Het hete bloed van Moeder Aarde
ATLANTIS:
KRAKATAU
IN MAXI
ZATERDAG 4 SEPTEMBER 1976
EXTRA
De zwaarste vulkanische uit
barsting in de geschreven histo
rie - namelijk die van de Kra-
katau in 1883 - is zeker niet de
geweldigste explosie van de in
wendige krachten en vuur van
de aarde in haar 4600 miljoen
jaar oude geschiedenis geweest.
Vooral in de begintijd, toen de
aarde nog geen leven droeg,
moeten de erupties van het hete
gesmolten gesteente uit het in
wendige van de aarde veel gi-
gantischer vormen hebben aan
genomen. Geologische bewijzen
daarvoor zijn er te over.
Uit prehistorische tijd, maar
wel in de betrekkelijk jonge pe
riode waarin de mensheid al op
aarde rondwandeldezijn langs
de weg van mythologische over
levering aanwijzingen bekend,
dat zich omstreeks 1500 voor het
begin van onze jaartelling een
vulkanische uitbarsting heeft
voorgedaan, die het geweld van
de Krakatau-catastrofe volle
dig in de schaduw stelde.
Ontelbaren hebben in de loop
der historie gezocht naar de
overblijfselen van het legenda
rische Atlantis, een welvarend
rijk dat tot een abrupt einde
kwam door een natuurramp en
verdween onder de golven van
de zee, waarin het was gelegen.
Men neemt thans vrij algemeen
aan, dat de resten van dit le
gendarische Atlantis te vinden
zijn in de Middellandse Zee in
de gedaante van het eilandje
Thera en omliggende kale, bo
ven de zeespiegel verrijzende
rotsen in de omgeving. Dit deel
van de Middellandse Zee (de
Egeische Zee, waqrin Grieken
land en Turkije elkaar de olie
rechten betwisten) is al miljoe
nenjaren een gebied met vulka
nische activiteiten en aardbe
vingen als gevolg van het tegen
elkaar aan drukken van de
schollen van de aardkorst
waarop de continenten Afrika
en Eurova zijn aelegen.
Op een groot vulkaaneiland in
deze omgeving moet 3500 jaar
geleden een welvarende stad ge
legen hebben, die plotseling van
de aarde werd weggevaagd
door een vulkanische eruptie,
die de kracht van de explosie
van de Krakatau verre overtrof.
Vijftien eeuwen later zou in het
Middellandse Zeegebied ook
Pompei van zo'n plotselinge
uitbarsting het slachtoffer wor
den. Vloedgolven teisterden na
de explosie van "Atlantis" de
kusten van de Middellandse Zee
tot diep in het land. De miljoe
nen Umnen stof die de lucht in
werden geslingerd zijn door
deskundigen wel eens in ver
band gebracht met een van de
bijbelse Egyptische plagen, de
drie dagen durende duisternis.
Geheel Atlantis verdween in de
golven van de zee, op enkele nog
steeds vrijwel kale rotsblokken
na, die thans Thera en omrin
gende eilandjes vormen. Er zijn
geologische aanwijzingen, dat
zo'n ramp zich in die tijd op
deze plaats moet hebben vol
trokken, en de resten van door
de vloedgolven verdwenen ste
den zoals Elaphonisos zijn voor
de zuidkust van Griekenland
onder zee gevonden. Door de
zelfde bewegingen in de aard
korst in dit gebied die talrijke
aardbevingen en erupties o.a.
van de Etna en de Vesuvius ver
oorzaakten, is de zeespiegel bij
de verdronken stad Elaphonisos
sindsdien ruim 40 meter ge
daald. Dat is geologisch vast
gesteld.
De explosie van Atlantis is
waarschijnlijk de indrukwek
kendste natuurramp geweest,
die gepaard ging aan het nog
voortgaande proces van het
verdwijnen van de Middel
landse Zee door de botsing van
de Oude Wereld met het Zwarte
Werelddeel. Het is overigens niet
een proces, dat u er toe moet
aanzetten dan nog maar van
daag het zonnige zuiden op te
zoeken. De geologische molens
werken aanzienlijk langzamer
dan de spraakwoordelijk trage
ambtelijke, en het zal nog mil
joenen jaren duren voordat we
kunnen overstappen van Eu
ropa naar Afrika.
