MOSKOU
BEWERKT
AFRIKA
SUBTIEL
F
Gorsjkow-
strategie
is het
uitgangspunt
Gaddafi
en
Castro:
steun
pilaren
in het
Afrika-
beleid
Rusland
ZATERDAG 9 APRIL 1977
De bezoeken van de Russische pre
sident Podgorny en Cuba's Fidel
Castro aan Afrika onderstrepen het
belang dat Oost-Europa hecht aan
dit werelddeel. Te vaak denkt het
Westen nog in koude-
oorlogstermen over het Russische
beleid, dat zowel subtieler is als se
rieuzer dan het wordt afgeschil
derd.
Zo is het onjuist te zeggen dat de
Russen in Afrika militaire bases
hebben. Dat veronderstelt name
lijk dat zij zelfstandig controle heb
ben over het gebied waar de basis
ligt, het recht van toegang hebben
in tijden van vrede en oorlog en de
basis kunnen beveiligen tegen
druk van de plaatselijke bevolking
en tegen het risico van plotselinge
koerswijzigingen van de overheid
in het gastland. Aan die drie voor
waarden is nergens voldaan.
Wat de Russen wel hebben zijn faci
liteiten voor de marine, net zoals de
westelijke mogendheden die in Af
rika hebben. Voor Moskou is dat
ook het aantrekkelijkst. De Derde
Wereld-landen komen daardoor
niet in moeilijkheden met hun
principe van niet-gebondenheid en
niemand kan het Kremlin botweg
aan de kaak stellen als een militaire
imperialist.
De sleutel tot de Russische bena
dering van de Derde Wereld is de
Gorsjkow-strategie, die erop is ge
richt de Rode Vloot voor het eerst
in de Russische geschiedenis tot
een wereldmacht ter zee te maken.
Door
Colin Legum
Admiraal Sergej Gorsjkow, de op
perbevelhebber van de Sowjet-
vloot, is misschien wel de meest
briljante marinestrateeg die Rus
land ooit heeft gehad. Toen het
atoomtijdperk aanbrak, was hij -
terwijl de militairen in Rusland en
het Westen om het hardst betoog
den dat de marine nu had afgedaan
in het Kremlin in een furieuze strijd
gewikkeld om zijn standpunt er
door te krijgen: juist een moderne
marine zou het kunnen opnemen
tegen alle vernieuwingen in het
vijandelijke kamp, waar- ook ter
wereld.
Cuba-crisis
Pas in de jaren vijftig behaalde hij
de overwinning, en van toen af
werd de oude, traditionele vloot
omgetoverd in wat Gorsjkow be
schrijft als „een atoomvloot met ra
ketten". De nadruk daarbij ligt op
onderzeeers met atoomaandrijving
en straalvliegtuigen op het vaste
land.
De Cuba-crisis gaf hem extra ar
gumenten in handen toen
Chroesjtsjow de Russische raket
ten van het eiland moest halen om
dat Amerika op zee een overwicht
had.
Om zijn strategie te laten lukken
had Gorsjkow wel een heel netwerk
van vlootfaciliteiten nodig - en dat
hadden de Russen nooit gehad.
Hun eerste warm-water-haven kre
gen de Russen pas toen Chroesjts
jow voor korte tijd toegang kreeg
tot Alexandrie, tot Havana en later
tot Berbera in Somalië, Aden in
Zuid-Jemen en Hodeida in Noord-
Jemen.
Net zomin als zijn tegenspelers in
het Pentagon schijnt Gorsjkow een
duidelijk verschil te maken tussen
„bases" en „faciliteiten" - in ieder
geval doet hij dat niet in de Engelse
vertaling van zijn boek „De zee
macht van de staat", dat alleen
voor intern gebruik is geschreven.
