Altijd de
taal blijven
boeren-
praten
Een dolle
dinsdag
Deventer
door H. J. Oolbekkink
"In het begin van dat voorzitterschap had ik nog niet zo in
de gaten hoe druk het zou worden. Ze hadden gezegd: als je
één dag per week naar Den Haag gaat, red je het makkelijk.
Maar er kwamen natuurlijk steeds meer bestuurlijke func
ties bij te pas en na verloop van een jaar of tien was ik door
de week nog maar erg weinig thuis. In die tijd is mijn
zwager een half jaar buiten bedrijf geweest en toen heb ik
de boerderij moeten doen. Het gekke is, daarna heb je dan
nóg eens een half jaar nodig om er weer aan te wennen en
niet aan elke alledaagse kleinigheid te hoeven denken.
Maar het is in mijn functies wel gunstig geweest dat ik altijd
de boerentaal ben blijven praten, dan weet men wat men
aan je heeft. Want ik geloof toch dat de mensen al die mooi
praters met grote titels en bijpassend taalgebruik goed beu
zijn."
Ir. Cornelius Samuel Knottnerus
(65) stapt vandaag uit zijn functies
van voorzitter van het Koninklijk
Nederlands Landbouwcomité en
het Landbouwschap. Hij zal dan,
mag je aannemen, meer tijd krijgen
voor de verrukkelijke tuin die zijp
statige pand in Steenbergen
(Noord-Brabant) omringt. En ver
moedelijk zal hij ook zijn zwager,
die nu de 120 hektaren grote aanpa
lende boerderij beheert, nog wel
eens een hand toesteken. Een
vriendelijke, maar in de snit van het
gelaat onverzettelijke man: een
boer die bestuurder werd, maar nu
terugkeert naar het land.
Als voorzitter van de beide boeren-
organisaties heeft hij talloze ma
len kritiek geuit op de vaderlandse
en Europese aanpak van het boe-
renbestand. De kranteknipsels
weergalmen van het luiden van de
noodklokken, want het gaat niet
best met' de boer. Wellicht is hij -
door grondbezit - op papier miljo
nair. maar vaak reikt hij niet tot het
minimuminkomen (ongeveer 309c
van de Nederlandse boeren en
tuinders). De randstedeling mag
wat schuw aankijken tegen het
"Blut und-Bodem"-syndroom dat,
onder meer, in zovele streekromans
als karaktertrek van de agrariër
overbelicht wordt, maar die grond
is wél zijn leven.
Cornelius Samuel Knottnerus
werd geboren in Midwolde (Gro
ningen). Oorspronkelijk bevatte de
familie vooral dominees, maar één
zo'n kerkekind bleef in Groningen
hangen en daar is nog een omvan
grijke boerenfamilie uit ontstaan.
Knottnerus ging landbouwkunde
studeren in Wageningen, verwierf
zich de ingenieurstitel, trouwde en
werd boer. Samen met zijn zwager
in Steenbergen. Voorzover een as-
faltblom het kan bezien is het be
drijf "Voorzorg" een welvarend, in
zijn uitgestrektheid imponerend
gedoente.
"Mijn schoonvader had 120 hekta
ren. dat was echt wel een groot be
drijf, ja. Mijn zwager en ik zijn in de
oorlog op 65 hektaren begonnen en
we hadden toen veertien man op de
loonlijst staan, waar 's zomers nog
een hoop seizoenarbeiders bij
kwamen Kun je nagaan hoe de za
ken veranderd zijn - ik heb me een
paar jaar geleden teruggetrokken
en nu doen mijn zwager, zijn zoon
en nog precies één man de hele 120
hektaren. Ja, het zag er dan wel
mooi uit met al die paarden voor de
ploeg en al die schoffelende men
sen, maar het is met die machines
natuurlijk een stuk beter gewor
den."
Katten en muizen
Hoe geraakt een, weliswaar gestu
deerde, boer tot voorzitter van een
landbouworganistie als hij tevoren
nooit bestuurlijke ervaring heeft
opgedaan?
