De terreur van de tijd Hoe beleeft een mens de tijd buiten de tijd? ©m ©2„©© QJOPff 5§ InKStf HDW studente BONN - Die overgang op zomertijd betekent niet meer dan een rim peling in de gang der tijden. De zestig minuten slaap die je in de korte nacht van 2 op 3 april inle vert krijg je in een extra-lange septembernacht gecompen seerd. Je zit daarmee zogezegd op de nul-lijn. De „inwendige klok" van de mens, ingesteld op 24 uur-perioden, wisseling van licht en donker, warm en koud blijft ongestoord, zal die geringe afwij kingen van april en september amper registreren. Geheel anders ligt dat natuurlijk bij een mens, die in jet-vliegtuigen in veel te korte tijd naar verre doe len raast. Zijn klok tikt door, maar dat het met zijn ritme zo precies niet meer klopt wordt de passagier duidelijk als hij van west naar oost vliegend zich met het ontbijt dient te haasten omdat hij anders te laat komt voor- het middagmaal Of ook: de reiziger van Schiphol naar de Verenigde Staten treft op Kennedy Airport een vijf uur vroegere wereld aan. Dat bete kent wennen, aanpassen, met het verzetten van de wijzers op het polshorloge is het niet gedaan. De reiziger bespeurt dat de volgende dag - als zijn nog op Amsterdam afgestelde inwendige klok hem vijf uur te vroeg doet ontwaken. Op drift Hij is uitgeslapen - en ontregeld. Daaraan komt pas na enkele et malen een einde, dan loopt zijn bio-klok weer ongeveer gelijk met de officiële tijdaanwijzing in New York. Totdat hij terugvliegt en ingeklemd tussen ontbijt en lunch zijn tijdsbesef opnieuw op drift raakt. Het kost weinig moeite je voor te stellen dat ie mand die zich voortdurend van tijdzone naar tijdzone rept alleen al vanwege de veelvuldige ver storing van de inwendige klok li chamelijk en psychisch in het ongerede kan raken. Piloten en ministers van buitenlandse za ken kunnen daarover een boekje opendoen en misschien ook Herbert von Karajan. Nog een stap verder. Hoe zit het met mensen die bewust en opzet telijk buiten elke waarneembare tijd worden geplaatst9 Hoe ziet het er bij hen van binnen uit als zij verstoken van klok, radio en TV, van de waarneming van licht en donker, drie tot zes weken in on deraardse ruimten doorbrengen? Wat gebeurt er met hun bio-klok die bij het leven bovengronds zo onopvallend normaal haar vitale werk verricht? Het door deze klok bepaalde da gritme betreft niet alleen de een voudig te meten activiteiten van de mens, maar ook de lichame lijke verrichtingen zoals groeis- nelheid of stofwisseling. Bij de mens wisselen in de loop van een etmaal niet alleen die functies tussen hoogste en laagste waar den, maar is ook het prestatie vermogen aan duidelijke schommelingen onderhevig. Eenvoudig voorbeeld: „Een champagne-ontbijt valt "s och tends geheel anders dan een zelfde menu op de late avond". Proefpersonen Je hoeft geen drinkebroer te zijn om te weten dat dr. Hutger Wever van .het Max Planck-instituut voor Gedragsfysiologie in het Beierse Erling-Andechs met die opmerking gelijk heeft. Dr. We ver is een van de wetenschaps beoefenaren, die in een heuvel ten zuiden van Munchen proef personen wekenlang onder de grond stoppen om te zien hoe zij het avontuur van hun tijdelijke tijdeloosheid verwerken. In twee tamelijk behaaglijke apparte menten van elk 20 m2 met keu ken, slaapruimte, douche, WC. hebben tot nu toe meer dan tweehonderd vrijwilligers, van jeugdige studenten tot 69-jarigen, zich volledig van de buitenwe reld laten afsluiten. In de heuvel van Erling-Andechs blijken de klokken al spoedig an ders te lopen, er ontstaan opval lende afwijkingen tussen de in wendige klok der vrijwilligers en het boven de aarde gebruikelijke dagritme. De geïsoleerde mens gaat iedere dag wat later slapen en staat ook wat later op. Dat ver schil groeit. Na enige tijd zoeken de proefpersonen 's middags al het bed op en beginnen om streeks middernacht te werken (veel studenten maken van het experiment gebruik om een ten tamen voor te bereiden). Prikkels Merkwaardig is dat zich ook de ve getatieve, niet van de wil afhan kelijke, lichaamsfuncties (schommelingen in lichaam stemperatuur, verrichtingen van interne organen als de