1
Kiezen als
in de
supermarkt
Belgisch onderwijs is zo
star als zijn open we's
Het verschil
tussen regeer
akkoord en
Regeerakkoord
DONDERDAG 10 MAART 1977
PAG1
Dan was er nog dat oude meneertje,
dat zich vorig jaar bij „de admini
stratie" van de Tweede Kamer
der Staten-Generaal vervoegde
met de mededeling dat wat hem
betrof de KVP, ARP, CHU, WD,
DS'70, SGP, GPV, RKPN en de
Boerenpartij zich maar beter
konden opheffen.
En of hij de fractieleiders van die
partijen, maar even te spreken
kreeg: Andriessen, Aantjes, Koe
koek, Kruisinga, en dat soort lui.
De bejaarde gast wenste hun te
zeggen dat de partijen, waarvoor
zij in onze landelijke vergader
zaal het woord voeren, waren
geannexeerd: voortaan zouden ze
deel uitmaken van een zojuist
opgerichte nieuwe politieke par
tij met brede basis: de Christe
lijke Nationale Volkspartij.
't Is waar gebeurd en het kan alleen
maar in Holland vindt men: in het,
versplinterde land van evenveel
zinnen als hoofden.
Bij de Kiesraad, een bureau van het
ministerie van Binnenlandse Za
ken, beëindigde men vorige week
de registtie van de politieke
groeperiren, die in de gelegen
heid wille zijn om mee te doen
aan de koende verkiezingen.
De lijst vane Kiesraad telde toen
73 partijnnen: van de Volkspar
tij voor Vjheid en Democratie,
die als nr. ngeschreven staat tot
het Demoetisch Actie Centrum
VrijzinnigDemocraten met nr.
191. Honddachttien partijen, zo
rekenen wuit, hebben zich niet
op de lystiten zetten, maar be
stonden oc wel degelijk.
Hollands... is er allicht een
Anti-Belasng Partij. Of men kan
zijn stem Krijt aan de Reforma
torische Pctieke Federatie of de
Practische utorijders en Volks
belangen ode partij Republiek
der Nederhden, de Monumen
tenpartij, Vje Democraten, Ne
derlandse rouwenpartij; keus
genoeg voc wie het establish
ment van OA, PvdA, VVD en
zelfs de al ïenig dagje meelo
pende Boer«partij, ontvluchten
wil.
Bij de invoering van een kiesd
rempel zou ook de heer Koekoek in
gevaar komen
Een politieke apermarkt, die men
elders in Euipa vergeefs zoeken
zal. In England bijvoorbeeld
wordt de petiek sinds jaar en
dag beheersidoor slechts twee
grootmachtei socialisten en
conservatieve. Dat komt door
het systeem \n de kiesdistricten
(630), die ieer een vertegen
woordiger in et Lagerhuis heb
ben
Verdriet
Van een evenretge vertegenwoor
diging, zoals i Nederland, kan
dus geen sprae zijn. Vooral de
liberalen heb'en daar verdriet
van: tijdens ddaatste verkiezin
gen haalden z<tien procent van
het aantal stermen, maar slechts
twee procent ran het aantal ze
tels.
Splinterpartijen naar Hollands
model hebben r dus geen leven,
al vindt men oq in Engeland ei
gengereide groejes, die het toch
maar proberen Toen bijvoor
beeld eind vorie maand in het
kiesdistrict vanie City of Lon
den tussentijds en Lagerhuisaf
gevaardigde moet worden geko
zen, deden ook prtjtjes mee als
het uiterst reotse National
Front, New Britai», een groep die
„Voor Christus, q Kroon en de
Natie", wilde opkenen en een die
Ook in West-Duitsland zijn er
weinig splinters; hier weerhoudt
de kiesdrempel de revolutionai
ren en zonderlingen ervan om
met een eigen lijst uit te komen;
om tot de Bondsdag te worden
toegelaten moet een partij min
stens vijf procent van het aantal
uitgebrachte stemmen hebben.
Door die kiesdrempel is zelfs de
aanvaarding van de liberale
Duitse partij FDP (die naast
CDU, CSU en SPD in de Bonds
dag zit) steeds c
beuren.
Mogelijk
Maar in Nederland hebben we die
problemen niet; door het ontbre
ken van een kiesdrempel is het
mogelijk dat de 150 zetels in de
Tweede Kamer door veertien
partijen bezet worden.