"Kijk, in de mobilisatie was ik
reserve-officier en na de oorlog
wilde ik me weer melden. Maar
Louwerse van Landbouw vond dat
ik dat niet moest doen. dat ik beter
terecht kon bij het Militair Gezag
om de voedselvoorziening op de
been te helpen. En daarna heb ik tot
1950 op het Ministerie van Land
bouw gewerkt op de afdeling dis
tributie. Dat hield toen een hoop in.
Ik zei wel eens: alleen katten en
muizen distribueer ik niet - voor de
rest alles:"
"In die tijd had Louwerse ook zo'n
beetje sociëteit De Witte in Den
Haag gevorderd, daar konden de
ambtenaren eten en ook wat drin
ken; nou ja. alles was toen nog op de
bon, nietwaar. Op De Witte heb ik
een hoop organisatorische mensen
uit het landbouwbedrijf leren ken
nen en toen is me gevraagd of ik dat
voorzitterschap wilde aannemen.
Nou was ik steeds heel stevig van
plan geweest om naar de boerderij
terug te gaan, want ik ben tenslotte
boer. Ik heb toen eerst in Wagenin
gen nog het Instituut voor Land
bouwtechniek en Rationalisatie
opgericht, maar daarna ben ik
voorzitter van het Landbouwco
mité geworden en naar het bedrijf
teruggegaan."
Combinatie
Het duurde toch nog tot 1968 voor
Knottnerus werkelijk landelijke
bekendheid kreeg. Dat was toen hij
werd uitgenodigd om ook voorzit
ter van het Landbouwschap te
worden, een bestuurlijke tweeëen-
heid die hij zelf een gelukkige com
binatie noemt omdat hij weet waar
hij het over heeft en waar het om
gaat. Enkele koppen uit de afgelo
pen jaren die steunen op bezorgde
uitroepen van Knottnerus: "Land
bouwschap bezorgd over export",
"Laat melkprijs vrij", "Agrarisch
prijspeil hoger, anders komt er on
rust", "Prijsverhoging voor boeren
niet genoeg" en "Samenwerking
Europese boeren en tuinders nood
zakelijk".
Enkele jaren voor zijn ambtsaan
vaarding was het Landbouwschap
een omstreden zaak. In het Drentse
Hollandscheveld (waar wereld
kampioen Piet Kleine toen nog op
Friese doorlopers krabbelde) heer
ste in 1965 wat neerkwam op een
boerenopstand. De agrariërs wei
gerden de opgelegde heffingen ten
bate van het Landbouwschap te be
talen: politie, marechaussee, boe-
delbeslag, vechtpartijen. Omdat
mensen als Koekoek de boeren
voorhielden dat de heffing van het
schap niet bij de wet was vastge
legd en die boeren dat graag wilden
geloven.
"Maar natuurlijk was het wél wet
tig," zegt Knottnerus. "En inmid
dels beseffen de meeste boeren hoe
belangrijk het Landbouwschap
voor ze is. Uit een rapport over de
wenselijkheid van het schap dat
toen gemaakt is, werd het de men
sen wel duidelijk dat dat Land
bouwschap er voor de boeren zelf
is. Zo'n organisatie is gewoon nó
dig, want volgens mij valt of staat
Nederland als nog steeds groot
agrarisch exportland juist met die
uitvoer die voornamelijk binnen de
EG plaatsvindt. Die export op zich
zelf gaat gemiddeld wel goed, maar
de landbouwpolitiek in de EG, daar
wil ik de noodklok voor luiden."
Afspraken
"Want de ministers van Financiën
vernielen die markt eigenlijk. Ze
maken prijsafspraken en twee we
ken later halen de Fransen de franc
uit de zogenaamde slang en laten
hem vijf procent zakken. Dat is
stinkonfatsoenlijk, want nu zitten
de Franse boeren vijf procent gun
stiger ten opzichte van de andere
EG-landen. En in Duitsland zitten
de boeren helemaal op rozen, want
door de revaluatie van de mark
krijgen ze tien procent meer voor
hun produkten - nou, daar kan je
een aardig boerderijtje mee opzet
ten."
