De terreur
van de tijd
Hoe beleeft een
mens de tijd
buiten de tijd?
©m ©2„©©
QJOPff 5§ InKStf
HDW
studente
BONN - Die overgang op zomertijd
betekent niet meer dan een rim
peling in de gang der tijden. De
zestig minuten slaap die je in de
korte nacht van 2 op 3 april inle
vert krijg je in een extra-lange
septembernacht gecompen
seerd. Je zit daarmee zogezegd op
de nul-lijn. De „inwendige klok"
van de mens, ingesteld op 24
uur-perioden, wisseling van licht
en donker, warm en koud blijft
ongestoord, zal die geringe afwij
kingen van april en september
amper registreren.
Geheel anders ligt dat natuurlijk bij
een mens, die in jet-vliegtuigen in
veel te korte tijd naar verre doe
len raast. Zijn klok tikt door,
maar dat het met zijn ritme zo
precies niet meer klopt wordt de
passagier duidelijk als hij van
west naar oost vliegend zich met
het ontbijt dient te haasten omdat
hij anders te laat komt voor-
het middagmaal
Of ook: de reiziger van Schiphol
naar de Verenigde Staten treft op
Kennedy Airport een vijf uur
vroegere wereld aan. Dat bete
kent wennen, aanpassen, met het
verzetten van de wijzers op het
polshorloge is het niet gedaan. De
reiziger bespeurt dat de volgende
dag - als zijn nog op Amsterdam
afgestelde inwendige klok hem
vijf uur te vroeg doet ontwaken.
Op drift
Hij is uitgeslapen - en ontregeld.
Daaraan komt pas na enkele et
malen een einde, dan loopt zijn
bio-klok weer ongeveer gelijk
met de officiële tijdaanwijzing in
New York. Totdat hij terugvliegt
en ingeklemd tussen ontbijt en
lunch zijn tijdsbesef opnieuw op
drift raakt. Het kost weinig
moeite je voor te stellen dat ie
mand die zich voortdurend van
tijdzone naar tijdzone rept alleen
al vanwege de veelvuldige ver
storing van de inwendige klok li
chamelijk en psychisch in het
ongerede kan raken. Piloten en
ministers van buitenlandse za
ken kunnen daarover een boekje
opendoen en misschien ook
Herbert von Karajan.
Nog een stap verder. Hoe zit het
met mensen die bewust en opzet
telijk buiten elke waarneembare
tijd worden geplaatst9 Hoe ziet
het er bij hen van binnen uit als zij
verstoken van klok, radio en TV,
van de waarneming van licht en
donker, drie tot zes weken in on
deraardse ruimten doorbrengen?
Wat gebeurt er met hun bio-klok
die bij het leven bovengronds zo
onopvallend normaal haar vitale
werk verricht?
Het door deze klok bepaalde da
gritme betreft niet alleen de een
voudig te meten activiteiten van
de mens, maar ook de lichame
lijke verrichtingen zoals groeis-
nelheid of stofwisseling. Bij de
mens wisselen in de loop van een
etmaal niet alleen die functies
tussen hoogste en laagste waar
den, maar is ook het prestatie
vermogen aan duidelijke
schommelingen onderhevig.
Eenvoudig voorbeeld: „Een
champagne-ontbijt valt "s och
tends geheel anders dan een
zelfde menu op de late avond".
Proefpersonen
Je hoeft geen drinkebroer te zijn
om te weten dat dr. Hutger Wever
van .het Max Planck-instituut
voor Gedragsfysiologie in het
Beierse Erling-Andechs met die
opmerking gelijk heeft. Dr. We
ver is een van de wetenschaps
beoefenaren, die in een heuvel
ten zuiden van Munchen proef
personen wekenlang onder de
grond stoppen om te zien hoe zij
het avontuur van hun tijdelijke
tijdeloosheid verwerken. In twee
tamelijk behaaglijke apparte
menten van elk 20 m2 met keu
ken, slaapruimte, douche, WC.
hebben tot nu toe meer dan
tweehonderd vrijwilligers, van
jeugdige studenten tot 69-jarigen,
zich volledig van de buitenwe
reld laten afsluiten.
