TM: MEER DAN 'N DUTJE
HOUVAST
KERKDIENSTEN
ZATERDAG 16 OKTOBER 1976
LEIDEN - Baat het niet, dan schaadt het niet,
dacht Koos Janson, student Nederlandse taal en
letterkunde, toen hij vier jaar geleden inging op
een aankondiging in het universiteitsblad Acta et
Agenda van een lezing over "transcendente me
ditatie".
Zonder vermoeden en zonder ver
wachting ging hij erheen. Het is
zijn eerste stap geworden op een
weg die - ik citeer hem nu - op een
eenvoudige maar doeltreffende
manier leidt tot volledige zel
fontplooiing.
Janson, die nog wel zijn studie aan
de universiteit voltooide, is nu
zelfs een van de 130 full-time lera
ren van de organisatie Transcen
dente Meditatie (ofwel TM) in ons
land, die al zo'n 25.000 "volgelin
gen" telt Allemaal mensen, die
elke dag tweemaal in zittende
houding "mediteren", 's morgens
en 's avonds, telkens ongeveer 20
minuten. Voor een beter lichame
lijk en geestelijk welzijn, een
harmonieuzer gedrag en (dus)
een vreedzamer samenleving.
Hun getal groeit gestaag. In Lei
den en omgeving zijn nu een
dikke 800 "mediterenden".
In Nederland nu 25.000, in Leiden e.o. 800 mediterenden
TM zit bij ons duidelijk in de lift De wereld-richtlijn is: 1
centrum, waar TM wordt onderwezen en geoefend, op een
miljoen inwoners. Nederland, met zijn ruim 13 miljoen
mensen, heeft al 20 centra, terwijl op 50 plaatsen regelmatig
lezingen worden gehouden. Het begon in 1970 heel be
scheiden met drie leraren. De 130 van nu hebben de handen
meer dan vol.
"Het is maar goed dat we medite
ren, anders zouden we er overstuur
van raken", zegt de 27-jarige Koos
met een mengeling van ernst en
humor.
Hij wist vrijwel zijn hele familie -
en dat zijn er tientallen - voor de
TM-ideeën te winnen. Om elke ge
dachte aan zieltjeswinnerij te
neutraliseren, plaatst hij bij dit
succes de kanttekening dat TM
slechts een techniek is. "Geen re
ligie, geen filosofie, geen leven
swijze. Al heeft het er wel een
beetje mee te maken".
Elke maand, op een avond, is er een
kennismaking met belangstellen
den in het museum van volken
kunde. TM adverteert daarmee in
een paar bladen. Na dat eerste con
tact volgt een tweede lezing in het
eigen centrum, ter voorbereiding
op het leren van de techniek. Dat
gebeurde eerst in een flat aan de
Mozartstraat, maar sinds een
maand beschikt TM over een groot
huis aan de Hoge Rijndijk, waarvan
de bewoner in het buitenland zit.
Beneden is een zaaltje met stoelen
en video-apparatuur en boven zijn
de vertrekken voor de leraren en
het persoonlijke onderricht. Over
een jaar wil men een eigen pand
hebben.
Cursus
Wie na de twee lezingen doorzet,
moet een persoonlijke afspraak
met de leraar maken. Die les duurt
anderhalf uur en is bijna altijd op
zaterdag. De korte cursus bestaat
verder nog uit drie achtereenvol
gende avonden van twee uur, ter
wijl de langere, die de deelnemers
de achtergronden van de techniek
onthult "de wetenschap van de
creatieve intelligentie", twee lessen
per week gedurende vier maanden
bevat.
Zo "eenvoudig" is het dus ook weer
niet...
De uitgebreide cursus kan zelfs het
begin zijn van een leraarsopleiding.
Op het ogenblik is het aantal deel-
deze cursus 28. Negen
Leiden bereiden zich
r op dat leraarschap. Honderd
in heel Nederland. Hun opleiding
behelst een binnenlands deel van
acht maanden, een praktijksta
dium en ten slotte nog een interna
tionaal deel in Zwitserland (Seelis-
berg, aan het Vierwoudsteden-
meer), waar het Europese centrum
van TM staat. Tot vorig jaar was de
opleiding alleen internationaal.
Maharishi
Maharishi Mahesch Yogi heeft TM
uit India naar het Westen gebracht.
Het eerste deel van zijn "haam bete
kent groot ziener. Zijn leermeester
was Guru Dev ("perfecte leermees
ter"), die leefde van 1869 tot 1953.
Dev leidde een teruggetrokken le
ven, totdat hij omstreeks 1940, "op
aandrang van velen", een leerstoel
bezette in een van de vier kloosters
in India, die in de achtste eeuw dooi
Shankara zijn opgericht om de tra
ditie van de juiste manier van medi
teren zuiver te bewaren.