"Kijk, de gemeenschappelijke
landbouwmarkt was aanvankelijk
bedoeld om de economische en
monetaire organisaties te laten vol
gen, om tot een economische en
monetaire unie te komen; maar nu
draait het er op uit dat de ministers
van Economische Zaken en Finan
cien een rotspelletje spelen door de
belangen tegen elkaar uit te spelen,
en daar zit de landbouw dan net
tussen. Dat is geen coöperatieve
gedachte meer, dat steunt erg op
kortzichtig eigenbelang."
"En dan heb je nog de problemen in
de landbouw zelf. Neem de inten
sieve veeteelt, de grote varkens
fokkerijen. Die heb ik tot nog toe
altijd verdedigd en ik zal het blijven
doen, maar we zitten nu toch wel
aan de grens van de mogelijkheden.
Die veehouders zijn afhankelijk
van de voedersituatie en dat voer
moet uit Amerika komen. Dus toen
Nixon de export van sojabonen
verbood zijn we ons wel rot ge
schrokken. We hebben toen wel
onze mond gehouden omdat je de
Amerikanen natuurlijk nooit moet
laten merken dat die hele veeteelt
van hen afhankelijk is, maar het is
toch wel goed om de veehouders er
op te wijzen dat die sojabonen niet
in de hemel groeien."
Poep en veertjes
De stedeling gruwt van de legbatte
rijen en hunkert weer naar het
athentieke, met poep en veertjes
bekleefde ei van de scharrelkip.
"Jaja, de batterijkippen. Ach, daar
weten wij natuurlijk allang alles
van. Het is zo dat je tenslotte ook
niet naar een worstmakerij moet
gaan, want dan eet je van je leven
geen worst meer. Je kan daar aller
lei moralistische verhalen over
gaan afsteken, maar je komt er toch
niet uit. Vroeger liepen er mis
schien vijfduizend kippen in een
grote schuur, maar die hadden óók
geen bewegingsvrijheid - daar
zorgden die kippen vanwege hun
territoriumdrift zelf wel voor. Ik
weet niet, hoor, maar misschien
voelen die beesten zich wel lekker
der in zo'n schone batterij waar ze
niet, zoals scharrelkippen, allerlei
ongedierte oplopen."Het is een
fraai gezicht, de onafzienbare vlak
ten met kassen in het Westland,
maar er zijn tuinders die van el
lende het liefst hun eigen glazen
zouden ingooien.
Cornelius Samuel Knottnerus
heeft in ongetelde redevoeringen
en persconferenties ook het zwaard
geheven ten behoeve van de tuin
ders. Want;
"De glastuinbouw verkeert in een
zeer kritiek stadium door de ener
gieprijzen. Onze regering gedraagt
zich als een oliesjeik die de prijzen
steeds opjaagt. Aardgas was zo
goedkoop. Nou, de tuinders scha
kelden over op aardgas. En dat is
inmiddels net zo duur als olie ge
worden - wat móeten die mensen
nu? Men vond het altijd zo leuk dat
er in het Westland druiven ge
kweekt werden. Nou, neem het de
tuinders maar eens kwalijk dat ze
op tomaten zijn overgegaan - daar
krijgen ze tenminste meer geld
voor. En een redelijk bestaan voor
de agrariërs is toch een nationaal
belang? Want zonder boeren en
tuinders is er ook geen welvaart in
dit land."
C@ff(n)<S>fa§
Kfi)®1fthn)<§TO§
tetf l<anJ}<o)=
fe©iyiw§<stojp
"Je zou", zei deze week een man in Deventer, "er alsnog een
handgranaat in willen gooien als je dat zootje bij mekaar
ziet".