En dat nog een kleine zestig andere
politieke groeperingen menen
dat ook zij ooit aan de beurt ko
men en zich derhdlve maar alvast
bij de Kiesraad opgeven. Het zijn
die kleine partijen, die zich boos
maken als ze ervan horen dat een
kiesdrempel ook in Nederland
wenselijk ware.
Kamervoorzitter Vondeling bij
voorbeeld heeft er voor gepleit
een drempel in tevoeren van drie
procent; dat zou een eind maken
aan de aanwezigheid in de
Door
Aad Wagenaar
Tweede Kamer va dat soort va
derlandse noodzakelijkheden als
Gereform. Politiek Verbond,
Staatkundig Geref. Partij, de
radicalen van Bas de Gaay Fort
man, de pacifisten, de heer
Koekkoek en wellicht zou ook de
CPN in gevaar komen. Maar bij
de verkiezing van 25 mei aan
staande is die belemmering er
dus nog niet, zodat onder nr 189
van de Kiesraadlijst ook de Eu
ropese Conservatieve Unie zich
in de strijd kan storten.
Een van de jongste partijen, de
ECU, is in januari opgericht.
„Gelijkheid is dwaasheid" is het
motto der partij. De ECU keert
zich tegen de „nieuw-linkse
krachten", die in Nederland en
daarbuiten nivellering nastreven.
„De mens is niet gelijk, hij moet ei
gen initiatief kunnen tonen", zegt
secretaris F. B. Spaan ih Arnhem
Iedere vier jaar verschijnen die
pamfletten, waarin zoals in de
boodschap van de ECU gezegd
wordt dat vrijwel alle kerkge
nootschappen zijn aangetast,
evenals het hele maatschappe
lijke en culturele leven.
„Vernieuwers werden vernielers",
verklaart hoofdbestuurslid Mos
terd. „Het overhellen naar links
schept een ernstig gevaar, name
lijk van het ontstaan van een
rechts-extremistische beweging,
die het vacuum ter rechterzijde
opvult maar tevens onze demo
cratie bedreigt. Daarom is de Eu
ropese Conservatieve Unie opge
richt".
Nr. 166
En zo is onder nr. 166 ook de partij
„Rechten voor al wat leeft" in
1964 opgericht. Dat moet een ver
zamelplaats zijn van
maatschappij-kritische werk
groepen, verenigingen, bonden;
stichtingen, enkelingen, zo heeft
de initiatiefneemster mevrouw
Van Oosten-Poortman uit Raalte
verklaard.
„Wij willen los van elk politiek be
lang tot een beter leefklimaat
komen", zei ze, „een eind maken
aan mens- en milieu
ontwaarding. Om onze proble
men direct kenbaar te maken aan
de overheid moeten er een of
meer Kamerzetels gehaald wor
den om zitting te kunnen nemen
in een vaste Kamercommissie
voor dat soort zaken".
Een lijst met 73 politieke groepe
ringen... Maar helemaal bij de tijd
blijkt hij toch niet. We bellen aan
bij het adres Boerhaavestraat 55
te Tilburg. Volgens de Kiesraad
moet hier de groepering „Sa
menwerkingsvorm VROUW in
het beleid" gevestigd zijn. Nr.
163.
Een vrouw doet open. Geen publi
citeit, roept ze als we haar naar
het hoe en waarom van haar partij
vragen: „De partij bestaat al lang
niet meer!"
De Samenwerkingsvorm VROUW
bestond uit een groot aantal
vrouwen, vertelt ze dan toch, na
enig aandringen. Maar wat de let
ters VROUW betekenden, kan ze
zich nauwelijks nog herinneren.
VR stond voor Vrouwelijke Ratio.
En de laatste twee letters bete
kenden zoiets als Uitvoering Wet
telijke bepalingen. „Maar wat be
tekende die middelste O. nu
toch..., nee ik weet 't niet meer".
Jammer. Toch moet in dat huis in
Tilburg ooit het elan van aanpak
ken en de bezem door de vader
landse politiek hebben geheerst,
dat nu aangetroffen wordt bij
partij nr. 190: het Verbond tegen
Ambtelijke Willekeur.
