Kaart met
nieuwjaar:
uitloper
van aloud
gebruik.
In 1926 klopten we nog slagroom met 2 vorken
P
Straatgezang
ontaardde
vaak in
vernielzucht
DONDERDAG 30 DECEMBER 1976
De tijd is weer aangebroken dat iedere Nederlander over
spoeld wordt met nieuwjaarswensen. Van familieleden,
vrienden, kennissen en zakenrelaties ontvangt men brief
kaarten met de beste wensen voor het nieuwe jaar. Meestal
gecombineerd met die voor een prettige viering van de
kerstdagen.
Daarnaast ontvangen we de een
voudige gedrukte kaartjes van de
krantenbezorgers, die hun wen
sen persoonlijk komen afgeven
om op die manier hun "beloning"
voor dit vriendelijk gebaar te
kunnen ontvangen.
Deze verschijnselen zijn de uitlo
pers van een oud gebruik: al
eeuwenlang speelt de gezongen,
geschreven of gedrukte nieuw
jaarswens een belangrijke rol bij
het inluiden van het nieuwe jaar.
Baldadigheid
Het nieuwjaar wensen ging van
oudsher met veel lawaai gepaard.
Het zingen van liederen voor de
huizen van aanzienlijke burgers
en persoonlijke relaties on
taardde vaak in baldadigheid.
Zelfs drong men wel de huizen
van deftige burgers binnen en
zette daar de zaak op stelten.
De stedelijke overheid probeerde
aan dit soort uitwassen paal en
I perk te stellen om te voorkomen
dat het plechtige karakter van de
eerste dag van het nieuwe jaar
zou worden verstoord. Mede
daardoor werd het zingen op
straat steeds vaker vervangen
door het aanbieden van geschre
ven of gedrukte wensen, meestal
in de vorm van al dan niet geïllus
treerde verzen.
Rederijkers hadden al vanouds ge
zorgd voor een grote stroom van
jaardichten, liedekens en ref
reinen ter gelegenheid van de
jaarwisseling. In schouwburgen
werden liederen voorgedragen
en samenspraken gehouden.
Naarmate het nieuwjaarslied popu
lairder werd, gingen steeds meer
mensen hun meestal nogal be
perkte dichterlijke gaven aan dit
soort kunstwerken wijden.
Vooral uit de 19de eeuw is een
enorme massa van zulke rijmela
rijen bewaard gebleven, al is van
zelfsprekend het merendeel
spoedig in de prullenmanden van
de ontvangers verzeild geraakt.
Tot de bekendste uitdelers van
nieuwjaarsverzen behoren wel de
weeskinderen. In Leiden trokken
hervormde, katholieke en lu
therse weesjes van deur tot deur
met hun aan het betreffende ge
loof aangepaste verzen.
Die verzen werden in elkaar ge
knutseld door een geestelijke,
1
3
NIEUWJAARSGROET
IIKK
OUD 6 LTgDem
in fyef (gereformeerd £312innel?uis
URGERS DER
J>TAD J. E
fe?
bij den aanvang
van het jaar 1900.
De nieuwjaarsgroeten vanuit wees- en bejaardentehui
zen waren meestal nauwelijks verkapte bedelbrieven
Ingrid Moerman (§x§>(ui^
en Rudi Ekkart
een regent of aan andere met het
lot der weeskinderen begane
burger. Het zijn meestal regel
rechte bedelbrieven, waarin de
ontvanger duidelijk wordt ge
maakt dat hij wel verplicht is zijn
bijdrage te geven voor het geluk
van de ouderloze wichtjes.
Het Weesje
Kenmerkend voor dit genre is de
door H. Zaalberg geschreven
„Nieuwjaarswensch der Leyd-
sche weezen aan hunne Stadge-
nooten bij de intrede van het jaar
1840":
'T Weesje komt U weèr begroeten
Bij den aanvang van dit jaar;
Heil en zegen zijn de klanken,
Biddend smeeken, vurig danken,
zijn de toonen van zijn snaar,
'k Breng deez' heilgroet aan uw
woning,
En ik vraag uw liefde weèr,
Buiten U was ik verlaten,
Zonder U kan niets mij baten,
Want ik heb geen Ouders meer!