Dexe foto toont de indru
kwekkende rookkolom van
de "nieuwe" vulkaan Pari-
cutin in Mexico. Er zijn na
melijk niet alleen oude ge
renommeerde werkende of
schijndode vulkanen op
aarde maar ook gloednieu
we. Zo ontstond enkele ja
ren geleden bij LJsland een
nieuw eilandje door een
nieuwe onderseese vul
kaan, die Surtsey vormde
uit de uitgestoten lava. De
Mexicaanse Paricutin is een
van de weinige jonge vul
kanen, waarvan het ont
staan door mensen werd
gadegeslagen op korte af
stand. Op 20 februari 1043
merkte een boer die een
maïsveld ploegde lichte
trillingen in de grond en
omkijkend sag hij, hoe uit
pasgeploegde voren ko
lommetjes rook opstegen.
Nadat er een ondergronds
gerommel te horen was
opende de bodem xich om
een enorme xwarte kolom
van rook en stof uit te bla-
sen. Dat was het moment
van de geboorte van de Pa
ricutin, thans een vulkaan
van een halve kilometer
hoog en de verwoester van
een omvangrijk omliggend
gebied. De erupties duren
nog steeds voort en honder
den vierkante kilometers
xijn met grijs stof bedekt.
Wetenschap
en techniek
door P. Bok
Na aardbevingen en wervelstormen vormen
vulkanische uitbarstingen de ergste soort na
tuurrampen, die onze aarde kent. Zij zijn over
igens nauw verwant aan aardbevingen in die zin,
dat beide natuurverschijnselen ontstaan door
activiteiten in de buitenste schil van de aarde.
Soms veroorzaken bevingen vulkanische erup
ties en omgekeerd.
Dat de tienduizenden bewoners
van de gebieden om de vulkaan
La Soufriere op het Franse Ca-
raibische eiland Guadeloupe zich
vrijwel zonder protesten en inci
denten hebben laten evacueren
toen er aanwijzingen waren dat
de berg boze plannen had, is in dit
licht dan ook begrijpelijk. Het
wordt nog logischer in verband
met een vulkanische ramp, die
driekwart eeuw geleden dit Ca-
raibische gebied trof en meer dan
30.000 mensenlevens kostte.
Toen ging het om een uitbarsting
van de Mont Pelèe op het even
eens Franse eiland Martinique.
Uitbarsting
De catastrofe van de Pelèe voltrok
zich op 8 mei 1902 en trof vooral
het stadje St. Pierre. Op 5 mei
werden de eerste tekenen merk
baar. Na vijftig jaar "dood" te zijn
geweest leidde een kleine uitbar
sting tot een betrekkelijk geringe
lavastroom die een fabriek trof
waarin 28 arbeiders om het leven
kwamen. Op 7 mei volgde een
zwaardere uitbarsting, die velen
er toe bracht, te evacueren .naar
veiliger oorden, maar de meeste
inwoners van St. Pierre en de
streek om de vulkaan bleven on
danks waarschüwingen in de
buurt van het gevaarlijke mon
ster.
Op 8 mei 1902 om tien minuten over
acht in de ochtend gebeurde het
onvermijdelijke. Met een oorver
dovend gebulder barstte de zij
kant van de krater open om een
helse stroom heet gas en witg
loeiend lavagesteente als een ka
nonskogel over. de omgeving te
jagen. Met een snelheid van on
geveer 500 km per uur werd de
gloeiende massa in de richting
van St. Pierre op 8 km afstand
gestoten. Binnen een minuut was
de afstand afgelegd, en werd de
stad bedolven onder een regen
van hete as en gloeiend gesteente,
waardoor de stad in èèn enkel
moment van het ene tot het an
dere uiteinde in brand stond.
Vernoemd
Vulkanologen en geologen hebben
uitbarstingen van deze aard naar
de ramp van de Pelèe vernoemd.
Bij een Pelèe uitbarsting is de
druk van het in diepere aardlagen
opgesloten gas en lava (tot op 20
km diepte) niet groot genoeg om
een dikke prop gestolde lava in'
de kratermond weg te duwen en
zich zo een weg naar buiten te ba
nen maar wel van voldoende
kracht om de veelal niet al te
hecht gebouwde kraterwand
open te breken.