Rooie Reus
Leider is Dirk de Vroome uit Ne-
derweert, de man die bekend is
als De Rooie Reus. Hij gaat met
zijn partij in alle achttien kies
kringen deelnemen aan de par
lementsverkiezingen. Voor de
kring Den Haag heeft hij als lijst
trekker aangewezen de heer
Joost van Steenis, een werkloze
wiskundeleraar.
„Ik heb veel ervaring als actievoer
der", zegt Van Steenis, „ik ben
ook wel eens gearresteerd ge
weest, vorig jaar bij een actie
tegen een huurverhoging in
Delft".
Het programma van het VAW kent
maar een punt, zegt Van Steenis
in navolging van de Rooie Reus:
er moet een eind gemaakt wor
den tegen iedere vorm van amb
telijke willekeur, waar en door
wie ook. „Het moet zo worden dat
de ambtenaar gaat doen wat zijn
plicht is: de burger steunen en-
behoeden".
De verkiezingscampagne van het
Verbond tegen Ambtelijke Wil
lekeur zal er een van veel stunt
werk zijn, belooft Van Steenis.
Meningen op
deze pagina
weergegeven zij
voor rekening
van de auteurs
De Nederlandse kiezer heeft 't voor
het uitzoeken. Hij kan ook te
recht bij de Anti Misdaad Partij.
„We hebben nu tachtig leden",
verklaarde initiatiefnemer P. C.
Roozendaal uit Amsterdam bij de
oprichting van de party, „maar
dat worden er vast wel een mil
joen, want tachtig procent van
het Nederlandse volk is het-
met me eens".
De misdaad in Nederland moet
worden uitgebannen, vindt de
partij: „Voordat ik doodga", zegt
de heer Roozendaal, „wil ik er
voor zorgen dat we weer veilig
door het centrum van Amster
dam, Rotterdam en Den Haag
kunnen lopen, zonder doodges
token, beroofd of mishandeld te
worden".
Dertien miljoen oliebollen, zei Wim
Kan eens, sprekend over de be
volking van Nederland. Eens in
de vier jaar bakken we ze erg-
bruin.
Als straks de affiches weer achter
de ramen verschijnen blijkt weer
eens hoe verschillend we over poli
tiek denken.
door Jan Werts
BRUSSEL - „Een kind moet op
school gelukkig zijn. Dat is voor mij
de norm. De familiale cel en de
schoolcel komen op die manier tot
een huwelijk dat ik persoonlijk een
noodzaak vind. De ouders hebben
ook medezeggenschapmet alle
voor- en nadelen vandien".
Dit verhaal van het Brusselse hoofd
der school Gilbert van Waeijen-
berghe stond op 4 januari 1972 in
een Belgische krant. Vanuit Neder
landse ervaringen bezien, is het on
derwijs bij de Belgen achtergeble
ven. Wat het schoolhoofd vertelde
was dan ook opmerkelijk.
Betreden we de speelplaats vaneen
willekeurige lagere school in de
buurt van Brussel. Er hangt een
niet helemaal onbestemde lucht.
Open WC's sluiten de achterzijde
van het terrein af. De wind heeft vrij
spel rond de closetpotten. De deu
ren zijn boven en onder open, wat
vooral in deze tijd van het jaar voor
de kinderen geen pretje is. Geen te
keningen of andere scheppingen
op de enorme speelplaats. Kaalheid
is troef.
De onderste rij raampjes van het
schoolgebouw is geblindeerd; en
kele vernielde raampjes zitten met
karton dicht. Wie de vensterbanken
beklimt om eens binnen te gluren,
heeft na deze aankomst natuurlijk
geen hoge verwachtingen. Dat is
maar goed ook, want het valt nog
aardig tegen daar binnen. Een serie
totaal versleten bankjes hangt in
een halve cirkel tegen elkaar. Aan
de muren wat platen. Er is er een bij
met de originele en hier wel pas
sende aanbeveling: „Lach elke
dag".
Middeleeuws
Belgie telt twee ministers van on
derwijs, een voor de Walen en een
voor de Vlamingen. Op papier heb
ben die bewindslieden en hun
voorgangers het goed voor met de
onderwijsvernieuwing. Maar in de
praktijk var het lager onderwijs,
waartoe we ens hier beperken, valt
het allemaal bitter tegen. Veertig
jaar nadat indit land serieus werd
geluisterd mar pleidooien voor
vernieuwingtn, zijn er in het
Vlaamse landzegge en schrijve ne
gen scholen de experimenteren.