Maharishi is jarenlang dO meest
nabije leerling van Dev geweest
Na diens dood trok ook hij zich in
eenzaamheid terug, maar in 195'
lanceerde hij op een bijeenkomst
van fisosofen en geestelijke lei
ders zijn "wereldbeweging".
Volgens de Nederlander drs. M.
Wijngaards, die dit jaar een boekje
schreef over "wat iedereen moet
weten over de TM-techniek en het
TM-programma", is het enige doel
van deze zeer sober levende man,
die iedere stoffelijke bijdrage voor
zichzelf weigert, om "iedereen in de
wereld de techniek van de juiste
jivijze van mediteren te laten ken-'
"nen, zodat ieder voor zichzelf kar»
ontdekken wat de juiste manier vari
leven is en welke waarden het be
langrijkst zijn". Voorjaar 1976 be
droeg het aantal TM-aanhangers in
de wereld ll'/j miljoen, verdeeld
over 2500 centra in 140 landen.
"De persoon van Maharishi",
schrijft Wijngaards, "is er een van
contrasten. Hij is monnik en we
tenschapsman, leeft als kluizenaar
temidden van de mensen, combi
neert grote intelligentie met een
warm menselijk gevoel en is altijd
een aangepaste techniek ontwik
keld, die ze voorbereidt op de tech
niek voor de volwassenen".
Een neerlandicus moet woorden
kunnen vinden die een definitie
doorzichtig maken. De poging van
Janson daartoe is niet onverdien
stelijk als hij TM zo omschrijft
"Een eenvoudige techniek voor
geestelijke en lichamelijke ont
spanning. Geen vorm van concen
tratie (gericht op een punt buiten
jezelf). Ook niet van contemplatie
(waarmee het innerlijk overwegen
van waarheden wordt bedoeld).
Maar een systematische, georgani
seerde manier om de geest tot een
toenemende mate van rust te bren
gen via een daarvoor geschikte
klank ("mantra" geheten), die op
een bepaalde wijze moet worden
gebruikt".
Het is de bedoeling, dat de medite
rende het alledaagse overstijgt.
Vandaar het woord "transcen
dent", wat "overstijgend" bete
kent. TM-mensen noemen dat een
aparte toestand van zijn. Naast sla
pen, dromen en waken.
een leven met TM. „Sindsdien
ben ik rustiger geworden en ver
liep ook mijn studie harmoni
scher Toen ben ik er ook met an
deren over gaan praten. Met een
vriend bijvoorbeeld die al zeven
jaar voor gesprekstherapie bij
een psychiater liep. Hij ging TM
doen en dat gaf hem zoveel ver
lichting dat hij na twee jaar van
de psychiater het advies kreeg, de
gesprekstherapie te beëindigen.
De psychiater zelf beoefent geen
TM, maar sommige patiënten
wijst hij wel zachtjes in die rich
ting.
Geen betekenis
Uit wetenschappelijke onderzoe
kingen is gebleken, dat voor
evenwichtige mensen TM van
geen betekenis is, terwijl ze bij
mensen met ernstige problemen
leidt tot nog meer psychosoma
tische ziekten.
Janson daarover „TM is niets an
ders dan een diepere rust dan
serieus, maar ook kinderlijk blij".
Als hij een toespraak houdt, zit hij
meestal op een bank. Met op de
achtergrond steevast een schilderij
van Dev, want hij wil de eer die men
hem zou willen bewijzen graag aan
zijn leermeester doorgeven. Bloe
men bij Maharishi's baardige beel
tenis in alle TM-centra moet men
dan ook niet zien als persoonsver
heerlijking, maar als een "gebaar
van beleefdheid voor een gezag
hebbend leraar van meditatie".
Geest tot rust
Over TM bestaat al heel wat lite
ratuur. Door reeksen vreemde
woorden en wetenschappelijke
begrippen, ingewikkelde formu
leringen en moeilijke grafieken
over lichamelijke en geestelijke
veranderingen bij de beoefenaars
tijdens het meditatieproces, zijn
deze geschriften voor velen min
der en zelfs ontoegankelijk.
Janson vindt dat er een nog een
voudiger inleiding tot het geheim
van TM moet komen dan Wijn
gaards in zijn boekje al geeft. In zijn
persoonlijke gesprekken met geïn
teresseerden probeert hij zo duide
lijk mogelijk te zijn. "TM is be
stemd voor alle lagen van de bevol
king en voor alle leeftijden. We
hebben er van 7 en van 70 jaar. Voor
de kinderen van 6 tot 10 is er zelfs
Voldoening
Volgens Wijngaards geeft TM de
beoefenaar een ritme van afwisse
lend rust en activiteit. De twee be
nen waarmee de mens telkens een
stap vooruit doet op de weg naar
volle ontplooiing.