Na nog een reeks van coupletten in
dezelfde stijl eindigt de onvol
prezen dichter dan met de regels:
'k Wil niet morren, 'k mag niet
klagen,
God wil ook mijn Vader zijn;
'k Zal dan steeds op Hem vertrou-
Op zijn gunst mijn hope bouwen,
Zijne liefd' is toch geen schijn;
En mijn afgestorven Ouders
Zien steeds uit den Hemel neèr,
Uw giften, die zij loven,
Stijgen op naar boven,
Daar zie 'k eens mijn ouders weèr.
Ook de bewoners van het Gerefor
meerd Minnehuis werden met
een drukwerkje de straat op ge
stuurd om geld op te halen, dat
volgens een mededeling van de
regenten „geheel ten behoeve der
gealimenteerden gebezigd
wordt".
De oproep tot betaling is er niet
minder duidelijk om, zoals in de
wens van december 1867:
Zie ons dus niet meêlijdend aan;
Maar toon met weldoen voort te
gaan.
Als wij, op nieuw, uw giften vra
gen.
Gij, steeds voor de armen mild en
goed,
Zult onze kille najaarsdagen
Verwarmen door uw liefdegloed.
De nieuwjaarswensen van wezen
en oude heden zijn doorgaans
nogal eenvoudig en op klein for
maat gedrukt, zonder enige ver
siering. Het is opvallend dat men
bij het Minnehuis echter om
streeks 1900 belangstelling kreeg
voor een wat smaakvoller Dresen-
tatie en de drukwerkjes voorzag
van een toen modern titelblad.
Personeelsleden van openbare
diensten, zoals lantaarnopste
kers, vuilnishaalders en nacht
wakers, plachten hun klanten
ook met een gedrukte nieuw
jaarswens te verblijden. Een
kleine fooi voor de nijvere werk
man mocht daar dan wel tegen
over gesteld worden.
Hun wensen zijn vaak erg aardig
om te zien, doordat ze meestal
met één of meer afbeeldingen zijn
uitgevoerd. Die afbeeldingen,
doorgaans primitieve houtsne
den, beelden hun beroep uit en
kunnen tot de volkskunst gere
kend worden.
Gevoel voor humor is niet iets dat
men bij het merendeel van de
verzenmakers moet verwachten.
Een uitzondering vormen de
dichtwerken waarmee Mozes de
Rottingkoopman, ook wel
Stokke, Mozes genaamd, zich
wendde tot zijn klantenkring, de
Wei-Edele Heeren Studenten.
Het gedicht van 1829 werd voor
hem door ene D. Porcelyn ge
schreven. De studenten wordt
veel toegewenst, maar het valt op
dat al die wensen meer op het ge
bied van veelzijdige ontspanning
dan op dat van de studie liggen.
In de wens van 1842 wordt een uit
voerig drama in scène gezet. Mo
zes' stokken dreigen in opstand
te komen omdat ze zo graag, ge
kocht willen worden door de stu
denten. De oude koopman weet
niet beter te doen dan de „Wel-
Edele Heeren" te verzoeken toch
vooral een stok bij hem te kopen,
zodat de opstand van de koop
waar achterwege kan blijven.
Op de valreep denkt de dichter er
nog juist in het laatste couplet
aan zijn klanten het beste te wen
sen in het nieuwe jaar
Binde
Veel hoogdravender dan de verzen
van Mozes is de „Nieuwjaars
wensch van den Leidschen Blin
deman", die „hoe gaarn gewild,
met werken 't Brood niet meer
verdienen kan".
Daarom leurt de blinde met boek
jes langs de deuren en zijn vers,
waarin alle nationale en interna
tionale ondeugden worden gehe
keld, eindigt met de opwekking
Om, als ik, daar 'k niet kan zien,
Wordt geleid aan uwe huizen
En een boekje u aan zal biên,-
Dan dit boeksken te verkopen!
Denkt, och, denkt: 'k heb een gezin,
En - om 't maar rondui t te zeggen -
O, er komt zoo weinig in.