Op het moment van de uitbarsting
verbleven hog ongeveer 28.000
inwoners in St. Pierre, die allen
op twee na omkwamen. Die twee
waren een vrouw, die in een kel
der aan het werk was en een ge
vangene in de cel van het plaatse
lijke politiebureau. Zij werden
wel zwaar gewond door de hitte
van het hatuurgeweld. Het vuur
verbruikte in luttele seconden
vrijwel alle zuurstof uit de lucht,
waardoor zuurstofgebrek na ver
branding en verplettering bijko
mende doodsoorzaken werden.
De gloeiende adem van de aarde
vaagde ook het kleine plaatsje St.
Philomène van de aardbodem
weg, waardoor het total aantal
slachtoffers tussen de 30 en 31
duizend kwam te liggen. In de
haven van het eiland en langs de
kust werden 15 schepen vernie
tigd.
Slagregens
Zo'n enorme energieuitbarsting
heeft meestal ook invloed op de
atmosfeer. Zo ontstonden er he
vige bliksemverschijnselen en
even later ongekende slagregens,
die de lava van de berghelling
veranderde in dik slijk, dat de
omvang van de ramp nog ver
grootte. Het stortte zich in de
oceaan en veroorzaakte een
vloedgolf, die tot op 25 km af
stand kon worden waargenomen.
Wervelstormen verpletterden al
les wat door het overige geweld
nog overeind was gebleven. De
windsnelheden bedroegen tegen
de 500 km per uur.
Vulkanische activiteit is het gevolg
van verschuivingen in de aard
korst, waardoor grote spannin
gen ontstaan in het vloeibaar ge
steente, de magma, waarop de
"schollen" drijven waarvan de
onderlinge verschuiving verant
woordelijk is voor vrijwel alle
grote aardbevingen. De magma
en de gloeiende gassen zoeken
zich dan een uitweg naar boven.
Dit kan langs de breuklijnen in de
korst langs de schollen. Vandaar
ook, dat de aardbevingsgordels
vrij nauwkeurig samenvallen
met de regionen waar zich wer
kende vulkanen bevinden. Er
zijn thans ongeveer 430 wer
kende vulkanen op aarde, van
zeer kleine tot zeer grote. Het
grootste deel is gewoonlijk inac
tief en toont slechts een heel en
kele maal iets van activiteit.
Krakatau
De ramp van de Pelèe was over
igens zeker niet de ernstigste
vulkaanuitbarsting uit de be
kende geschiedenis. Dat was die
van de Krakatau op 27 augustus
1883.
Krakatau is een vulkaaneilandje in
de Straat Soenda tussen Java en
Sumatra, waar de weelderige na
tuur een einde vond tijdens een
uitbarsting van de vulkaan in mei
1680. Er zijn geologische aanwij
zingen, dat het eiland voordien al
eens een uitbarsting heeft be
leefd, die nog krachtiger moet
zijn geweest dan die van 1883.
Op 20 mei 1883 begon de berg zich
te roeren, dof gerommel en een
rookkolom van meer dan 10 km
hoogte, gepaard met een asregen
die tot op 500 km ver neerviel
kondigden aan, dat de vulkaan
genoeg had van zijn eeuwenlang^
rust. Na een betrekkelijk kalme
periode begon het op 26 augustus
met ernst roerig te worden, zo
roerig zelfs dat het geluid van de
explosies tot op 250 km afstand
duidelijk hoorbaar was. De
zwarte rookwolken stegen tot een
hoogte van 27 kilometer.
Het stof veroorzaakte een diepe,
nachtelijke duisternis in de om
geving, slechts verlicht door on
telbare bliksemschichten. De
hele dag door duurden de explo
sies tot het de volgende ochtend
weer licht begon te worden.
Waarnemingen vanaf schepen
toonden, dat in de berg vele
scheuren waren ontstaan, waar
door zeewater naar binnen
stroomde.
Grootste ramp
Het is waarschijnlijk het helse sa
menspel van onderaards vuur en
binnenstromend water geweest,
dat de explosie van 28 augustus
tot de grootste bekende vulkani
sche uitbarsting van de geschie
denis heeft gemaakt. Om tien uur
in de ochtend brak de hel los. De
druk van de gloeiende lava en het
in stoom omgezette zeewater
werd zo groot, dat het eiland als
het ware in èèn gigantische ex
plosie uit elkaar sprong. Vanaf
vele schepen werd dit angstaan
jagende geweld gadegeslagen.