De honderdei andere instellingen
hanteren tot o) vandaag een in onze
ogen middelfcuws puntenstelsel.
Iedere leerlingkrijgt regelmatig te
horen of hij in le minstens zes jaar
durende maration als 1ste, 18de of
28ste genoteefl is. Vergelijk het
maar met de T>ur de France waar
iedereen met en rugnummer is
gemerkt. Het Ind dat zes jaar of
langer op de orierste helft van de
algemene rangahikking hangt, zal
Onderwijsministc De Croo
zijn leven lang moeta beseffen dat
hij een dommerik i waarvan de
samenleving weinig erwacht.
Kakelbont
Gilbert van Waeijenbrghe was in
1972 hoofd van de igere school
nummer 53 van de geieente Brus
sel. Het krante-artike lokte dertig
naar onderwijs verreuwing zoe
kende ouders uit het Irusselse ge
bied naar de wijk Laen waar het
schooltje is gelegen.De meesten
van hen waren blij eirlelijk een in
stelling met een zekeriprogressivi-
teit te hebben ontdekUodat ze hun
kinderen dagelijks vle kilome
ters naar Laken brachïn.
In december '72 besliten school
hoofd, ouders en fiancierende
gemeente Brussel de shool om te
bouwen tot het central van voor
zichtige vernieuwing Moderne
scholen in Amsterdam n elders die
men heeft bezocht, staa model. Er
wordt voortaan minde klassikaal
gewerkt in tafelgroepeivan onge
veer vijf kinderen, een reer indivi
duele benadering van ht kind on
der Van Waeijenbergbs motto:
„Een kind moet gelukig zijn op
school. Dat is voor mijie norm".
Hij gaat er van uit dat wi het geluk
van het kind primair std, later zal
merken dat het, naar geing de ca
paciteiten dat toelaten, vnzelf gaat
studeren.
Een derde van de Belgishe jeugd
blijft op de basisschool ens of va
ker zitten, maar op de vernieuwde
nummer 53 zal dat niet meer gebeu
ren. In plaats van zes klassen lopen
de leerlingen voor de echte leer
vakken rekenen en taal volgens ei
gen tempo twaalf trappen op. Voor
iedere stap omhoog is een proef
voorzien, zodat controle op de vor
deringen niet wegvalt. De ouders
werken zo actief mee dat het veel
ruimte zou vragen om er hier ver
slag van te doen.
Voorbij
In het begin geven zowel de ge
meente Brussel als de liberale on
derwijsminister De Croo alle steun.
„Het zijn enkele nieuwe hefboomp
jes waarmee wij hopen het groote
onderwijsblok in beweging te
brengen", aldus de minister spre
kend over dergelijke experimen
ten. De combinatie ouders-
kinderen-onderwijzers doopt de
school van „Nummer 53" om tot
Kakelbontschool. Het ministerie
stuurt excursies uit het buitenland;*
is duidelijk een beetje trots op wat
wordt aangeduid als „het Brussels
modeschooltje".
Dat is nu allemaal voorbij. Er is
plotseling een nieuw hoofd be
noemd, dat de langdurig zieke me
neer Van Waeijenberghe vervangt
en totaal niets op heeft met de
doorgevoerde vernieuwingen. In
zijn beperkingen is hij al zo ver ge
gaan om de ouders in principe de
toegang tot de school te ontzeggen.
De naam Kakelbontschool is ver
wijderd, de actieve oudervereni
ging lamgelegd.
Ten einde raad heeft een aantal ou
ders deze week via grote adverten
ties in de media de hulp ingeroepen
minister De Croo. „Excellentie,
we zijn het beu", zo luidt de kop.
Tegêlijk verschijnt een zestig pagi
na's dik witboek - Kakelbont
school, een verslag van vier jaar
strijd voor-een stukje vernieuwd
onderwijs.
Dwepers
Volgens de ouders heeft de stad
Brussel de ziekte van vernieuwer
Van Waeijenberghe aangegrepen
om het hele experiment de grond in
te werken. De nieuwe schooldirec
teur zou opdracht hebben dit kar
wei te klaren. Hij zou daarin kun
nen slagen omdat de minister van
onderwijs niets weet van praktij
ken die ver van hem plaatsvinden.
