Glorie en ondergang van Leni Riefenstahl
Mm voet
'Een van
de tien
beste
films
aller
tijden'
ZATERDAG 5 JUNI 1976
Leni Riefenstahl als actrice in
een typische Fank-film van de
jaren twintigFragment uit "Die
weisse Hölle von Piz Palu(De
witte hel van Piz Palu). Leni en
haar partner komen tot de ont
dekking dat ze na een sneeuwla-
wine ingesloten zijn in het hoog
gebergte.
2
0 0
O
oo
Tot de vele taken van het organi
serend comité bij elke Olympi
sche Spelen behoort het maken
van een film die de viering van
die Olympiade voor het nages
lacht vastlegt. Het is een op
dracht van het Internationaal
Olympisch Comité.
In de jaren twintig is men, op
vrijwillige basis, met dat filmisch
vastleggen van de Spelen begon
nen. Het resultaat stelde aanvan
kelijk niet zo heel veel voor, zelfs
als men in aanmerking neemt dat
cameravoering en technische
mogelijkheden nog in een tame
lijk primitief stadium verkeer
den. De (stomme) Olympische
film van Amsterdam-1928, ge
maakt door een Italiaanse maat
schappij omdat de Nederlandse
bedrijven oeverloos kibbelden,
was brokkelig en slordig van uit
voering. Door de tekortschie
tende techniek van toen liepen de
atleten op de film twee keer zo
snel als zij in werkelijkheid de
den. (Vroegere komieken dank
ten aan dit soort gebreken een
niet gering deel van hun succes).
Daar konden de filmers natuur
lijk weinig aan doen, maar het is
wel duidelijk dat een dergelijk
produkt weinig artistieke waarde
kon hebben.
Helaas, ook toen de techniek aan
zienlijk beter was, zoals in de
naoorlogse jaren, bleef de Olym
pische film als kunstwerk bene
den de maat Londen-1948,
Helsinki-1952 en Melboume-1956
deden niet veel meer dan regi
streren. Rome-1960 zette het
werk op wat hoger peil, maar de
grote doorbraak kwam pas met
Tokio-1964 toen regisseur Kon
Ichikawa op schitterende wijze
nieuwe vorm gaf aan dé sportdo-
cumentaire. Hij isoleerde de at
leet bezig met zijn topprestatie,
in beeld en geluid van zijn omge
ving.
Waarom heeft het zo lang ge
duurd voor de Olympische film
na 1945 op artistiek peil kwam?
Daar zijn een paar redenen voor
te geven. De organiserende comi-
té's zitten vrijwel altijd in geld
nood en een Olympische film,
waarvan de kosten niet gering
zijn, pleegt weinig op te brengen.
Op het budget wordt om die re
denen tot het uiterste beknibbeld
en dan krijg je gauw van die
recht-toe-recht-aan films.
Maar er is, of liever er was, nog
een andere reden, die op de ach
tergrond speelde. Van de zo be
ruchte Olympische Spelen van
1936 hadden de nazi's een twee
avonden vullende film gemaakt
die weliswaar als artistiek pro
dukt en als sportdocumentaire
zijn tijd ver vooruit was, maar (la
ter) door velen als een stuk ver
derfelijke propaganda voor het
Derde Rijk werd beschouwd. Om
de al eerder genoemde financiële
redenen, maar zeker ook om zo
ver mogelijk van de werkwijze
van 1936 vandaan te blij ven, hield
men de Olympische filmwerken
194&-1956 zo strak mogelijk.
Wat er ook allemaal over gezegd
en geschreven is, de Olympische
film van 1936 geldt als een klas
sieker. In 1965 riep een
Hollywood-jury hem uit tot één
van de tien beste films aller tij
den. Het is nuttig, in dit Olym
pisch jaar, om nog eens terug te
blikken op de wordingsgeschie
denis én de machinaties rond de
film van Berlijn-1936, "Olympia,
Fest der Völker". Onderstaand
stuk probeert dat te doen. De rol
van de maakster, Leni Riefen
stahl, is daarbij centraal gesteld.