Janson ziet als resultaat op korte
termijn een betere geestelijke en
lichamelijke gezondheid, die
vooral moet worden toegeschre
ven aan het „door wetenschappe
lijk onderzoek bevestigde feit"
dat de rusttoestand van TM die
per gaat dan de slaap. „Op lan
gere termijn geeft TM het leven
meer voldoening, omdat alle in
de mens aanwezige capaciteiten
hun kans krijgen. De effecten
worden ook sterker naarmate je
langer mediteert. Spanningen
worden opgelost en de zelfont
plooiing gaat ongehinderd door".
Logisch
Omdat Koos Janson zich „gewoon
prettig" voelde tijdens het medi
teren, is hij er indertijd mee door
gegaan. Achtergrond en techniek
vond hij redelijk en logisch. Wat
hem ook aansprak, was dat ieder
een het kan leren en dat TM se
rieus onderzoek niet uit de weg
gaat.
Pas toen hij een tiendaagse cursus
volgde, met meer dan twee medi
taties per dag, voltrok zich bij
hem de eigenlijke doorbraak naar
Janson: „De techniek zelf is niet re
ligieus. TM kan wel een gunstig
effect hebben op de religiositeit
van de beoefenaar. Wat veel men
sen ervaren is: meer openheid
voor religieuze waarden. Maar
dan moet je al religieus zijn. Ik
vermoed, dat men het verband
met religie legt door de korte ce
remonie waarmee de eerste per
soonlijke les begint. Daar komen
bloemen, vruchten en een witte
zakdoek aan te pas. Men moet dit
ceremoniele begin alleen zien
tegen de achtergornd van de tra
ditie".
Waarschuwingen
Van reformatorische kant komen al
duidelijk waarschuwingen. Door
de nadruk bij TM op de mer.s valt
ook sterke nadruk op eigen reli
gieuze ervaring. De mens dringt
door het ritme van de mantra - dat
steeds herhaalde geheimzinnige
woord - al dieper in de lagen van
zijn bewustzijn door, tot aan de
bronnen van zijn gedachten. Lijn
recht hiertegenover staat de ge
loofsbeleving in de bijbel.
Janson: „De techniek is zo neu
traal, dat een overtuigd hindoe, een
vurig katholiek en een volbloed
atheist eraan kunnen meedoen. Ie
der wordt vrijgelaten in wat hij bui
ten TM doet. Hij krijgt geen pakket
verboden en geboden mee naar
huis. En als er al een bedoeling ach
ter zit, dan kan dat alleen maar zijn
de ontplooiing van de eigen cultuur
en religie. De houding van TM is
heel tolerant".
Sommigen zien in TM niet meer
dan een duur woord voor „dutje".
Janson: „Het verschil met de slaap
is dat TM geestelijke helderhied
geeft. Je bent erbij en daarom kun
je ervan genieten".
Vraag
slaap. Het is ontspanning. Dat
kan toch niet nadelig zijn. Meer
onderzoek kan ik alleen maar toe
juichen; dan komt de waarde van
de techniek vanzelf aan het licht.
Eén van de slechtste dingen van
TM is dat je er zoveel goede din
gen van kunt zeggen, heeft ie
mand eens gezegd. Wij hebben
ook een eigen instituut voor her
senonderzoek, dat met de beste
apparatuur is toegerust".
Er is ook godsdienstige kritiek op
TM. Zoals het verwijt dat ze on
der valse vlag vaart en onder
wetenschappelijke termen hin
doeïstische principes probeert
in te voeren.
Hoe het ook zij, wetenschappelijke
en godsdienstige bestrijders zal
TM voorlopig nog wel op haar
weg vinden. Maar de vraag of de
opmars van TM soms te maken
kan hebben met een verwaar
loosde meditatiebehoefte binnen
de bestaande religie, laat zich niet
zomaar wegdringen. Janson kent
zelfs een kerkelijke ambtsdrager
onder zijn meditrenden Al dient
TM zich aan als niet-religieus -
wat nog staat te bezien - dan wil
dat nog niet zeggen, dat ze onge
schikt is om op haar eigenaardige
manier een godsdienstige leemte
op te vullen.
S. J. DE GROOT
Een Leidse groep, verzonken in „transcedente meditatie"De leeftijden variëren van 22 tot 70 jaar. De derde van
links is de TM-lerares Annelies Beijer (26), de vijfde van links haar collega Caren Glansdorp (27).
Zekerheid is iets wat we allemaal
willen, maar waarmee we vaak
de grootste moeite hebben. Het le
ven de wereldde toekomst, het is
allemaal hoogst onzeker.
Onzekerheid
Onzekerheid is zelfs een karakteris
tieke trek van onze tijd. We weten
niet waaraan we ons te houden
hebben en welke beslissingen we
moeten nemen. Waar we gisteren
op meenden te kunnen vertrou
wen, blijkt vandaag geen stand te
kunnen houden. Zoveel is twijfe
lachtig en onbetrouwbaar. We
weten niet, waar we aan toe zijn
en waar we heengaan.