In de heuvel van Erling-Andechs
blijken de klokken al spoedig an
ders te lopen, er ontstaan opval
lende afwijkingen tussen de in
wendige klok der vrijwilligers en
het boven de aarde gebruikelijke
dagritme. De geïsoleerde mens
gaat iedere dag wat later slapen
en staat ook wat later op. Dat ver
schil groeit. Na enige tijd zoeken
de proefpersonen 's middags al
het bed op en beginnen om
streeks middernacht te werken
(veel studenten maken van het
experiment gebruik om een ten
tamen voor te bereiden).
Prikkels
Merkwaardig is dat zich ook de ve
getatieve, niet van de wil afhan
kelijke, lichaamsfuncties
(schommelingen in lichaam
stemperatuur, verrichtingen van
interne organen als de nieren) op
deze verschuiving van de nor
male tijd instellen. Zowel het
waken-slapenritme als de tijd
kring van de lichaamsfuncties
komt op een gemiddelde waarde
van 25 uur te liggen. De prikkels
voor de inwendige klok kunnen
alleen uit de mens zelf voortko
men, zo meent dr. Wever, Want in
de natuur komt een 25 uur-ritme
nu eenmaal niet voor. Ook op de
werking van licht en donker rea
geren de proefpersonen niet
meer volgens het oude 24 uur
schema. Zij gaan naar bed wan
neer zij zich vermoeid voelen,
ook als het door de bovengrondse
waarnemers ingeschakelde licht
nog brandt, en zij zien er in het
geheel niet tegen op om in het
donker hun voedsel te bereiden
als zij honger hebben. Een enkele
slimmerd wist daarbij toch nog
wat bovengrondse tijd in zijn
woonruimte te smokkelen. Hij
maakte gebruik van een platen-
spelen zodra een single na onge
veer drie minuten was afge
draaid, was een ei zacht gekookt.
Langslapen
Naarmate de ongetelde uren en da
gen verstrijken, raakt bij veel
vrijwilligers de inwendige klok
geheel van .slag. Er is een manne
lijke proefpersoon geweest die
dertig uur lang werkte, daarna
twintig uur achtereen om vervol
gens, maar men mag aannemen
geheel verfrist, opnieuw aan te
treden voor een werkdag van der
tig uren. Zijn lichaamsfuncties
echter bleven hardnekkig vol
gens een 25 uur-cyclus verlopen.
Die verschillende ritmen bracht de
onderzoekers tot een verrassende
vondst. De resultaten van het ex
periment maakten duidelijk, dat
in de mens tenminste twee van
elkaar onafhankelijke „biologi
sche klokken" werkzaam zijn,
waarvan een de slapen-waken-
cyclus, de andere de vegetatieve
lichaamsfuncties stuurt.
Weliswaar was er in het genoemde
geval nog sprake van een koppe
ling tussen beide klokken, maar
de ene (dertig uur werken, twin
tig uur slapen, tezamen vijftig
redelijke gooi gedaan kon
worden naar uur en minuut;
de oude Egyptenaren lazen de
tijd af aan de gnomon, een
vertikale zuil. Nu is de zon
newijzer verworden tot een
doelloos siervoorwerp van
plastic in het stadsachter-
tuintje: de bezitter verlaat
zich voor zijn dagindeling op
een door een kwartskristal
gevoed horloge en beklaagt
zich bij de dealer als zijn uur
werk een seconde verschil
vertoont met het telefonische
tijdsein.
