruggetrokken in een
sfeer waarin alleen de boeken die
over de positieve gebeurtenissen
op de staalpletterij handelen op
een grote oplage kunnen reke
nen.
Initiatieven op economisch gebied
worden gewantrouwd door de
bureaucraten die blij zijn dat ze
hun tocht naar de top door het
mijnenveld van de hiërarchie met.
Maniertje
Hij nam het risico. Ik voelde dat hij
geloofde Maar die nieuwe
mensen in het Politburo - Pol-
janski, Mazoerov, Sjelepin, Gris-
jin - je voelt dat zij alleen maar
cynisch zijn. Ze willen macht,
niets anders dan macht. Je
hoort wat ze in hun toespraken
zeggen, .je bekijkt hun manier
tjes, luistert naar hun stemmen.
Alles gaat soepel, uit gewoonte,
maar zonder gevoel of overtui
ging". (blz. 277).
Heel duidelijk laat Smith zien dat
met het aan de macht komen van
de conservatieve Brezjnew-kliek
in 1964 het land teruggeworpen
voort naar de overwinning van
het communisme", kon je het
niet met hem eens zijn, maar je
had tenminste het gevoel dat hij
het geloofde", zei een vooraan
staand uitgever.„Denk je eens in,
daar sprak een man die uit de on
derste lagen van de maatschappij
gekomen was. Hij had een keuze
gemaakt en zich bij de Revolutie
aangesloten toen het nog niet
duidelijk was wie zou winnen.