Toch kunnen we met die onzeker
heid niet leven. We willen van
onze onzekerheid af. We willen
weten waarop we kunnen reke
nen, waarop we onder alle om-'
standigheden staat kunnen ma
ken.
Beveiliging
Nu biedt een heel stuk van onze
maatschappij ons daarbij zijn
diensten aan. Er is voor alle mo
gelijke risico's een heel netwerk
van beveiliging gebouwd We
kunnen ons verzekeren tegen
brand tegen ongevallen, tegen
ziekte, tegen werkloosheid en
tegen nog veel meer. We kunnen
ons verzekeren van onze geboorte
tot en met onze begrafenis.
Maar al kunnen we het risico wat
verkleinen, helemaal wegnemen
kunnen we het niet. Er blijft altijd
een stuk risico over. Er blijven al
tijd factoren die niet zijn te bere
kenen.
De bijbel vertelt ons van een man
die midden in deze wereld van
onzekerheid zich verzekerd weet.
Het is PauliLS
Verzekerd
Ik ben verzekerd, zegt hij, dat niets
ons zal kunnen scheiden van de
liefde van God.
En dat zegt Paulus niet terwijl nij
in zijn leven zo rustig en voor
spoedig toegaat. Dat zegt hij ter
wijl hij zich van alle kanten door
vijandige machten omgeven
weet. Hij weet wat het is vervolgd
te worden en honger te lijden, be
lasterd te worden en onrecht te
verduren gevangen te zitten en de
dood vlakbij te zien.
Hoe kan hij zo sprekenIs dat bra-
vour? Is dat een onderschatten
van de gevaren?
Geheim
Nee. Als we goed luisteren, ontdek
ken we wat het geheim is van zijn
verzekerdheid. Hij is niet zeker
van zichzelf, van zijn eigen lot en
van zijn eigen kracht, maar hij is
zeker van de liefde van GodZoals
die in Christus Jezus openbaar is
geworden. Die liefde blijft, bij al
les wat er gebeurt en bij alles wat
hem overkomt, zijn onwankel
baar houvast.
De liefde waarmee God ons lief
heeft, mag onder alle omstandig
heden de dragende en stuwende
kracht van ons leven zijn.
W. H. WALVAART
Leiderdorp
LEIDEN - Herv. Gem. Hooglandse Kerk
10 ds. Van Everdingen te Leiderdorp,
11.45 oec. studentendienst, Marekerk 10
ds. Sierat te Oegstgeest, 5 ds. Van der
Sluys Amsterdam, Maranathakerk 10 ds.
Wagenvoorde, Koningskerk 10 ds. De
Jong (sluiting van de kerk), Bethlehem-
kerk 10 ds. Pannekoek, Bevrijdingskerk
9 ds. v.d. Vlies Nijverdal, Vredeskerk 10
prof. dr. De Graaf Utrecht, Waalse kerk
10 ds. Ribs, Acad. Ziekenhuis 10 ds.
Bakker, Diac. huis 10.30 ds. Van Niel
Rijnsburg, jeugdkapel Vredeskerk 10
mej. Lagerwerf Leiderdorp, jeugdkapel
G. Herder Oude Vest 10.30 mevr. Rob
bers, Merenwijk 10 ds. Langenbach, Ge-
ref. Kerk Zuiderkerk 10 ds. Van Drie
Delft, 5 ds. Hortensius. Petrakerk 10 ds.
Hortensius, 5 ds. Vrolijk Katwyk, Oude
Vest 10 ds. Koolstra, 5 ds. Sytsma, Mar.
kerk 10 ds. Wagenvoorde, 5 ds. Rooze
Valkenburg, Bevrijdingskerk 10.30 ds.
Sytsma, 5 ds. Koolstra, Groenhoven 10
ds. Vrolijk, De Mirt 10 hr. Kromhout,
Mierennest 10 hr. Wielinga, Dolerende
Noodgem. Groot Leiden (Herengr. 70):
8.30 en 7 hr. Maaskant, Ens., Geref. Kerk
Vryg 10 en 5 ds. Gootjes, Chr. Geref.
Kerk 10 en 5 ds. Carlier, Geref. Gem. 10
en 4.30 ds. Boogaard, N. Ryn, Geref.
Gem. in Ned. 11.30 en 5.30, Koningskerk,
Evang. Luth. Gem. 10.15 ds. Steenstra,
Herv., Rem. Doopsgez. Gem. 10.15 dr.
Meijering, Baptistengem. 10 ds. v. Ma
meren, Evang. Chr. Gem. (Middelstegr.
3) 10 hr. Dikkes, Zendigswerk Midder-
nachtsroep Middernachteroep (Zoe-
terw. singel 21)5 uur hr. v. Duuren, Drie
bergen, Evang. centrum Zylsingel 2, 10
dienst, Pinkstergem. (O. Ryn 3) 3 hr.