Wie zegt trouwens dat dat tijd
sein onfeilbaar is. Moet ik ver
trouwen op een juffrouw die
met weliswaar aangename
stem doch op mechanische
wijze verklaart dat het bij de
volgende toon 14 uur 18 mi
nuten en 40 seconden is. Of
dien ik meer geloof te hechten
aan mijn horloge van 29,- dat
tegelijkertijd beweert dat het
14.18.33 uur is? Uit eigen-
dommelijke overwegingen
ben ik hiertoe geneigd, ook al
omdat ik technologische per
fectie wantrouw - liever ze
ven seconden te laat in eigen
beheer dan het dictaat opge
volgd van die telefonische
chronometer, zo'n dwarskop
ben ik ook wel weer.
Wat, trouwens is tijd? Kerk
vorst Aurelius Augustinus
zei: "Als niemand het me
vraagt weet ik het; als ik het
wil uitleggen aan iemand die
het vraagt weet ik het niet".
Alweer de abstractie van een
gegeven waar we, zo lang het
duurt, allemaal mee moeten
leven: die ongrijpbaarheid
zou je de terreur van de tijd
kunnen noemen. We zijn er
aan overgeleverd, letterlijk
elke seconde van ons bestaan,
tot aan de allerlaatste. Maar
ook die allerlaatste seconde is
bedrog, want al stappen u en
ik eruit, de Tijd gaat door -
uur) liep precies tweemaal zo snel
als de andere. Maar onderzoekin
gen bij twintig andere
ondergrond-bewoners bevestig
den de hypothese van onafhanke
lijk van elkaar functionerende
inwendige klokken. Terwijl het
ritme van de lichaamstempera
tuur zich steeds in ongeveer 25
uur-perioden voltrok, liep het
slapen-waken-ritme bij de afzon
derlijke proefpersonen sterk uit
een: soms 33 of 40 uren, maar
soms ook maar zeventien uur
Verrassing
De onderzoekers wachtte een
nieuwe verrassing toen zij er toe
overgingen bij de ontregelde
proefpersonen een zwak elek
trisch veld met een frequentie
van 10 Hz op te wekken. Het wis-
selveld herstelde de koppeling
tussen de beide klokken, zodat zij
na verloop van enige tijd weer
synchroon begonnen te lopen
Andere testpersonen bij wie de
klokken niet waren ontkoppeld
bleken trouwens ook gevoelig
voor het elektrisch veld: de in
wendige klok liep sneller dan
zelfs indien door een onfor
tuinlijk gebaar van een Pen-
tagoneur of een Kremlinees
de wereld een nucleair einde
vindt.
Merkwaardig
Het merkwaardige van tijd is
ook dat je haar waarneemt
met uitwendige zintuigen (de
ogen) en haar voornamelijk
verwerkt met inwendige zin
tuigen (bewustzijn, meer nog
onder-bewustzijn). Je ZIET
hoe laat het is - 14 uur 18 mi
nuten en 40 seconden - maar
je VOELT niets: tenslotte is
het een kwestie van destijds
gemaakte afspraken dat we
het nu 14.18.40 moeten noe
men. Pas bij afwezigheid van
uiterlijke tijdsaanduidingen
(horloge, kerkklok, etc.)
wordt de tijd als Gevoel erva
ren: hoe laat is het toch? Doe
maar eens een blinddoek voor
en probeer een uur af te tel
len; een gezelschapsspel dat
snel verveelt.
Want je loopt onherroepelijk
vast, de gedachten drijven af,
bij achthonderdvierendertig
treedt een heftig gapen in, de
ogen gaan tranen, de behoefte
aan sterke drank neemt toe,
ettelijke lichaamsdelen be
ginnen een zelfstandig leven
te leiden en nog voor de dui
zend tellen is men een geeste
lijk en lichamelijk wrak dat
schreiend zijn horigheid aan
het horloge bekent. We kun
nen niet meer zonder, want
dat polssierraad stuurt, in een
periode waarin door econo
mische eisen tijd een
schaarste-artikel is gewor
den, ons leven.
Aanstonds zet u de klok een uur
vooruit. Ook dat is een op
slaafsheid berustende af
spraak waar we ons allemaal
aan zullen houden, want alles
heeft zijn tijd.
zonder die stroom het geval-
was geweest.