Koopt! ja koopt! 'k heb goede
werkjes,
Wat ze kosten is niet veel; -
Koopt, en duizendmaal bedankt
Dan
de blinde J. Penseel,
Leiden, 1 Januari 1871
We noemden verschillende soorten
nieuwjaarswensen die in veel
voud werden uitgedeeld om een
gift, een fooi of een stijging van de
verkoop te bewerkstelligen.
Daarnaast waren vooral in de
19de eeuw ook de particuliere
nieuwjaarsverzen zeer populair.
In de huiselijke kring bleef de jaar
wisseling veelal niet beperkt tot
een eenvoudige gelukwens of een
omhelzing. Speciaal van de kin
deren werd verwacht dat zij hun
ouders ook schrijftelijk de beste
voor het nieuwe jaar de
den toekomen.
Daarbij konden zij vanzelfspre
kend niet volstaan met het zo
maar even op of overschrijven
van een versje. Nee, de wens
moest tevens een bewijs van hun
schoolschrijfkunst zijn. Oor
spronkelijk moesten ze daar dan
ook zelf nog enige versiering bij
tekenen, maar later verschijnen
de formulieren, waarop al een
mooie rand gedrukt is. In het
opengelaten middendeel konden
de kinderen dan hun vers schrij
ven. Ontelbare uren moeten zijn
besteed aan het opstellen van
dergelijke gelukwensen voor de
„Waarde" of „Geliefde" ouders.
De grote produktie in de 19de eeuw
aan voorgedrukte wensformulie-
ren, soms ook al voorzien van een
gedeeltelijke tekst, betekent het
begin van het einde.
Postzegel
Geleidelijk werd de met zorg gecal-
ligrafeerde nieuwjaarswens ver
drongen door de briefkaart, met
een korte opgedrukte wens en
aan al dan niet bij de situatie pas
sende afbeelding. De nieuw-
jaarswenser is daardoor ontsla
gen van de plicht een gedicht te
maken. Slechts het schrijven van
een adres en het plakken van een
postzegel zijn nog nodig om ie
mand mee te delen dat men hem
in het komende of juist begonnen
nieuwe jaar gaarne het allerbeste
toewenst.
Aan het eind van het jaar vertellen radio, TV en de dagbla
den ons uitvoerig wat er allemaal in het voorbije jaar is
gebeurd. Maar het is ook wel eens aardig terug te gaan naar
1926, het jaar dat een halve eeuw geleden in het stof van de
tijd verdween.
Vijftig jaar geleden! Automobielen
waren er alleen voor de rijken. Was
automaten, koelkasten, scheerge
rei op het lichtnet, TV-apparaten,
elektrische roomkloppers, koffie-
zetapparatuur, platenspelers,,
bandrecorders, transistors etc. be
stonden niet of nauwelijks èf waren
niet te betalen voor de gewone
man.
Radio's waren gevallen met lampen
en spoelen buitenop en slechts in
het bezit van enkelingen. Pastoor
Perquin had zo juist de KRO opge
richt, Levinus van Looi tilde de
VARA van de grond en ouder dan
deze beiden was de Hilversumsche
Draadomroep (HDO), onderge
bracht bij de Nederlandsche Sein-
toestellen Fabriek (NSF), waar Wil
lem Vogt de grote man was. Deze
radiopionier verleende in die dagen
zelfs zendtijd aan de VARA. Later,
na de grote ontwikkelingen op ra-
diogebied, zouden AVRO en VARA
als kemphanen tegenover elkaar
komen te staan. Ondanks alles kun
je grote bewondering hebben voor
al die doordouwers die vijftig jaar
geleden aan het omroepkarwei be
gonnen.
In 1926 verzorgde Antoinette van
Dijk al een kinderprogramma en bij
de VARA bleek de PTT-ambtenaar
Willem van Capellen een kracht
van betekenis. Nationaal was er
overigens nog weinig te beluiste
ren, de zenders van Daventry, Tou
louse, Koningsbergen en Ko-
ningswusterhausen gaven wat
meer vertier.
zeil schoon. Met een molen tussen
de knieën werd koffie gemalen, de
was kwam schoon op een plank en
we wasten ons in een tobbe. Aan
het eten werd aandacht besteed.