In dat verband valt de naam van de
inspectrice van het onderwijs in de
stad Brussel, mevr. Van Straelen.
Zij zegt: „Wij hebben een heel an
dere visie dan die progressieve ou
ders. De stad Brussel laat geen ex
perimenten in het onderwijs toe.
Het nieuwe schoolhoofd moet er
ook niets van hebben. Op onze
scholen heerst nog rust en orde,
meneer. Daar wordt gewerkt. Dat
kun je van de moderne scholen in
Nederland niet vaak beweren. Het
zieke schoolhoofd meneer Van
Waeijenberghe is kapot gegaan aan
de progressieve ouders. Hij wil niet
eens terug. Die ouders hebben zich
maar te schikken naar de nieuwe
directeur. Ik zal hun eis om een
meer progressief iemand in te
schakelen niet inwilligen", aldus de
inspectrice.
Zij besluit met er op te wijzen dat
het in Belgie uitgesloten is oudèrs
inspraak te geven bij de benoeming
van een directeur van een school.
De minister wil dat niet. Hij heeft
gelijk ook. Het is zelfs onmogelijk
om voor een progressief getinte
school een passend hoofd te zoe
ken. De inspectrice: „De nieuwe di
recteur, de heer Van den Bossche,
voelt niet zoveel voor vernieuwin
gen. Maar hij was aan de beurt om
benoemd te worden. Wij zetten
geen advertentie zoals in Neder
land".
Het nieuw benoemde schoolhoofd
heeft inmiddels een nieuwe
schoolvereniging gesticht met een
bestuur dat uitsluitend door hem is
gekozen. Ouders zitten daar tot nu
toe niet in. Willen die lid worden,
dan moeten zij eerst bewijzen er ge
schikt voor te zijn. Artikel 7 van
deze vereniging van ouders eist van
de leden te aanvaarden dat zij „geen
club van dwepers is die zich geroe
pen achten de school en desnoods
het ganse onderwijs op de kop te-
moeten zetten".
Door Til Garden iers,
lid 2de Kamer KVP
Dit weekeinde zijn de partijraden
van PPR en PvdA akkoord ge
gaan met de 15 kernpunten van
het "regeerakkoord" tussen
beide partijen.
Wat heeft beide partijen gedreven
tot dit "regeerakkoord" voort
komend uit de aanvaarde resolu
tie? Volgens de lijsttrekker van
de PvdA Den Uyl - die het eerste
tumult over de concept-resolutie
in oktober daarmee bedaarde - is
de grondgedachte voor resolutie
en daarmee regeerakkoord om
duidelijkheid te verschaffen aan
de kiezer. Hij verwees daarbij
naar studies, ook van de huidige
CD A-partners, opstelling D'66 en
voorstellen van de
staatscommissie-Donner uit de
zestiger jaren. Inderdaad werd
ook toen het regeerakkoord, de
z.g. afspraken vooraf door poli
tieke partijen die tezamen na de
verkiezingen willen regeren,
aanbevolen. Er is echter geen
twijfel aan, dat daar telkens be
doeld werd, een werkelijk re
geerakkoord. Daaronder te ver
staan: programma-afspraken
tussen partijen, die tezamen ook
een regering kunnen vormen en
daarvoor de parlementaire meer
derheid kunnen opbrengen.
Het gebruik van het woord "re
geerakkoord" voor de
programma-afspraken tussen
PvdA en PPR met de verwijzing
naar discussies en studies uit de
jaren dertig is m.i. niet juist. Men
trachtte destijds de stem van de
kiezer naast of door zijn partij
keuze bij de stemming, tevens
bepalend te laten zijn voor een
regeerprogramma én bij voor
keur ook voor de personen die dit
zouden uitvoeren. Het z.g. scha
duwkabinet was voor velen een
essentiëel onderdeel van de dui
delijkheid.
Afspraak
Met het "regeerakkoord "van PvdA
en PPR is niet meer - maar ook
niet minder - aangeboden, dan
een afspraak tussen twee par
tijen. Zou men werkelijk de me
ning van de kiezer over die af
spraak willen weten, dan kan dat
wellicht via een enquête, maar
door de uitslag van de
verkiezingen daartoe als maatstaf
te gebruiken.