(Van haar zond de VPRO-tv een
aantal maanden terug de be
ruchte nazi-propagandafilm
"Triumph des Willens" uit).
De ironie van het lot wilde dat
"Olympia", Leni Riefenstahls
grootste succes, tevens haar on
dergang inluidde.
Toen Leni Riefenstahl "Olympia 1936" regisseerde, was
zij 34 jaar oud. Een loopbaan met tal van hoogtepunten
lag op die nog betrekkelijk jonge leeftijd al achter haar.
Opgegroeid in een uitgesproken artistiek milieu, had
Leni een uitstekende opleiding in dans en ballet geno
ten. In korte tijd ontwikkelde zij zich tot een expressie
danseres van naam. Het leek het begin van een verbluf
fende carrière. Dat werd het ook, alleen op een andere
manier dan iedereen, zijzelf inbegrepen, zich had voor
gesteld.
De ommekeer had plaats in
1926. Op een dag liep ze een bio
scoop binnen, zag daar een film
van dr. Arnold Frank
insmolt bijna weg van be
wondering en verrukking.
In de Duitse cinematografie van
de jaren twintig was Fank een
merkwaardig fenomeen. Hij
had een nieuw genre in het le
ven geroepen: de berg- en ex
peditiefilm, waarbij alles op lo-
katie en niets in de studio's
werd opgenomen. Naar heden
daagse maatstaven waren het
pompeuze, melodramatische
werken die Fank ontwierp, met
qlose-ups er in van heldhaftig
kijkende acteurs tegen de ach
tergrond van bergmassieven en
donkere-wolkenformaties. In
die tijd werden de films be
schouwd als het toppunt van
avontuurlijkheid. In Fanks
films voerden Kracht, Strijd,
Durf, Tragiek en Heldendom de
boventoon. Het was niet ver
wonderlijk dat zij in het gede-
moralizeerde Duitsland van na
de eerste wereldoorlog in goede
aarde vielen. Men kon er mee
ontsnappen aan de grauwheid
van het leven van alledag.
Fanks heroïek in het hoogge
bergte riep bij. de Duitsers
nieuwe superioriteitsgevoelens
wakker. Hitiers bende, eenmaal
aan de macht gekomen, lijfde
Fanks opvattingen al gauw in
bij de officiële nazi-cultuur. Na
1933 zouden kracht, bizarre
mystiek en heldendom de
Duitse film volledig gaan be
heersen.
Bij dat selecte groepje Fank-
acteurs voegde de bezeten Rie
fenstahl zich als enige vrouw.
(Leni bracht nogal wat leven in
de brouwerij; met de meeste ac
teurs had ze een verhouding,
die meestal eindigde in haat 'of,
nog opwindender, in een com
binatie van liefde en haat. Aldus
dr Richard Mandell in "The
Nazi Olympics"). Ze werd een
uitstekende bergbeklimster en
skister. Als actrice trad ze op in
films met geladen titels als "Der
heilige Berg", "Die weisse Hölle
von Piz Paulu", "Storm über
Mont Blanc" e.a.
Ambitieus
Leni Riefenstahl, zeer zelfstan
dig en ambitieus, wilde meer
dan alleen actrice zijn. Ze keek
Fank by het regisseren op de
vingers en assisteerde hem ook.
In 1932 draaide ze, met een
piepklein budget, haar eigen
film: "Das blaue Licht", een le
gende uit de Dolomieten over
een zigeunermeisje dat door
haar puurheid (ach ja) het
blauwe licht bereikt. Ze speelde
zelf de hoofdrol.
De pseudo-mystiek van "Das
blaue Licht" en de Eisenstein-
achtige poses er in, imponeer-
Door
Ruud Paauw
den de nazi's zeer. Ze werd
voorgesteld aan Hitier en kort
daarop kreeg Leni de opdracht
de partijdagen van Neurenberg
in 1933 te filmen. Ze produceer
de, met weinig voorbereiding,
"Sieg des Glaubens", die by de
bruinhemden veel lof oogstte.