Niet middels blik en diepvries, met
die flauwekul hield moeders zich
niet op. Aan het „middageten"
werd gewerkt! Vooral zondags en
daarmee werd zaterdags al begon
nen. Pudding kwam niet uit plastic
kuipjes, dat werd zelf gemaakt.
Overheerlijke crème bouillé, bit
terkoekjespudding en amandel-
gries. En wat smaakte de rijst met
bessensap lekker. Maar moeder de
vrouw stond dan ook de ganse dag
in een koude keuken. Er is veel ver
anderd en verbeterd
Mooie magere runderlappen gin
gen voor 40 cent per pond over de
toonbank, fraaie strohoeden voor
mannen kostten 1,35 en handga
ren per klos van 200 el 31/» cent.
Dames wintermantels vanaf
f 12.50, theeserviezen vanaf f 2.95
en zachtpapieren closetrollen 6
cent. Toch werd vanwege de goed
koopte vaak krantenpapier voor de
bips gebruikt. Van Houten adver
teerde toen al .Cacao .minder
dan één cent per kop. Wie slim was
gebruikte Glim en „Even tijd voor
een Caravellis" was een bekende
slogan van 'n sigarettenmerk, C
A was toen al voordeliger en Vroom
Dreesmann kende toen al vrij-
dagprijzen. En natuurlijk „Wrigley
na elke maaltijd".
CHARLIE CHAPLIN:
één van die trekpleisters op het bioscoop-publiek in 1926.
l-l
teg-
Wij draaiden vijftig jaar geleden au
to's en grammofoons op met een
slinger, slagroom werd geklopt met
behulp van twee vorken en met
varken en blik kwamen parket en
Het Nederlandse voetbalelftal deed
het niet best. Na een verdienstelijke
de Belgen in Antwerpen en een
zeer fraaie 5-0 zege op de Zwitsers
in Amsterdam werd viermaal in
successie verloren, t.w. tegen
Duitsland 2-4, België 1-5, Dene
marken 1-4 en nogmaals Duitsland
2-3. Ons achtertrio Van der
Meulen-Dénis-van Kol was van we
reldklasse. Sportclub Enschedé
werd kampioen van Nederland,
Feyenoord won de Zilveren Bal,
Blauw Wit de AROL-beker en
LONGA veroverde de vaderlandse
beker.
De aantrekkingskracht van goede
buitenlandse films deed het bio
scoopbezoek in ons land toenemen.
In deze volgorde waren Pola Negri,
Jackie Coogan, Charlie Chaplin,
Mary Pickford en Douglas Fair
banks de bollebozen op het witte
doek. Maar er waren er meer. Lon
Chaney schitterde in „Het Mon
ster", Ramon Novarro in „De Zee
cadet", Gloria Swanson in „Verlo
ren dochters", Dagover in "Voor
het voetlicht", Emil Jannings in
„Faust" en andere prominenten
waren Camille Horn, Asta Nielsen,
Baby Peggy, Bebe Daniels, Henny
Porter, Liane Haid, John Gilbert,
Harry Piel, Rudolf Valentino, Con
rad Veidt, Harold Lloyd en Jan
Kiepura was een ster in opkomst.
De allerkleinsten genoten van
„Watt Half Watt"
Na een geweldige loopbaan keerde
mevrouw Theo Mann-
Bouwmeester het ts>neel de rug toe
Magda Janssens, Annie van
Ees, Esther de Boer-van Rijk, Bart
Kreeft en Louise de Vries jubileer
den. Onze „groten" in die tijd waren
Fie Carelsen, Annie Follender, Elly
vaiï Stekelenburg, Kitty Posthu
mus, Dora Hans, Tilly Lus, Fien de
la Mar, Enny de Leeuwe, Willy Cor-
sari, Roosje Kohier, Nap de la Mar,
Willem Rooyaards, Theo Frenkel,
Cor Ruys, Jan van Ees, Louis Gim-
berg en onze operettediva Beppie
de Vries schitterde in „Polen-
bloed". Met groot succes werkten
Johan Boskamp en Johan Heesters
en Frits Hirsch bracht in ons land
met verve de operette. Zijn mede
werkers waren Friedl Dotza, Paul
Harden, Walter Triebei en Frits
Steiner. Bij de grote revue excel
leerden Buziau en Nieuwenhuizen,
het duo Tholen en Van Lier werkte
bij Pisuisse en grote bekendheid
genoten het duo Speenhoff, het duo
Hofman, Louis Davids, Rosa Spier,
Catharina van Rennes, Maartje Of
fers, Josephine Baker veroverde de
wereld, Han van Meegeren schil
derde mooie portretten en overbe
kend waren de volkszangavonden
o.l.v. Arnold Spoel.