Kluin, Nw. Apost. Kerk (H. Rijnd. 24)
9.30 en 4, woe. 8, Leger des Heils
(Hooigr.) 10 en 7.30, Christian Science
(Steenschuur 6) 10.30, Kerk van J. Chr.
v.d. Heiligen der Laatste Dagen (Steen-
schuur 6) 10.15, Oud Kath. Kerk 10 h.
dienst, Vry Kath. Kerk 10.30 h. mis
(Vreewijkstr. 19), RK Kerken Haagweg
zat. 7zo. 9,10.45,12 en 6.30, Steenschuur
zat 7, zo. 10, 11.30, 6 en 7, Lammen
schans zat. 7, zo. 9, 10.30. 12 en 6, Haar-
lemmerstr. zat. 7, zo. 9.30, 10.45, 12 en
6.30, Rijndijk 281, zat. 7, zo. 9.30 en 11.30,
Boshuizerlaan zat. 7, zo. 9.30,11 en 12.15,
Herensingel zat. 7, zo. 8.30, 9.30 en 11.
ABBENES - Herv. Gem. 9.30 ds. Den
AARLANDERVEEN - Herv. Gem. 10
ds. Wolthaus, 7 ds. Lalleman, O. Wete
ring, Geref. Kerk 10 ds. Vree, Alphen,
6.30 hr. Tenyenhuis, Chr. Geref. Kerk
9.30 en 6.30 kand. Kok Bennekom, RK
Kerk zat. 7, zo. 7.30 en 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN - Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. Hanemaayer, 5 ds.
Fokkema, Kruiskerk 10 ds. Bogers,
Opst. kerk 10 ds. Bogers, 6.30 ds. Fok
kema, Nabij 10 jeugdkapel, G. Herder
kerk 9 dr. v. Santen, De Bron 10.30 dr. v.
Santen, 5 oec. doopdienst, dr. v. Santen,
Driehoorne 7, Oudshoornseweg 10 ds.
Oort, Sionskerk 9.30 ds. Rynsburger
Amersfoort, 6.30 ds. Kommers Neer-
langbroek, Geref. Kerk Mar. kerk 10 hr.
TenyenhuiSj 6.30 ds. Swierts Koude
kerk, Salv. kerk 10 ds. Swierts, 6.30 ds.
Vree, G. Herderkerk 10.30 en 6.30 ds. De
Ruiter, De Bron 9 ds. De e Ruiter, 9.30 ds.
Van der Ree, 6.30 ds. Van der Ree, Geref.
Kerk Vryg. 8 45 dienst, 5 ds. Hordijk, in
kapel M.-stichting, Chr. Geref. Kerk:
9.30 en 4.30 Oud Geref. Gem. 9.30 en 4.
Baptistengem. 10 zend. v.d. Berg, 6.30
ds. Koekoek, Noord (Sportlaan) 10 hr.
Visser, Leger des Heils 10 en 6.30, Volle
Evang gem. (geb. Kindervreugd) 10 hr.
Bulthuis, Rem. Kring 10 ds. Hooykaas,
Moluks Evang. Kerk 11 ds. Sitanala, Mo
luks Prot. Kerk 9.30 ds. Tomasoa Woer
den. RK Kerken Bonifaciuskerk zat. 7,
zo. 8 30.10 en 11.30. Piuskerk zat 7. zo. 9.
10.30 en 11.45, De Bron zat. 6.30, zo. 9 en
11.
BENTHUIZEN - Herv. Gem. 10 ds. v.
Roest Ederveen, 6 ds. Vroegindewey,
Katwijk a. Zee.
BODEGRAVEN - Herv. Gem. Dorps
kerk 10 en 6.30 ds. Droogers HA, Bethle-
hemkerk 10 en 6.30, ds. De Vreugd HA,
Salv. kerk 10 dr. v. Leeuwen Ermelo, 6.30
ds. Kaastra Amerongen, Geref. Kerk 10
en 6.30 ds. Buitenhuis.
BOSKOOP - Herv. Gem. 9.30 en 6.30,
Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Dijkstra, De
Stek 9.30 ds. Heymans, Chr. Geref. Kerk
9.30 en 4.30 kand. v.d. Heijden, Putten,
Geref. Gem. 9.30 en 6 dienst, Opwek-
kingsgem. (geb. Concordia) 9.30 dienst,
Vergadering van Gelovigen (Nieuwstr.)
9.30 en 5, RK Kerk zat. 7, zo. 8.45, 10 en
11.30, Ontmoeting zat. 5.30, zo. 10.30.
HAZERSWOUDE - Herv. Gem. 9.30 ds.