Het regeerakkoord alleen kan niet
het regeerprogramma zijn, zelfs
als de PvdA en PPR samen als
getals gelijkwaardige groepering
tegenover het CDA of andere
combinatie uit de verkiezing te
voorschijn komt. Welke rege
ringspartner met PvdA en PPR
ook wil regeren, altijd zal er een
bespreking moeten komen over
het werkelijke Regeerakkoord
en dat dan nu maar eens met een
hoofdletter geschreven. Dat Re
geerakkoord is het programma
waarop de coalitie tot stand
komt. Wij hebben in Nederland
nog steeds een parlementaire
democratie, waarbij iedere stem
telt.
Die studies en discussies door lijst
trekker Den Uyl aangehaald,
welke in de jaren zestig als de
Haarlemmerolie voor de ver
stopte politiek werden aanbevo
len, zijn niet door iedereen als dé
oplossing van de eeuw ervaren.
De toenmalige politieke leider
van de KVP, fractievoorzitter
Romme, was er zeker geen voor
stander van en m.i. terecht.
In een regeerakkoord af te sluiten
vóór de verkiezingen krijgen de
kiezers van de vorige keer n.b.
meer zeggenschap dan de nieuwe
kiezers! Het akkoord, bevestigt
toch de bestaande getalsverhou
dingen, die bij de vorige verkie
zingen ontstonden. Als men wer
kelijk overgaat tot in lengte
van dagen afsluiten van regeer
akkoorden fixeert men op dat
moment in grote mate de par-
tijomvang.
Dat een schaduwkabinet niet direct
een eenvoudige zaak is, en ver
moedelijk alleen de eerste keer
wervend werkt (als je vanuit de
oppositie een kabinet presen
teert) lijkt wel duidelijk.
Reactie
Het onjuiste gebruik van het woord
"regeerakkoord" voor de
programma-afspraken tussen
PvdA en PPR neemt niet weg,
dat de programma-afspraken óp
zichzelf voor de potentiële kie
zers van deze partijen belangrijk
zijn. Hoe zal nu echter de situatie
worden na de verkiezingen. Stel
dat, evenals vorige keer, de PPR
grote winst maakt - toen van 2
naar 7 zetels, nu b.v. van 7 naar 10
of 12 zetels. De zo bijzonder na
tuurlijke reactie van Bas de Gaay
Fortmann op 30 november 1972
op de grote winst was:
"Nu moet het Keerpuntprogramma
bijgesteld worden". Natuurlijk,
dan hadden de nieuwe kiezers
wat gezegd. Of had hij het juist
mis, waren zijn nieuwe kiezers
juist degenen, die vonden dat het
zo fijn was, dat de PPR al vooraf
bepaalde eigen punten had inge
leverd M.i. zal de uitslag van mei
a.s. zo'n winst niet geven. Ik denk
inderdaad dat de PPR meer de tol
a la D'66 zal moeten betalen.
Dat de lijsttrekker van de PPR dit
ziet, bewijst haar uitspraak, zoals
de Volkskrant die op 7 maart
bracht nl. het risico dat de PPR
wordt doodgedrukt, maar dat zij,
Ria Beckers, kiest voor samen
werking met de PvdA, met het
risico van identiteitsverlies om
"de P.v.d.A. in beweging te hou
den". Een nieuwe vorm van de
ontploffingstheorie van Hans van
Mierlo. Maar vanuit hun ontstaan
en bestaan liggen er werelden
van verschil tussen de PPR en
D'66.
Er ligt ook een tijdsverschil tussen,
al is dat niet groot.
De verkiezingen zullen aantonen of
de kiezer, de duidelijkheid voor
een kleine partij meer waardeert
in een eigen opstelling en profile
ring, dan wel in het bij voorbaat
inleveren van eigen punten, en
zich daaraan vooraf binden gedu
rende een regeringsperiode. Deze
vraag stel ik niet voor de PvdA
omdat in de kernpunten door
deze partij niets is ingeleverd.
Het standpunt over het buiten
lands beleid kan men, zoals Ter
louw stelt, inderdaad niet als on
dersteuning van het beleid van
minister v. d. Stoel zien, maar
daarentegen wel als de bevesti
ging van het congres Vrede en
Veiligheid van de PvdA, al was
dat in het eerste regeringsjaar.