In 1926 werd hard gewerkt aan de
verbetering van de Duits-Franse
betrekkingen. De Fransman Poin-
caré vond echter dat zijn landge
noot Briand wat al te vlot van stapel
liep. Eerstgenoemde weigerde de
ontruiming van het Rijnland en dat
betekende dat het wurgende ver
drag van Versailles konsekwent
werd nageleefd. Briand, die veel
met de Duitse mens en politicus
Stresemann op had, bleef voor een
beter klimaat pleiten en dat leidde
er tenslotte toe dat Duitsland als lid
van de Volkenbond werd toegela
ten. Later bereikte men zelfs in Ge-
nève een akkoord, behelzende de
opheffing van de militaire controle
in Duitsland. Engeland met Bald
win op kop had zorgen over de
mijnstakingen en in Rusland werd
Moeskops werd
weer kampioen
en Lonaa won
de beker
oppositieleider Trotski door Stalin
uit het politbureau van de commu
nistische partij geweerd. In Bo-
logne mislukte een aanslag op het
leven van Mussolini, het was de
vierde maal dat zoiets gebeurde. In
Belgiè verloofde kroonprins Léo-
pold zich met de Zweedse prinses
Astrid en in ons eigen landje depo
neerde de SDAP een algeheel ont
wapeningsplan op tafel. Maar de
„rooien" hadden in die tijd weinig
in de melk te brokkelen. Hun
macht won gestaag velddankzij
Troelstra.
In de States werd Gene Tunney we
reld kam pi oem boksen zwaarge
wicht door een zege op titelhouder
Jack Dempsey. Dit gevecht leverde
een recette van 5 miljoen gulden op.
Piet Moeskops werd in Milaan voor
de vijfde maal wereldkampioen bij
de wielersprinters, onze zwemster
Marie Baron verbeterde het we
reldrecord 200 meter schoolslag en
op het groene laken domineerde
Jan Dommering. Op de wereldten-
nisranglijst moest big Bill Tilden de
eerste positie prijs geven, waardoor
de top er zö kwam uit te zien: La-
coste, Borotra, Cochet, Johnston,
en Tilden. In Frankrijk was Su
zanne Lenglen de grote tennisve-
dette en in Engeland waren er twee:
Helen Jacobs en Helen Wills. In ons
land speelden Kea Bouma, mej.
Rollin Couquerque, Timmer, Die-
mer Kool en van Lennep een gede
gen partij tennis en bij de atletie-
kers blonken Adje Paulen, Rinus
van den Berge, Cor Gubbels en Jan
Zeegers uit. Op grote schaal werd
geld ingezameld voor de Amster
damse Olympische Spelen in 1928.
Onze regering vertikte het nl. om
geld aan de sport te spenderen.
Dankzij de offervaardigheid van
het Nederlandse volk kwam het
Olympiade-miljoen er.
De brievenbestellers van de PTT
protesteerden tegen de invoering
van een J3-bestellingendienst" en
ANWB en KNAC maakten een be
gin met het plaatsen van plaats
naamborden bij de ingang van onze
gemeenten. In Leiden slaagden
professor Keesom er in helium in
een vaste toestand te brengen. De
Poolse vlieger Orlinski leverde een
schitterende prestatie door het tra
ject Warschau-Tokio-Warschau in
28 dagen af te leggen, aviateur Byrd
slaagde erin vanuit Spitsbergen de
Noordpool te bereiken en de Ame
rikaanse zwemster Mrs. Corson
was de tweede vrouw die het Ka
naal overzwom. Zij deed er 153/4 uur
over. Eerder deed Miss Ederle er
14Va uur over.
J. VAN RIJN.