Het was een paar uur lang Dolle Dinsdag in Deventer; door
een smalle straat in het prachtig gerestaureerde stadskwar
tier bij de Berg of Nicolaaskerk trok een lange stoet van
haveloos uitziende Duitse soldaten. Er liepen ook wat bur
gers tussen, zeer ontredderd. Ze moesten NSB'ers voorstel
len, op de vlucht naar Duitsland.
Op de hoek van de Kerksteeg was het terras van café De
Arend. Op de rieten stoelen zaten oorlogsschaars aange
klede mensen, die spottend het armzalige défilé afnamen.
door Aad Wagenaar
i Duitse soldaten trekken door Deventers s\raten
Toen klonk opeens een stem uit een
luidspreker "Stop! Allemaal terug
naar de uitgangspositie".
"Godbewaarme"! reageerde een
Luftwaffe-soldaat in de stoet, "al
weer terug, die vent lijkt wel gek"!
Die vent- dat was Richard Attenbo-
rough, begaafd Engels filmregis
seur, die aan zijn tot dusver groot
ste klus begonnen was: de verfil
ming van de slag om Arnhem, zoals
opgetekend in Cornelius Ryans
bestseller "Een brug te ver".
Attenborough was op de eerste
draaidag van de 70 miljoen gulden
kostende filmproduktie, begonnen
bij het begin: 5 september 1944, de
dag dat de Duitsers en hun Hol
landse collaborateurs dachten dat
het gedaan was met hun bezetting
van Nederland en ze de wijk wilden
nemen. Dolle Dinsdag, zo ging die
dag de geschiedenis in.
In Deventers oudste stadswijk, het
Noorderbergkwartier. hingen deze
week affiches die zeiden: "Duitsch-
land wint voor Europa op alle fron
ten"; er waren oproepen aange
plakt van Seyss Inquart, gericht
aan jonge mannen, die zich moes
ten aanmelden voor het vrijwilli
gerslegioen dat de strijd voerde met
het bolsjewisme. Voorts medede
lingen van de Centrale Keukens der
gemeente 's-Gravenhage over een
op handen zijnde bonkaartenver
koop.
Uit de luidspreker klonk: "Stilte op
de set, actie!" De rij vermoeide sol
daten zette zich weer in beweging.
Langs de kant. buiten bereik van de
camera, zei een hedendaagse De-
venternaar. "Kijk nou toch, daar
loopt een authentiek moffen-
hoertje. Die eindigt nog wel als
kaalkop".
Deventer heeft er weet van dat Jo
seph E. Levine filmprodukties deze
oude Hanzestad heeft uitgekozen
als lokatie voor "Een brug te ver".
Met een produktieploeg van onge
veer tweehonderd man. voorname
lijk Engelsen, heeft de heer Levine,
die aan zijn 426ste film begonnen is,
bezit genómen van de stad. Meer
dan 1500 figuranten zijn uit Deven
ter en omgeving gecontracteerd.
In de Davo-haardenfabriek is 'een
team van honderd decorbouwers
bezig met de vervaardiging van
zweefvliegtuigen, in triplex na
bouwen van bunkers en het weer
optrekken van vooroorlogse ge
vels. In het nabij Deventer gelegen
dorp Twello zitten tientallen
kleermakers te naaien aan versle
ten uitziende soldatenpakken van
allerlei rang en onderdeel.
Niets lijkt te ingewikkeld of te
duur. Joseph Levine heeft aange
kondigd dat "Een brug te ver" zijn
kostbaarste produktie zal worden.
De in 1974 overleden Cornelius
Rvan (auteur ook van "De langste
dag") schrijft in "Een brug te ver"
het verhaal van de operatie "Market
Garden". Dat was Montgomery's
gedurfde operatie om in het najaar
van 1944 de bruggen over de Rijn
bij Arnhem en de Waal bij Nijme
gen te veroveren en zo een toegang
te verschaffen voor een doorstoot
naar Duitsland.