Overigens is het voor Podgorny
Podgorni hopen dat niemand die
hij in Afrika sprak het boek heeft
gelezen. Want daar staat een pas
sage in die Gorsjkow op een lijn
plaatst met alle aanhangers van de
oude „diplomatie met de kano
neerboot": „De zee", schrijft hij, „is
niemandsland en daarom ontmoe
ten vloten bij hun activiteiten niet
veel van de beperkingen die ver
hinderen om in vredestijd andere
onderdelen van de krijgsmacht te
gebruiken voor politieke doelein
den". En hij voegt eraan toe, dat bij
die doeleinden zijn inbegrepen „de
invloed op kuststaten, die de moge
lijkheid bieden de militaire drei
ging tot elke gewenste hoogte op te
voeren, beginnende bij een vertoon
van militaire kracht en eindigend
met de ontscheping van troepen".
De Russische strategie moet twee
doelen dienen: elke dreiging van
het Westen moet kunnen worden
beantwoord, maar ook elke drei
ging van China. De vrees voor
China houdt de Russen heel wat
meer bezig dan de angst voor het
Westen en Pekings „streven naar
de wereldhegemonie" bepaalt dan4
ook voor een groot deel het Russi
sche beleid in Afrika en Azie.
Angola
De Russen zien de Chinese succes
sen in Oost- en Zuidoost-Afrika als
een serieuze bedreiging voor hun
eigen strategische belangen, ^n in
tegenstelling tot de destijds alge
meen aanvaarde mening was de
Russische tussenkomst in Angola
in 1975 minder bedoeld het Westen
dwars te zitten dan om de Chinezen
voor te zijn. Het ligt daarom voor de
hand aan te nemen dat Podgorni in
Afrika drie belangen moest dienen:
het aanknopen van vriendschappe
lijke betrekkingen vooral met lan
den die bereid zijn de Rode Vloot
de benodigde faciliteiten te ver
schaffen om zich als vloot van we
reldformaat te.kunnen handhaven;
de Afrikaanse vriendschap voor
China in de kiem te smoren en de
invloed van het Westen af te zwak
ken.
De Russen zijn op dit ogenblik het
meest geïnteresseerd in de Hoorn
van Afrika, waar hun tegenstrijdige
politiek kenmerkend is voor hun
gedurfde opportunisme.
In het midden van de jaren zestig
besloot de Sowjet-Unie Somalië
van wapens te voorzien toen het
Westen een soortgelijk verzoek had
afgewezen omdat het republiekje
ter bevrediging van zijn nationale
ambities veranderingen eiste in de
grenzen van Ethiopië Kenia en
Dzjibouti, alle drie pro-westerse
landen. De laatste tien jaar is het
leger van Somalië met Russische
hulp uitgegroeid van ongeveer
vierduizend man tot een goed ge
traind modern leger van twintig
duizend man met een luchtmacht
die zelfs over Migs-21 beschikt.
Onder het motto „voor wat hoort
wat" kregen de Russen in Berbera
vlootfaciliteiten. Samen met de op
zichzelf wat minder belangrijke fa
ciliteiten in Aden zorgden de voor
zieningen in Berbera ervoor dat de
Russische vloot zich kon handha
ven in het westelijk deel van de In
dische Oceaan met een bereik dat
zich uitstrekt tot aan de toegangs
wegen naar het Indiase subconti
nent en de Perzische Golf.
Maar Saoedi-Arabie heeft grote be
zwaren tegen deze Russische aan
wezigheid in de Rode Zee (of zoals
het liever zegt: de Arabische Zee).
Vorig jaar boden de Saoediers So
malië economische hulp aan in ruil
voor een geleidelijk vertrek van de
Russen. De vroegere Amerikaanse
ambassadeur in Saoedi-Arabie,
James Akins, vindt dat het Penta
gon deze poging schipbreuk heeft
laten lijden. Volgens hem was het
Amerikaanse ministerie van defen
sie bang dat de toch al niet zo toe
schietelijke Senaat geen geld be
schikbaar zou stellen voor de uit
breiding van de Engels-
Amerikaanse basis op Diego Garcia
als de Russen eenmaal uit Berbera
zouden zijn weggestuurd.