Kooien IJsselstein, 6.30 ds. Stelwagen
Boskoop, jeugdd., Geref. Kerk 9.30 en 5
ds. Huisman Rijnsburg, RK Kerken Mi
chael zat. 7, zo. 9, Bemadus zat. 7, zo.
10.30, Ridderhof 10.30, dorp zat. 7, zo. 8,
10 en 11.30.
HILLEGOM - Herv. Gem. 10 ds. Van
Bruggen en rk pastor (kanselruil), 7 ds.
Boonstra, Parkwijk 3 ds. Boonstra, Ge
ref. Kerk 10 en 5ds. Pouwels.Chr. Geref.
Kerk 10 en 5 ds. v.d. Kamp. RK Kerk
Martinus zat. 7, zo. 8.30,10,11.30 en 12.45,
Jozefkerk zat. 7, zo. 8.30, 10 en 11.30.
HOOGMADE - Herv. Gem. 10 drs.
Blonk. RK Kerk zat. 7, zo. 8 en 10.30.
DE KAAG - Herv. Gem. 10 ds. Keuning,
Noordwijk, RK Kerk zat. 7. zo. 8,10 en 7.
KATWIJK AAN DEN RIJN - Herv.
Gem. Dorpskerk 9.30 ds. Teygeler, 6 ds.
Bouman Katwyk, Ontmoetingskerk 10
ds. Gebraad, 6.30 ds. Teygeler, Geref.
Kerk 9.30 ds. Derkley Melbourne, 5 ds.
De Vries. RK Kerk zat. 7, zo. 9.30 en
11.15.
KATWIJK AAN ZEE - Herv. Gem. N.
Kerk lOds. Boer,6ds. Hovius.O. Kerk 10
ds. Hovius, 6 ds. De Vos, Ichtuskerk 10
ds. Vroegindewey, 4.45 zang. ds. Vink
jeugdd., Pnièlkerk, 9.30 ds. Kool, 6 ds.
Van Rossum Huizen, Groen van Pr.
school 10 ds. Catsburg, Hoeksteen 10
dovendienst, Overduin 2 ds. Baas, Geref.
Kerk Vredeskerk 10 ds. Zwaan, 5 ds.
Derkley,Triumfatorkerk lOds. De Vries,
5 ds. De Wit Lisse, Geref. Kerk Vryg.
10.15 leesdienst, 3.30 ds. Hoff, Geref.
Kerk Vryg. Buiten Verband 8.45 ds.
Roukema, 7 ds. v.d. Kwast, Chr. Geref.
Kerk 101eesd.,5ds. v.d. Ent, Geref. Gem.
iO en 5 leesd., 20 okt, 7.30 stud. Katten-
berg, Volle Evang. gem (Voorstraat 100)
9.45, Soefie-beweging 4 nam. dienst.
Koudekerk aan den Rijn - herv. Gem. 10
hr. W. Stroo, 7 ds. v.d. Linden, in Geref.
Kerk, Geref. Kerk 10 drs. Verschoor
Leiderdorp, 7 ds. v.d. Linden, ge-
meensch. dienst.
LEIDERDORP - Herv. gem. en Geref.
Kerk Dorpskerk 10 ds. Knorth, Hoofd-
straatkerk 10 mevr. Sysling, 6.30 mevr.
Sysling en drs. Davids, Scheppingskerk
9 en 10.30 ds. Van Loenen, 5 ds. Knorth
HA, Baptistengem. 10 br. De Vries, 5 br.
Lourens, RK Kerk zat. 7, zo. 8.30, 10 en
11.30.
LEIMUIDEN - Herv. Gem. 9.30 ds. De
Vree HA, 7 hr. Goedhart Nieuwkoop,
Geref. Kerk 10.30 ds. Goris Haarl.meer 7
ds. Rang N.-Vennep, RK Kerk zat. 7, zo.
7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE - Herv. Gem. Grote kerk 10 ds.
v.d. Velden, Pauluskerk, 10 ds. Streef-
land Noordwijkerhout, 7 hr. Hoffenaar
Voorhout, Geref. Kerk 10 en 5 ds. De Wit,
Geref. Kerk Vrijg. 10 dienst, 5 ds. Simpe
laar, Geref. Kerk Vryg. Buiten Verband
10.45 ds. Schuurman, 7 kand. Muller,
Chr. Geref Kerk 10 en 4.30 kand. Hil-
bers, Zwolle, Geref. Gem. 10 en 4 ds.
Hakkenberg. Oud Geref. Gem. 9.30 en 3
leesd., 20 okt., 7.30 ds. Du Marchie van
Voorthuysen, Aktie Kruistochten ma. 8
ds. Gravendeel, Mariènburcht, RK Ker
ken Agathakerk zat. 7, zo. 8.30, 10 en
11.30, Poelhuys zat. 7. zo. 9 en 11.30, Ma-
riakerk zat. 7. zo. 8.30, 10, 11.30 en 5.30,
Engelbew. zat 7, zo. 7.30,9.30,11 en 5.45.