Naar schatting werd vier kubieke
kilometer verpulverd gesteente
tot een hoogte van 35 kilometer
de lucht in geslingerd.
Een honderd meter hoge vloedgolf
verspreidde zich met een snel
heid van 550 km per uur door
Straat Soenda. Een Nederlands
marineschip werd door deze toen
iets verlaagde vloedgolf voor de
kust van Sumatra opgenomen en
3 km landinwaarts neergezet op
10 meter boven dezeespiegel.
Over honderden kilometer lengte
trof de vloedgolf de kust van de
nabij gelegen eilanden, waarbij
ruim' 150 dorpen werden wegge
vaagd en 5000 schepen ten onder
gingen. Het aantal slachtoffer
(alle gevallen buiten het explo
derende eiland zelf) bedroeg naar
schatting 36.000.
Tot op Celebes
De vloedgolf was zelfs te registre
ren in de Westeuropese kustwa
teren, zoals Het Kanaal. De
Luchtdruk van de explosie was
zo groot, dat zelfs in het toenma
lige Batavia (thans Djakarta) rui
ten sprongen en muren scheur
den. Het geluid van de explosie
werd tat op Celebes gehoord en
volgens mededeling van èèn
waarnemer zelfs op 3250 km af
stand in Australiè.
Dit laatste lijkt onwaarschijnlijk,
maar het tijdstip van waarne
ming klopte wanneer men in
aanmerking neemt dat het geluid
zich meteen snelheid van 300 me
ter per seconde voortplant en er
dus een tijdsverschil van om
streeks drie uur optreedt tussen
explosie en geluidsontvangst.
De luchttrillingen anders dan in cio
vorm van geluid werden over de
gehele aarde geregistreerd. Niet
éénmaal maar meermalen nadat
de schokgolven zich om de ge
hele aarde hadden voortgeplant.
Tot negen dagen lang werden
deze luchtgolven geregistreerd,
nadat zij viermaal om de aarde
waren gelopen.
Verkleuringen
Het opgeworpen stof veroorzaakte
de vreemdste verschijnselen in
de atmosfeer met de merkwaar
digste verkleuringen zoals
blauwe en groene zon en maan.
De nachten over een groot deel
van de aarde werden lichter
doordat het stof hoogten bereikte
var) 160 km en daardoor zeer lang
zonlicht konden opvangen en
weerkaatsen. De dagen werden
donkerder omdat het zonlicht het
stof, dat om de gehele aardé hing,
minder goed doordrong dan hel
dere lucht. De zonsondergangen
werden fantastische sprookjes-
luchten, tot een half jaar na de
uitbarsting.
Ongetwijfeld heeft deze giganti
sche natuurramp grote invloed
gehad op het weer over de gehele
wereld, maar nauwkeurig is dat
niet te meten. Zeker is, dat over
de gehele wereld stof is neergere-
gend, dat ooit de Krakatau
vormde of uit het inwendige van
de aarde door deze rampvulkaan
naar boven werd gestoten.
Zeer boeiende aan de hand van of
ficiële rapporten samengestelde
verslagen over de genoemde en
vele andere vulkanische catastro
fes zijn te lezen in het in de jaren
vijftig uitgegeven tpoek "The
elements rage" van de hand van
Frank W. Lane. Veel van de gege
vens voor deze beschouwing zyn
aan dat boek ontleend. Het is naar
wij menen niet meer in de handel
maar ongetwijfeld beschikbaar
voor belangstellenden in deze
materie bij vele bibliotheken.
Foto links: Een curieuze opname
met betrekking tot de dramati
sche gebeurtenis op Martinique
in 1902. De evacuatie van de
laatste vluchtelingen uit St.
Pierre voordat de Pelèe het
stadje volkomen verwoestte en
alle 28.000 achterblijvers op twee
na het leven benam. Op de ach
tergrond de rokende en lava uit
stortende vulkaan, die de vol
gende dag catastrofaal zou ont
ploffen.
■k Foto rechts: Dit resteerde na de
explosie van de Krakatau van
het een met weelderig oerwoud,
begroeide eiland in de Straat
Soenda.