nieren) op deze verschuiving van de nor male tijd instellen. Zowel het waken-slapenritme als de tijd kring van de lichaamsfuncties komt op een gemiddelde waarde van 25 uur te liggen. De prikkels voor de inwendige klok kunnen alleen uit de mens zelf voortko men, zo meent dr. Wever, Want in de natuur komt een 25 uur-ritme nu eenmaal niet voor. Ook op de werking van licht en donker rea geren de proefpersonen niet meer volgens het oude 24 uur schema. Zij gaan naar bed wan neer zij zich vermoeid voelen, ook als het door de bovengrondse waarnemers ingeschakelde licht nog brandt, en zij zien er in het geheel niet tegen op om in het donker hun voedsel te bereiden als zij honger hebben. Een enkele slimmerd wist daarbij toch nog wat bovengrondse tijd in zijn woonruimte te smokkelen. Hij maakte gebruik van een platen- spelen zodra een single na onge veer drie minuten was afge draaid, was een ei zacht gekookt. Langslapen Naarmate de ongetelde uren en da gen verstrijken, raakt bij veel vrijwilligers de inwendige klok geheel van .slag. Er is een manne lijke proefpersoon geweest die dertig uur lang werkte, daarna twintig uur achtereen om vervol gens, maar men mag aannemen geheel verfrist, opnieuw aan te treden voor een werkdag van der tig uren. Zijn lichaamsfuncties echter bleven hardnekkig vol gens een 25 uur-cyclus verlopen. Die verschillende ritmen bracht de onderzoekers tot een verrassende vondst. De resultaten van het ex periment maakten duidelijk, dat in de mens tenminste twee van elkaar onafhankelijke „biologi sche klokken" werkzaam zijn, waarvan een de slapen-waken- cyclus, de andere de vegetatieve lichaamsfuncties stuurt. Weliswaar was er in het genoemde geval nog sprake van een koppe ling tussen beide klokken, maar de ene (dertig uur werken, twin tig uur slapen, tezamen vijftig redelijke gooi gedaan kon worden naar uur en minuut; de oude Egyptenaren lazen de tijd af aan de gnomon, een vertikale zuil. Nu is de zon newijzer verworden tot een doelloos siervoorwerp van plastic in het stadsachter- tuintje: de bezitter verlaat zich voor zijn dagindeling op een door een kwartskristal gevoed horloge en beklaagt zich bij de dealer als zijn uur werk een seconde verschil vertoont met het telefonische tijdsein. Wie zegt trouwens dat dat tijd sein onfeilbaar is. Moet ik ver trouwen op een juffrouw die met weliswaar aangename stem doch op mechanische wijze verklaart dat het bij de volgende toon 14 uur 18 mi nuten en 40 seconden is. Of dien ik meer geloof te hechten aan mijn horloge van 29,- dat tegelijkertijd beweert dat het 14.18.33 uur is? Uit eigen- dommelijke overwegingen ben ik hiertoe geneigd, ook al omdat ik technologische per fectie wantrouw - liever ze ven seconden te laat in eigen beheer dan het dictaat opge volgd van die telefonische chronometer, zo'n dwarskop ben ik ook wel weer. Wat, trouwens is tijd? Kerk vorst Aurelius Augustinus zei: "Als niemand het me vraagt weet ik het; als ik het wil uitleggen aan iemand die het vraagt weet ik het niet". Alweer de abstractie van een gegeven waar we, zo lang het duurt, allemaal mee moeten leven: die ongrijpbaarheid zou je de terreur van de tijd kunnen noemen. We zijn er aan overgeleverd, letterlijk elke seconde van ons bestaan, tot aan de allerlaatste. Maar ook die allerlaatste seconde is bedrog, want al stappen u en ik eruit, de Tijd gaat door - uur) liep precies tweemaal zo snel als de andere. Maar onderzoekin gen bij twintig andere ondergrond-bewoners bevestig den de hypothese van onafhanke lijk van elkaar functionerende inwendige klokken. Terwijl het ritme van de lichaamstempera tuur zich steeds in ongeveer 25 uur-perioden voltrok, liep het slapen-waken-ritme bij de afzon derlijke proefpersonen sterk uit een: soms 33 of 40 uren, maar soms ook maar zeventien uur Verrassing De onderzoekers wachtte een nieuwe verrassing toen zij er toe overgingen bij de ontregelde proefpersonen een zwak elek trisch veld met een frequentie van 10 Hz op te wekken. Het wis- selveld herstelde de koppeling tussen de beide klokken, zodat zij na verloop van enige tijd weer synchroon begonnen te lopen Andere testpersonen bij wie de klokken