Over de aard en de werking van de
biologische stuurmechanismen
die men gemakshalve inwendige
klokken heeft gedoopt, is nog
weinig bekend. Maar de ontdek
king van het bestaan ervan helpt
in ieder geval de klachten verkla
ren van mensen die zich al te snel
tussen ver van elkaar verwij
derde tijdzones bewegen. De in
wendige klokken hebben ver
schillende tijden nodig om zich
bijvoorbeeld na een lange af-
standsvlucht op de tijdsver-
schuiving in te stellen. Enkele
dagen na die verschuiving zijn de
betrekkingen tussen de klokken
verstoord omdat zij zich in uit
eenlopende mate aan de nieuwe
situatie hebben aangepast. De
innerlijke desintegratie is ver
moedelijk de belangrijkste oor
zaak van de vermindering van de
prestaties tijdens de periode van
aanpassing.
Neurosen
De experimenten in Beieren kun
nen, zo bericht het Max Planck-
instituut, misschien ook bijdra
gen tot beter inzicht in psychi
sche ziektebeelden en ouder-
domsverschijnselen. Bij neuro
tici en ook bij oude mensen raken
de inwendige klokken relatief
snel uit de maat. Mogelijk kun
nen neurotische storingen en tal
rijke ouderdomskwalen opgehe
ven worden wanneer het zou
lukken methoden te vinden om
„vanbuitenaf' de van slag ge
raakte bio-klokken weer op el
kaar af te stemmen.
De meest trefzekere methode
meent het laboratorium van dr.
Wever al ontdekt te hebben: so
ciaal contact schijnt voor de
mens de belangrijkste tijdsbepa-
ler te zijn, het instrument voor de
coördinatie van die raadselach
tige klokken. Een woordvoerder
van het instituut zegt: „En dat is
een recept, waarmee de artsen
nog niet zo goed weten om te
gaan".
Morgen, zondag 3 april, is de
kortste dag van het jaar.
Via het parlement hebben
we afgesproken, dat we
vannacht de zomertijd in
voeren en nu maar wach
ten op het uur, dat er niet
komt: 02.00 uur zal er niet
zijn, want dan schakelen
we over op 03.00 uur.
Het heeft toch nog heel wat
voeten in de aarde voordat
we straks kunnen profite
ren van langere zomerse
dagen. Want bij allle ver
voersmaatschappijen zijn
er problemen. Maar ook
bij de PTT bijvoorbeeld:
daar moeten flink wat
overuren gemaakt worden
om de klokken gelijk te
krijgen. De automatiek,
die regelt dat om 18.00 uur
het vrijetijdstarief voor de
telefoon ingaat en om
08.00 uur weer eindigt,
moet worden bijgesteld.
Anders zouden we een uur
eerder goedkoper kunnen
telefoneren. En wat ge-
o o
beurt er als u vannacht om
2 uur 002 belt? De PTT
zorgt ervoor, dat u dan
hoort: "Bij de volgende
toon is het 3 uur, precies."
En krijgen die PTT'ers dan
een uur extra overwerk
uitbetaald? Nee. Een dien
storder vermeldde vorige
week, dat overuren uitbe
taald worden op basis van
de werkelijk gemaakte
uren.
In voor de goede orde nog
maar eens op een rijtje,
wat het buitenland doet:
West-Duitsland: geen zo
mertijd.
Engeland; Zette al op 20
maart de klok een uur
vooruit en kwam daarmee
op de tot 2 uur vannacht
geldende tijd in ons land.
Na 2 uur vannacht zijn de
Engelsen dus weereen uur
achter. Engelsen en Duit
sers zitten dan wel op de
zelfde tijd.
Italië; Voert pas op 22 mei de
zomertijd in.
Spanje: Verwacht wordt,
dat de Spanjaarden, de
Beneluxlanden en Frank
rijk zal volgen in het in
voeren van zomertijd.
Wanneer is nog niet be
kend.
De zomertijd bij ons geldt
tot de nacht van 24 op 25
september. Dan draaien
we alles weer een uur te
rug.