Een jaar later schreef ze voor
hetzelfde evenement zo onge
veer een scenario. Het leidde tot
"Triumph des Willens", waar
mee ze haar grote waarde voor
de nazi-beweging voorgoed
bewees. "Triumph des Willens"
gold als een propaganda-film
van het zuiverste water, hoewel
dat eigenlijk onbegrijpelijk is.
Bij de hervertoning door de
VPRO onlangs kwamen die
eindeloze rijen grimmig mar
cherende mannen eerder als si
nister en angstaanjagend dan
als propagandistisch over. Of
misschien was dat angstaanja
gende er wel met opzet inge
stopt wie niet meedeed was
verloren. Vlak daarop legde
Leni (overigens geen lid van de
NSDAP en dat zou ze nooit
worden ook) een nieuwe proeve
van bekwaamheid af: "Unsere
Wehrmacht - Tag der Freiheit",
ter gelegenheid van de- weder
instelling van de dienstplicht.
Mensen-massa's
Zo op het oog leek Leni Riefen
stahls stap van het bergplateau
naar de politieke hellingen
groot en gewaagd. Het verschil
bleek niet zo groot te zijn. Ze
filmde in nagenoeg dezelfde
styL in plaats van met berg- en
rotsmassieven, werkte ze met
Eisenstein-close-ups waren ge
bleven, evenals de wolkenfor
maties (in "Triumph des Wil
lens" verbleef Hitiers vliegtuig
langdurig in de wolken).
In 1935 legde propaganda-
minister Goebbels in haar han
den de regie van de film over de
Olympische Spelen 1936 die in
Berlijn zouden worden gehou
den. Hoezeer de nazi's er op wa
ren gebrand om met die film
een pronkstuk af te leveren,
bleek wel uit het budget dat zy
hiervoor ter beschikking stel
den: 1.8 milv mark. Een reus
achtig bedrag voor die jaren.
Het honorarium voor Leni be
droeg 250.000 mark.
Ze trok 45 cameramannen aan
(onder hen de allerbeste), plus
35 assistenten, die als training
een jaar lang sportwedstrijden
onder allerlei weersomstandig
heden gingen filmen. (De sport-
filmer jj stond in die jaren nog in
de kinderschoenen). Daarna
ontwierp ze een draaiboek
waarin alles tot in de puntjes
werd geregeld. Iedere camera
man kende minutieus zijn taak.
Töen de Spelen in Berlijn een
aanvang namen had Leni Rie
fenstahl haar hoofdkwartier in
Huize Ruhwald, dat in de
Olympische dagen veel od een
bijenkorf geleek. In totaal had
een man of 200 iets met de film
te maken. In opvallende witte
gewaden gekleed, haar zakken
volgepropt met papieren, om
ringd door vele forse mannen,
trok Leni zelf van het ene sta
dion naar het andere om toe
zicht op het werk te houden. Als
de verhalen waar zijn die daar
over de ronde deden dan ge
droeg ze zich als een uiterst au
toritair wijf. Een cameraman
die zich niet bevond op de plek
die hem was aangewezen, kreeg
onmiddellijk een rose briefje
dat hij in overtreding was. Een
tweede briefje betekende dat
hij het stadion diende te verla
ten. (Een soort rode kaart dus;
ook daahn was ze haar tyd ver
vooruit).
De ploeg van Leni Riefenstahl
produceerde 400.000 meter
film, waarvan voor het officiële
Olympische werk slechts een
klein deel kon worden gebruikt.
Architect
Wat wel en niet in "Olympia"
kwap, werd alleen door haar
bepaald. "Ik voelde me als een
architect die een huis bouwde;
ik had precies in my n hoofd hoe
de film moest worden", zei ze in
een na-oorlogs interview. Dag
in dag uit, anderhalf jaar lang,
werkte ze aan de totstandko
ming van de film, haar film.
In die tijd had ze veel last van
propaganda-minister Goebbels
die volgens haar zeggen her
haaldelijk kwam eisen dat er
niet veel aandacht mocht wor
den besteed aan de successen
die de negeratleten hadden be
haald. Leni weigerde resoluut
aan die eis te voldoen.