niet waren ontkoppeld bleken trouwens ook gevoelig voor het elektrisch veld: de in wendige klok liep sneller dan zelfs indien door een onfor tuinlijk gebaar van een Pen- tagoneur of een Kremlinees de wereld een nucleair einde vindt. Merkwaardig Het merkwaardige van tijd is ook dat je haar waarneemt met uitwendige zintuigen (de ogen) en haar voornamelijk verwerkt met inwendige zin tuigen (bewustzijn, meer nog onder-bewustzijn). Je ZIET hoe laat het is - 14 uur 18 mi nuten en 40 seconden - maar je VOELT niets: tenslotte is het een kwestie van destijds gemaakte afspraken dat we het nu 14.18.40 moeten noe men. Pas bij afwezigheid van uiterlijke tijdsaanduidingen (horloge, kerkklok, etc.) wordt de tijd als Gevoel erva ren: hoe laat is het toch? Doe maar eens een blinddoek voor en probeer een uur af te tel len; een gezelschapsspel dat snel verveelt. Want je loopt onherroepelijk vast, de gedachten drijven af, bij achthonderdvierendertig treedt een heftig gapen in, de ogen gaan tranen, de behoefte aan sterke drank neemt toe, ettelijke lichaamsdelen be ginnen een zelfstandig leven te leiden en nog voor de dui zend tellen is men een geeste lijk en lichamelijk wrak dat schreiend zijn horigheid aan het horloge bekent. We kun nen niet meer zonder, want dat polssierraad stuurt, in een periode waarin door econo mische eisen tijd een schaarste-artikel is gewor den, ons leven. Aanstonds zet u de klok een uur vooruit. Ook dat is een op slaafsheid berustende af spraak waar we ons allemaal aan zullen houden, want alles heeft zijn tijd. zonder die stroom het geval- was geweest. Over de aard en de werking van de biologische stuurmechanismen die men gemakshalve inwendige klokken heeft gedoopt, is nog weinig bekend. Maar de ontdek king van het bestaan ervan helpt in ieder geval de klachten verkla ren van mensen die zich al te snel tussen ver van elkaar verwij derde tijdzones bewegen. De in wendige klokken hebben ver schillende tijden nodig om zich bijvoorbeeld na een lange af- standsvlucht op de tijdsver- schuiving in te stellen. Enkele dagen na die verschuiving zijn de betrekkingen tussen de klokken verstoord omdat zij zich in uit eenlopende mate aan de nieuwe situatie hebben aangepast. De innerlijke desintegratie is ver moedelijk de belangrijkste oor zaak van de vermindering van de prestaties tijdens de periode van aanpassing. Neurosen De experimenten in Beieren kun nen, zo bericht het Max Planck- instituut, misschien ook bijdra gen tot beter inzicht in psychi sche ziektebeelden en ouder- domsverschijnselen. Bij neuro tici en ook bij oude mensen raken de inwendige klokken relatief snel uit de maat. Mogelijk kun nen neurotische storingen en tal rijke ouderdomskwalen opgehe ven worden wanneer het zou lukken methoden te vinden om „vanbuitenaf' de van slag ge raakte bio-klokken weer op el kaar af te stemmen. De meest trefzekere methode meent het laboratorium van dr. Wever al ontdekt te hebben: so ciaal contact schijnt voor de mens de belangrijkste tijdsbepa- ler te zijn, het instrument voor de coördinatie van die raadselach tige klokken. Een woordvoerder van het instituut zegt: „En dat is een recept, waarmee de artsen nog niet zo goed weten om te gaan". Morgen, zondag 3 april, is de kortste dag van het jaar. Via het parlement hebben we afgesproken, dat we vannacht de zomertijd in voeren en nu maar wach ten op het uur, dat er niet komt: 02.00 uur zal er niet zijn, want dan schakelen we over op 03.00 uur. Het heeft toch nog heel wat voeten in de aarde voordat we straks kunnen profite ren van langere zomerse dagen. Want bij allle ver voersmaatschappijen zijn er problemen. Maar ook bij de PTT bijvoorbeeld: daar moeten flink wat overuren gemaakt worden om de klokken gelijk te krijgen. De automatiek, die regelt dat om 18.00 uur het vrijetijdstarief voor de telefoon ingaat en om 08.00 uur weer eindigt, moet worden bijgesteld. Anders zouden we een uur eerder goedkoper kunnen telefoneren. En wat ge- o o beurt er als u vannacht om 2 uur 002 belt? De PTT zorgt ervoor, dat u dan hoort: "Bij de volgende toon is het 3 uur, precies." En krijgen die PTT'ers dan een uur extra overwerk uitbetaald? Nee. Een