NIEUWKOOP - Herv. Gem. 9.30 ds. v.d.
Kooy, 6 30 ds. Lefeber, Alphen, Geref.
Kerk 9.30 en 6.30 ds. Nooteboom, Chr.
Geref. Kerk 9 30 en 2.15 ds. v.d. Ent Kat
wyk HA. RK Kerk zat. 7. zo. 7.30,9,10.45
en 7.
NIEUWVEEN - Herv. Gem. 9.30 ds. Van
Hoegee Alphen, 6.30 ds. Kaai, Geref.
Kerk 9.30 en 7 ds. Treurniet Woerden,
RK Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP - Herv. Gem. 9.30 ds.
Swagerman Leidschendam, 7 ds. Den
Harder, Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds.
Rang, Chr. Geref. Kerk 9.30 en 3 ds. Oos
terbroek Opperdoes, RK Kerk zat. 7, zo.
9.30 en 11.
NOORDEN - Herv. Gem. 9.30 dr. Bout
Huizen HA, 7 ds. Schrijver Woerden, Ge
ref. Keerl 10 hr. Goedhart Nieuwkoop 7
ds. Schaafsma Utrecht, RK Kerk zat.
7.30. zo. 7.30, 9 en 10.30.
NOORDWIJK - Herv. Gem. Binnen 10
dr. Jansen, 7 ds. Keuning, Zee Hoofd
straat 10 ds. Carstens De Kaag, ge-
meensch. dienst met GK, Geref. Kerk
Hoofdstr. 10 ds. Bosman, gemeensch.
dienst het HG De Rank 5.30 dr. Jansen,
10 en 3.30 ds. Hovius Katwijk aan Zee,
Geref. Kerk Hoofdstraatkerk 10 dr. Wes-
sels Oegstgeest. 5 ds. Elgersma, Vinken-
7, zo. 10 en 12, Bonaventurakapel zat.
6.30, zo. 9 en 11.
OUD-ADE - RK Kerk zat. 7, zo. 8.30 en
10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING -
Herv. Gem. 9.30 hr. Drijver, Voorscho
ten, Geref. Kerk 9.30 ds. Kornet Nyver-
dal 6.30 hr. Schoenmaker, RK Kerk zat.
7. zo. 8, 9.30 en 11.
ROELOF ARENDSVEEN - RK Kerken
kerk St P. Banden zat. 7, zo. 8,9.30,11 en
12.15, M. Presentatie zat. 7, zo. 8, 9 30 en
11.
RIJNSATERWOUDE - Herv. Gem. 9.30
ds. Lalleman, O. Wetering, 7 ds. Goverts
Nieuw-Vennep, Chr. Geref Kerk 9.30
dienst, 2.15 ds. De Vries, Heerde.
RIJNSBURG - Herv. Gem. Grote Kerk
9.30 ds. v.d. Bogerd, 5 ds. v. Niel, Bethel-
kerk 9.30 ds. Hemmes Leiden, 5 ds. v.d.
Bogerd, Geref. Kerk Petrakerk 9.30 dr. v.
Oeveren, 5 ds. Baayen, Immanuelkerk
9.30 ds. Baayen, 5 ds. Damsma, Mar. kerk
9.30 ds. Damsma, 5 dr. v. Oeveren, Geref.
Kerk Vryg. 10 en 5.15 leesdienst, Chr.
Geref. Kerk 9.30 en 5 dienst, Evang. Chr.
gem (aula mavo) 10 dienst. RK Gem
schap (aula tuinbouwschool) zat. 7, zo.
1030.
RIJPWETERING - RK Kerk zat. 7, zo.
7.30. 9 en 10.30.
VOORSCHOTEN - Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Meyering, 7 ds. v.d. Schoot,
aula NH 9.30 ds. De Zeeuw HA, Hulp en
Heil 10 ds. Verheule, Geref. Kerk 10 ds.
Heule Den Haag, 5 ds. Swierts Koude
kerk, Geref. K. Vrijgem. 10.15 en 4.30 ds.
Boxman, RK Kerken M. Godskerk zat. 7,
zo. 8, 10 en 11.30, Laurentius zat. 7, zo.
8.30,10.30 en 12, aula Noord-Hofland zo.
WADDINXVEEN - Herv. Gem. Brug-
kerk 9.30 ds. v.d. Heuvel, 6.30 kand. v.
Harten, Hoeksteen 9.30 ds. Verboom,
6.30 ds. v.d. Heuvel, Bethelkerk 9.30 ds.
van Eyk, 5 ds. Verboom, Immanuelkerk
10 ds. Zunnenberg, 5 ds. Flink, Geref.
Kerk Kruiskerk 10 ds. Hoonstra 5 ds.