Op 20 april 1938 (de verjaardag
van de Führer) was het dan zo
ver. Het werk ging in Berlijn
voor 2000 aanwezigen in pre
mière. Na afloop nam Leni, in
hermelijn gekleed, een langdu
rige ovatie in ontvangst. Ze
kreeg de gelukwensen van Hit-
Ier en Goebbels; de Griekse ge
zant overhandigde haar een
olijftak. De Duitse filmcritici
prezen de film om het hardst. Ze
konden ook moeilyk anders,
want Goebbels had daarom
trent strakke richtlijnen laten
uitvaardigen.
De lof bleef overigens niet tot
Duitsland beperkt. Ook in lan
den waar nog wel vryheid van
meningsuiting bestond, werd
"Olympia" hogelijk geprezen.
Zweden gaf Leni Riefenstahl de
Polarprys, Frankrijk de Grote
Prijs van de Wereldtentoonstel
ling. Het Internationaal Olym
pisch Comité verstrekte haar
het Olympisch Diploma en de
Biennale verleende "Olympia"
het predikaat "beste film ter
wereld". Alleen Amerika sput
terde heftig tegen.
Leni Riefenstahl poogde zelf in
Hollywood de plooien glad te
strijken, maar werd overal met
de nek aangekeken. Alleen Walt
Disney was bereid haar te ont
vangen. Ook het Vaticaan was
allesbehalve enthousiast, zij het
om een heel andere reden; men
maakte bezwaar tegen enkele
naaktscènes in de proloog van
de film.
Nadruk
In Duitsland schreef Goebbels
de nazi-pedagogen voor wat de
opvoedkundige waarde van het
werk was en op welke punten
de nadruk moest worden ge
legd. Als grondthema van
"Olympia" diende het begrip
"Opvoeding tot strijdvaardig
heid". De jeugd moest er aan de
hand van beelden op worden
gewezen tot welk een hoogte
een volk "met een ijzeren wil en
een ontembare overwinnings-
drang" kon komen, enz. enz.
Goebbels mocht "Olympia" na
zistisch interpreteren, maar hoe
fascistisch was Riefenstahls
pronkstuk nu werkelijk? Daar
over lopen tot op de dag van
vandaag de meningen ver uit-
Riefenstahl toonde zich (en dat
zou haar nimmer verlaten) ver
rukt van kracht, jeugd, li
chaamsschoonheid. Maar was
dat nu, aldus Judith Holmes in
"Olympiad 1936", kenmerkend
voor alleen het nazidom? Er zit
ten hinderlijke dingen in
"Olympia", zeker, maar de
grote helden van de film zijn
Jesse Owens en Kitei Son. Geen
Duitsers, niet eens Ariërs.
De grote woede die veel later
over Olympia zou losbarsten,
berustte, naar men moet aan
nemen, voor een niet onbelang
rijk deel op andere gronden dan
de inhoud van de film. Men wist
dat de Spelen van Berlijn een
nazi-propaganda van de eerste
orde waren geweest en "dus"
kon het niet anders of de film
moest je ook zo zien. Trouwens,
de maakster van "Olympia"
was ook de maakster van
"Triumph des Willens"; wat viel
er dan nog anders te zeggen?
Maar nu lopen we vooruit op de
naoorlogse situatie.
Hoe verliep het Leni Riefen
stahl verder? Ze maakte in 1938
"Obersalzburg", door prof.
Hajo Bernett als een "filmische
huldiging" van Hitier beschre
ven. Toen de oorlog met Polen
uitbrak, ging ze mee als oor
logsverslaggeefster, maar
stopte snel met dat werk. Vol-,
gens eigen zeggen nadat ze ge
tuige was geweest van een door
Duitse soldaten aangerichte
moordpartij. Daarna verfilmde
ze de opera "Tiefland" met be
hulp van honderden zigeuners
als figuranten. Tot 1945 werd
weinig meer van haar gehoord.