Hieronder een tweetal ver
halen over dat allesover
heersende fenomeen; De
Tijd.
Niet te vlug en niet te langzaam
uitgesproken. Op die manier
is me lang geleden geleerd, tel
je een seconde af. Ik doe het
nog wel eens als ik een eitje
kook, want mijn enigszins pa
ranoïde afkeer van de tech
niek verhindert me een eier-
klok aan te schaffen. Meestal
lukt het wel om het halfzacht
te krijgen, maar soms schijn
ik toch te traag geteld te heb
ben en krijg ik zo'n harde
dooier die de onaangename
eigenschap bezit zich voor
namelijk in holle kiezen te
vestigen.
Zelfs bij dergelijke geringe be
zigheden blijkt het tijdsbesef
dus gebrekkig te zijn. We zijn,
teneinde te weten hoe laat het
is, aangewezen op het uur
werk, tenzij we van landelijke
afkomst 'zijn en met een
schuine blik op de zon bij,
soms treffende, benadering
kans zien te schatten in welk
tijdsgewricht we nu weer le
ven. Sommige mensen - ik
heb het een beetje - behoeven
geen wekker teneinde 's och
tends op een met zichzelf af
gesproken tijdstip te ontwa
ken, maar dat wil weieens een
kwartier vroeger of later zijn -
feilloos is alleen de gevloekte
alarmschel.
Knipoog
Een-en-twintig, een seconde.
De duur van een vette knipoog,
een stevige handdruk, een
vluchtigei kus, een val tussen
leven en dood.
Maar ook: "tijdeenheid, in 1968
door de Conference Generale
des Poids et Mesures officieel
gedefinieerd als 9.192.631.770
maal de periode van de elek
tromagnetische golf die be
hoort bij de overgang tussen
de twee hyperfijne niveaus
van de grondtoestand 2S van
het nuclide 33 Cs.
Deze twee niveaus onderschei
den zich van elkaar uitslui
tend in de waarden van het
quantumgetal F voor het to
tale impulsoment. De waar
den zijn respectievelijk F' 4
en F=3; dwz. in de ene toe
stand van cesium zijn de
spins van de atoomkern
1+7/2) en het valentieelektron
gelijk gericht, in de andere
tegengesteld gericht".
Door
Henk Oolbekkink
Het vergde 45V2 seconde om
deze definitie op normale
leessnelheid tot een goed
einde te brengen: Opnieuw
het bewijs dat de wetenschap
in zijn jargon God noch ge
bod, paal noch perk, tijd noch
geld telt. Vandaar, vermoede
lijk. het algemeen geldende
beeld van de geleerde die,
zonder acht te slaan op de wij
zerplaat en met voorbijgaan
van religieuze concepties, in
zijn laboratorium op kosten
van de gemeenschap zijn on
doorzichtige experimenten
uitvoert zonder de zekerheid
de wereld straks met een ge
neesmiddel tegen de neus-
verkoudheid te kunnen ver
blijden. Kortom: tijd is. los
van voortdurend gewijzigde
formules, voor iedereen een
ander begrip.
Uren
"Ik heb uren op je staan wach
ten", zegt, onder de statio
nsklok, de jongeman tegen
het meisje dat, geheel volgens
de, traditie, de afspraak met
enige vertraging nakomt. In
werkelijkheid is ze achttien
minuten te Iaat en dat is niet
meer dan 992.804.231.160
maal de periode van voor
noemde elektromagnetische
golf, dus waar maakt die jon
gen zich druk om? Simpel:
omdat hij, voor zijn gevoel, in
de met verliefdheid samen
hangende toestand van
Himmelhochjauchzend bis
zum Tode betrubt, voor zijn
gevoel inderdaad uren heeft
staan wachten - het absolu
tisme van de door de Confe
rence Generale des Poids et
Mesures vastgelegde definitie
is, op last van Cupido, in een
abstractie veranderd.
Vroeger behielp men zich met
een zonnewijzer waarmee een