Hofmakerij
Meer succes hadden de Saoediers
in Noord-Jemen, waar de Russi
sche faciliteiten, in Hodeida - eens
ten onrechte een belangrijke Rus
sische basis genoemd - werden in
getrokken. Gezien het belang van
de Rode Zee in Gorsjkows strategie
moeten de Russen wel ongerust
zijn over de Saoedische aanpak van
Somalië. Dit verklaart waarschijn
lijk waarom Moskou de laatste an
derhalf jaar Ethiopië zo het hof
maakt, hoezeer Somalië het mili
taire bewind in Addis Abeda ook-
haat.
De kwestie-Eritrea is al even inge
wikkeld. Daar is het Bevrijdings
front voor Eritrea met steun van
Somalië in opstand tegen de Ethio
pische regering. De Russen prijzen
het moorddadige bewind in Addis
Abeba als „een werkelijk revolu
tionaire beweging" en Russische
kranten steunen Ethiopië terwijl de
Russen vroeger het bevrijdings
front hielpen. Maar toen leefde Hai-
le Selassie nog.
In het begin schrok Somalië van
deze koerswijziging, vooral omdat
Ethiopië bereid hikt Russische wa-,
pens te aanvaarden ter vervanging
van de Amerikaanse. De Somaliërs
vroegen Moskou hoe ze er zeker
van kunnen zijn dat de Russische
wapens niet tegen hen gebruikt zul
len worden als het ooit tot een oor
log komt over Dzjiboeti waar deze
zomer de Fransen wegtrekken.
(Beide landen hebben grote be
langstelling voor deze laatste
Franse kolonie in Afrika).
De Russen trachtten Somalië ge
rust te stellen met de redenering
dat als Ethiopië voor Moskou kiest,
dan een Somalisch plan werkelijk
heid kan worden: de vorming van
een federatie van vier kuststaten
langs de Rode Zee, Ethiopië, Soma
lië, Eritrea en Dzjiboeti. Zo'n feder
atie zou de problemen van de on
derlinge grenzen en de toegang tot
de zee onder hoede van de Russen
kunnen oplossen. Tegelijk zouden
de Russen een keten van facilitei--
ten voor hun vloot en andere mili
taire middelen krijgen van on
schatbare waarde - niet alleen in
Berbera, maar ook in de Ethiopi
sche havens Assab en Massawa en
in Dzjiboeti.
Fidel Castro speelt hierbij de rol
van een soort Kissinger, die heen en
weer vliegt tussen Mogadishoe en
Addis Abeba om alle zorgen over
een "revolutionaire marxistische
alliantie" weg te nemen.
Het is een pracht idee - als het lukt.
Maar de anti-Moskou-krachten in
dit gebied zijn opgetrommeld en
waren onlangs in Noord-Jemen
bijeen om een Rode Zee Federatie
onder Russische beschermheer
schap te dwarsbomen. Daar praat
ten Somalië en Zuid-Jemen (pro-
Moskou) met Soedan en Noord-
Jemen (anti). De drijvende kracht
achter dit overleg - Saoedi-Arabië -
hield zich op de achtergrond, al
wordt er wel verteld dat Saoedi-
Arabië bereid is zijn financiële
steun drastisch uit te breiden als
Somalië en Zuid-Jemen het Russi
sche plan verwerpen en meewer
ken aan een "Arabische-Zee-
alliantie".
De ontwikkelingen in de Hoorn
kunnen de komende weken wel
eens dramatisch worden nu Russen
en Saoediërs zulke hoge inzetten op
het spel hebben staan.
De Hoorfris echter slechts één van
de vijf gebieden in dit werelddeel
waarvoor de Russen belangstelling
hebben en zuidelijk Afrika wordt
steeds belangrijker.
Als het Westen, en met name Enge
land en Amerika, er niet snel in
slaagt de problemen van Rhodesië
en Namibië opgelost te krijgen {en
in een later stadium geldt dat ook
voor Zuid-Afrika), dan zullen de
Russen ongetwijfeld een belangrij
ker rol kunnen gaan spelen in
zuidelijk Afrika, te beginnen in Mo
zambique.