Modderaar, ONTM. KERK 10 DS Mod
deraar, 5 ds. Prins, Chr. Afgescheiden
Gem. 9.30 en 5 ds. Verloop, Volle Evang.
gem. (Lindengaarde 17a) 9.30, RK Kerk
Viktorkerk 10, Ontm. kerk 8.30 en 11.45.
WARMOND - Herv. Gem. 10 ds. Den
Tonkelaar HA, RK Kerk zat. 7, zo. 8.30,10
en 11.30.
WASSENAAR - Herv. Gem. Dorpskerk
lOds. v. Zanten, 4.30 ds. De Jong Leiden,
7 ds. Wiersma, Kievietkerk 10 ds.
Wiersma, Messiaskerk 10 dr. Frederikse,
Dorpscentrum 9.30 ds. Wieman Vlaar-
dingen, Geref. Kerk 10 ds. v.d. Meulen, 5
ds. Bech, Zuid 10 ds. Bech, 5 ds. v.d.
Meulen, Ned. Prot. Bond 10.30 ds. Jon
kers Den Haag.
WOUBRUGGE - Herv. Gem. 9 30 ds
Kaai Nieuwveen, 6.30 ds. Blenk, Geref.
Kerk 9.30 ds. Speelman Mijdrecht, 6 30
ds. Versluys, Hazerswoude, RK Kerk
zat. 7, zo. 10, Ned. Prot. Bond 7 nam. ds.
Paardekooper, Doorn.
ZEVENHOVEN - Herv Gem. 9.30 ds.
Nicolai, Geref. Kerk 9.30 en 7 ds. Hart
kamp Hillegom, RK Kerk zat. 7, zo. 9 en
10.45.
ZOETERWOUDE - Herv. Gem. 10 ds.
Schoch, oogstdienst, RK Kerken Jans-
kerk zat. 7.30, zo. 9.30, CHR. Dienaarkerk
zat 7, zo. 10 en 11.30, Rijndijk Meerburg
zat 7, zo. 10, 12 en 6.
ZWAMMERDAM - Herv. Gem. 10 en
6.30 ds. Mostert, Geref. Kerk 10 en 6.30
ds. v.d. Heiden.
laan 9.30 ds. Elgersma, 5 ds. Heemskerk
Oegstgeest, stichtingskerk 11 ds. Bou-
ma, Sole Mio 9 ds. Bouma, RK Kerken
Binnen zat. 7, zo. 8,10 en 11.30, Zee zat. 7,
zo. 9. 11 en 7.
NOORDWIJKERHOUT-Herv. Gem. 10
dienst, RK Kerken Jozefkerk zat. 7, zo. 8,
10. 11.30 en 6, Viktorkerk zat. 7, zo. 8,
9.30, 11 en 6.'
OEGSTGEEST - Herv. Gem. Groene
Kerk 10.30 pastor Poelma en ds. Sasse,
oec. dienst, Pauluskerk 10 dr. Barnouw
Den Haag, Gem. centrum 10.30 ds. Ter
Linden, 7 ds. Vegter, gem. centr. jeugd-
kerk 10.30 ds. Heemskerk, Geref. Kerk
10 ds. Vegter, zie verder Herv. Gem., Ge
ref. Kerk Vrijg. 9.30 en 3 ds. Simpelaar,
Volle Evang. gem. 4 hr. v.d. Brugge Den
Haag, in gem. centrum, Geref. Kerk
Vrijg. Buiten Verband 8.45 hr. Moleveld,
4 br. Vonk, RK Kerk Willibrordkerk zat.
SASSENHEIM - Herv. Gem. 9 en 10.30
ds. Geertsema Hazerswoude, 7 evang.
Bruyn Wassenaar, open-deur-dienst,
Geref. Kerk 9.30 ds. Brokerhof Voor
hout, 5 ds. v. Santen, Chr. Geref. Kerk 10
en 5 prof. dr. Velema Apeldoorn, Ned.
Prot Bond 10.30 mevr. ds. v.d. Velden
Utrecht, Jul. laan 17, RK Kerk zat. 7, zo.
8. 9.30 en 11.
TER AAR - Herv. Gem. 9.30 ds. Linden-
burg, 6.30 ds. Stehouwer Alphen, Geref.
Kerk 9.30 en 6.30 ds. Bezemer, RK Kerk
Langeraar zat 7, zo. 8. 9.30, 11 en 12.15,
Ter Aar Dorp zo. 9 en 12
VALKENBURG - Herv. Gem. 10 en 6.30
ds. Overgaauw HA, Geref. Kerk 9.30 en
6.30 ds. Rooze, Geref. Kerk Vryg. 9.30 en
5.15 ds. HofT.
VOORHOUT-Herv. Gem. 10ds.v. San
ten Sassenheim, RK Kerk zat. 7, zo. 9,
10.30 en 11.45.