Veel invloed in de hoge nazi-
kringen had ze stellig met. Haar
broer werd in een strafbataljon
naar Rusland gezonden (wat
een zekere dood betekende) en
ze slaagde er niet in hem te red
den.
Rechtbanken
Na de capitulatie van nazi-
Duitsland werd ze een paar keer
voor rechtbanken gedaagd
(voor o.a. het feit dat de zigeu
ners die aan Tiefland hadden
meegedaan kort daarop waren
vermoord), maar ze werd steeds
vrijgesproken. Pogingen om
het filmwerk weer ter hand te
nemen, mislukten vrijwel alle.
Ze was en bleef "Hitiers favo
riete regisseur" en daar wilde
niemand meer mee te maken
hebben. Eens had "Olympia"
alle deuren voor haar geopend,
nu blokkeerde die film haar pad
om weer aan de slag te gaan.
Riefenstahl bleef niet bij de
pakken neerzitten. Toen de
Bondsrepubliek op eigen be
nen stond, zette ze alles op alles
om te worden gerehabiliteerd.
In 1957 gelukte het haar
"Olympia" (met enige zelf aan
gebrachte coupures) in beslo
ten voorstellingen te laten
draaien. Om de film officieel
weer in roulatie te brengen,
legde ze hem aan de Duitse
Filmkeuring voor. Die wei
gerde haar fiat te geven. "Stijl
en conceptie van de film dragen
sporen die aan het arsenaal van
de nazipropaganda zijn ont
leend". Leni riep daarop tal van
functionarissen (o.a. de organi
satoren van de Spelen van 1936)
in het geweer om het oordeel
van de filmkeuring gewijzigd te
krijgen. Zelf schreef ze een uit
voerig verweerschrift, waarin
vooral opviel wat ze allemaal
verdraaide en verzweeg.
Onnozel
(Ze beweerde ook nadrukkelijk
dat ze geen lid van de NSDAP
was geweest. Maar zo gemakke
lijk kwam ze er natuurlijk niet
af. De waarheid was dat ze, po
litiek gezien, een stiik onbenul,
een onnozele hals was. Precies
zoals Willem Mengelberg in ons
land. Ze ging geheel op in haar
werk en was blind voor de din
gen om haar heen. Opportunis
tisch greep ze de kans die de na
zi 's haar bodenzonder zich af te
vragen wat dat voor afschuwe
lijks inhield. Rechtbanken mo
gen haar hebben vrijgesproken,
haar morele schuld blijft hui
veringwekkend groot).
Aan het eind van de jaren vijftig
volgden opnieuw besloten
voorstellingen in Bremen en
München. De Duitse pers ging
zich nu meer roeren. Toon en
stijl van de commentatoren in
de film werden (terecht) als vre
selijk ervaren, maar de beelden
werden betiteld als een "Olym
pisch dichtwerk met eeuwig
heidswaarde".
Zwakker
Naarmate de tyd voortschrijdt
wordt het verweer tegen Olym
pia steeds zwakker. In 1968 zet
de Amerikaanse school-tv hem
op het programma. De reacties
zyn lauw. Langzaam staat er
een generatie op die "Olympia"
met meer nieuwsgierigheid dan
emotie bekijkt. Plannen om
de film in 1972 in Berlijn op
nieuw uit te brengen gaan niet
door vanwege zware protesten.
Maar in datzelfde jaar draait het
omstreden werk wekenlang
met groot succes in München,
eens de stad van het bruinste
nazidom.
En bepaald populair wordt
Olympia weer als de Duitse tv
de film later uitzendt. De kring
loop lijkt gesloten. Leni Riefen
stahl is inmiddels 74 jaar oud
geworden.
Leni Riefenstahl bezig met de samenstelling van "Olympia", het werk dat haar beroemd èn berucht
zou maken. Dag in dag uit, anderhalfjaar langbracht ze in het filmlaboratorium door om de film te
realiseren. "Ik voelde me als een architect die een huis bouwt" zei ze er later van.