Mozambique zoekt een sterke
bondgenoot in de strijd tegen de
Rhodesische troepen die vrijelijk
op Mozambicaans grondgebied
opereren, en om het nog grotere ge
vaar te bezweren dat Zuid-Afrika
hetzelfde gaat doen. Tot het mo
ment waarop zij de macht verover
den, koesterden de leiders van Mo
zambique sympathie voor Peking
en moesten zij van Moskou niets
weten.
Als de Afrikaanse nationalisten op
de lange duur geen andere moge
lijkheid zien om van Ian Smith af te
komen dan met gewapende strijd,
dan zullen de Russen de belang
rijkste rol kunnen spelen bij de be
wapening van deze strijdkrachten,
die van Mozambique uit opereren.
Dat zou van ernstige invloed zijn op
het karakter van de strijd tegen
Zuid-Afrika zelf.
Amin
Het derde vlak van interesse voor
de Russen ligt in Oost-Afrika. Hun
enige klant daar is Idi Amin, die al
leen dankzij Russische militaire
hulp zijn gruwelijke terreur kan
volhouden.
Wat hebben de Russen voor met
hun hulp aan een tiran als Amin?
Het antwoord is dat Amin de enige
is in dit gebied die hun hulp wil
aanvaarden, en die deze hulp ook
hard nodig heeft. Kenia is Moskou
slecht gezind en Tanzania krijgt al
zijn militaire hulp van de Chinezen.
Rusland vierde belangengebied in
Afrika ligt langs de Middellandse
Zee, waar het zich concentreert op
Algerije en Libië. Met de vurig
anti-communistische, pan-
islamitische Libische president
Gadaffi zijn de Russen dikke
vrienden. En dat kan omdat ze bei
den even vijandig staan tegenover
het Egypte van Sadat. Daarbij komt
dat Tripoli een prima aanloopha
ven is. voor de Rode Vloot.
Mozambique
zoekt sterke
bondgenoot
in strijd tegen
troepen van
Rhodesië
Langs de Atlantische kust tenslotte
ligt de vijfde belangensfeer voor
Rusland. Het geniet daar gast
vrijheid voor zijn vloot in vier lan
den: in Skoe Toeré's Guinea, in de
vroegere Portugese kolonie
Guinee-Bissau, in Kongo-
Brazzaville, vanwaar de Russen
hun operaties in Angola opzetten,
en in Angola.
Deze laatste bondgenoot biedt
Moskou nog een voordeel. Het kan
vandaar druk uitoefenen op Zuid-
Afrika door middel van Namibië.
Het Kremlin heeft zijn uiterste best
gedaan oim de SWAPO, de bevrij
dingsbeweging van Namibië, zover
te krijgen dat zij de hulp van de
Chinezen opzegt. Tot nu toe heeft
de SWAPO niet toegehapt, omdat
zij onafhankelijk wil blijven. Maar
als Zuid-Afrika zijn zin doordrijft
en Namibië buiten de SWAPO om
onafhankelijk maakt, dan zal de
SWAPO mogelijk niet onder Russi
sche hulp uit kunnen.
Als dan ook nog Mozambique Rus
sische militaire hulkpinstructeurs
accepteert omdat het zich zorgen
maakt over Rhodesië, heeft Rus
land Zuid-Afrika in de tang.
Moskou speelt een wereldrol die
vroeger aan de westerse imperalis-
tische machten was voorbehouden.
Maar het zou een misvatting zijn
om te veronderstèllen dat de Russi
sche politiek in Afrika agressief is
in die zin dat Rusland bereid is een
militaire confrontatie met het Wes
ten te riskeren. Moskou's belang
rijkste belangen zijn en blijven de
Vlootstrategie van Gorsjkow waar
te maken, de Chinezen uit te range
ren en waar mogelijk te profiteren
van fouten van het Westen.
Observer-dienst
Moammer Gaddafi
Fidel Castro
il Sergej Gorsjkow