dien storder vermeldde vorige week, dat overuren uitbe taald worden op basis van de werkelijk gemaakte uren. In voor de goede orde nog maar eens op een rijtje, wat het buitenland doet: West-Duitsland: geen zo mertijd. Engeland; Zette al op 20 maart de klok een uur vooruit en kwam daarmee op de tot 2 uur vannacht geldende tijd in ons land. Na 2 uur vannacht zijn de Engelsen dus weereen uur achter. Engelsen en Duit sers zitten dan wel op de zelfde tijd. Italië; Voert pas op 22 mei de zomertijd in. Spanje: Verwacht wordt, dat de Spanjaarden, de Beneluxlanden en Frank rijk zal volgen in het in voeren van zomertijd. Wanneer is nog niet be kend. De zomertijd bij ons geldt tot de nacht van 24 op 25 september. Dan draaien we alles weer een uur te rug. Hieronder een tweetal ver halen over dat allesover heersende fenomeen; De Tijd. Niet te vlug en niet te langzaam uitgesproken. Op die manier is me lang geleden geleerd, tel je een seconde af. Ik doe het nog wel eens als ik een eitje kook, want mijn enigszins pa ranoïde afkeer van de tech niek verhindert me een eier- klok aan te schaffen. Meestal lukt het wel om het halfzacht te krijgen, maar soms schijn ik toch te traag geteld te heb ben en krijg ik zo'n harde dooier die de onaangename eigenschap bezit zich voor namelijk in holle kiezen te vestigen. Zelfs bij dergelijke geringe be zigheden blijkt het tijdsbesef dus gebrekkig te zijn. We zijn, teneinde te weten hoe laat het is, aangewezen op het uur werk, tenzij we van landelijke afkomst 'zijn en met een schuine blik op de zon bij, soms treffende, benadering kans zien te schatten in welk tijdsgewricht we nu weer le ven. Sommige mensen - ik heb het een beetje - behoeven geen wekker teneinde 's och tends op een met zichzelf af gesproken tijdstip te ontwa ken, maar dat wil weieens een kwartier vroeger of later zijn - feilloos is alleen de gevloekte alarmschel. Knipoog Een-en-twintig, een seconde. De duur van een vette knipoog, een stevige handdruk, een vluchtigei kus, een val tussen leven en dood. Maar ook: "tijdeenheid, in 1968 door de Conference Generale des Poids et Mesures officieel gedefinieerd als 9.192.631.770 maal de periode van de elek tromagnetische golf die be hoort bij de overgang tussen de twee hyperfijne niveaus van de grondtoestand 2S van het nuclide 33 Cs. Deze twee niveaus onderschei den zich van elkaar uitslui tend in de waarden van het quantumgetal F voor het to tale impulsoment. De waar den zijn respectievelijk F' 4 en F=3; dwz. in de ene toe stand van cesium zijn de spins van de atoomkern 1+7/2) en het valentieelektron gelijk gericht, in de andere tegengesteld gericht". Door Henk Oolbekkink Het vergde 45V2 seconde om deze definitie op normale leessnelheid tot een goed einde te brengen: Opnieuw het bewijs dat de wetenschap in zijn jargon God noch ge bod, paal noch perk, tijd noch geld telt. Vandaar, vermoede lijk. het algemeen geldende beeld van de geleerde die, zonder acht te slaan op de wij zerplaat en met voorbijgaan van religieuze concepties, in zijn laboratorium op kosten van de gemeenschap zijn on doorzichtige experimenten uitvoert zonder de zekerheid de wereld straks met een ge neesmiddel tegen de neus- verkoudheid te kunnen ver blijden. Kortom: tijd is. los van voortdurend gewijzigde formules, voor iedereen een ander begrip. Uren "Ik heb uren op je staan wach ten", zegt, onder de statio nsklok, de jongeman tegen het meisje dat, geheel volgens de, traditie, de afspraak met enige vertraging nakomt. In werkelijkheid is ze achttien minuten te Iaat en dat is niet meer dan 992.804.231.160 maal de periode van voor noemde elektromagnetische golf, dus waar maakt die jon gen zich druk om? Simpel: omdat hij, voor zijn gevoel, in de met verliefdheid samen hangende toestand van Himmelhochjauchzend bis zum Tode betrubt, voor zijn gevoel inderdaad uren heeft staan wachten - het absolu tisme van de door de Confe rence Generale des Poids et Mesures vastgelegde definitie is, op last van Cupido, in een abstractie veranderd. Vroeger behielp men zich met een zonnewijzer waarmee een

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 1977 | | pagina 13