Een reusachtig luchtlandingsleger
met parachutes en zweefvliegtui
gen werd op 17 september 1944 in
gezet. Amerikanen wisten de brug
bij Nijmegen te veroveren, maar de
strijd in Arnhem verliep anders dan
begroot. Britten en Polen wisten
weliswaar de Arnhemse brug te be
reiken, maar er was zoveel onver
wachte Duitse weerstand, dat
grondtroepen geen aansluiting bij
het luchtlandingsleger konden
krijgen. Na acht dagen harde strijd
moest het geallieerde leger zich te
rugtrekken over de Rijn.
Die slag herleeft nu in Deventer.
Joseph Levine is naar deze stad
uitgeweken omdat de situatie in
Arnhem anno 1976 niet meer lijkt
pp hoe de stad er in 1944 uitzag.
Men mist er de hoofdrolspeler de
brug.
In Deventer echter vond men in de
Wilhelminabrug over de IJssel een
perfecte dubbelganger van die
brug. Bovendien was er langs de
brug voldoende ruimte om een zes
tal vooroorlogse Arnhemse heren
huizen te herbouwen.
Deventer gonst van opwinding:
ook over de respectabele rij van
filmsterren, die de komende zes
maanden binnen de wallen ver
wacht worden. Joseph Levine heeft
flink uitgehaald en contracteerde
beroemden als Sean Connerv, Dirk
Bogarde. Ryan O'Neal, Michael
Came, Gene Hackman, Elliot
Gould. Laurence Olivier, Robert
Red ford en James Caan.
Caan was de eerste vedette, die
deze week in Deventer- aankwam.
De Amerikaanse acteur, die vooral
bekend werd door zijn rol als oud
ste Corleone-zoon in "De Peetva
der", speelt Staff Sergeant Eddie
Dohun. Het is een figuur, die in de
670 pagina's dikke Engelse editie
van "Een brug te ver" maar op twee
bladzijden figureert.
In de film is het niettemin een rol.
die James Caan met tweeëneenhalf
miljoen gulden beloond krijgt.
"Het wordt een film, waar ik graag
aan meedoe", zei de filmster dan
ook toen hij dinsdag was gearri
veerd. "Het wordt de absolute
anti-oorlogsfilm. Het wordt mijn
eerste soldatenrok Ervaring heb ik
niet".
En grinnikend: "Ik ben wel in het
Amerikaanse leger geweest, maar
dat was juist in een periode dat
Amerika even met niemand in oor
log was".
De aanwezigheid van de filmster
ren in Deventer en het dagelijks
spektakel bij de Wilhelminabrug en
in het oude stadskwartier bij de Ni
colaaskerk, zorgen ervoor dat de
komende maanden zeker honderd
duizend toeristen meer verwacht
worden dan in voorgaande jaren.
De Deventer middenstand wrijft
zich in de handen. Maar de politie
heeft er nu al hoofdpijn van. "We
zitten tussen twee vuren", zei toen
deze week de eerste opnamen voor
de film gemaakt werden, een
politie-inspecteun "Enerzijds moe
ten we de filmmensen zoveel moge
lijk helpen om de toeschouwers op
afstand te houden, maar aan de an
dere kant is Deventer toch de stad
van zijn eigen burgers, waar ze zich
vrij in mogen bewegen. Daarom
weigeren we om ergens dranghek
ken te plaatsen. We doen dus steeds
maar een beroep op de goede wil".
En zo, met een vriendelijk woord,
werden de honderden Deventerna-
ren, die deze week naar de eerste
opnamen van "Een brug te ver"
kwamen kijken, steeds weer ge
vraagd naar achteren te gaan als re
gisseur Attenborough om actie
riep.
De schamele stoet van Duitse sol
daten en NSB'ers met bepakte fiet
sen - zelfs één soldaat met een au
toped - zette zich dan weer in be
weging. Vier uur lang heen-en
terug.
Figuranten, die voor 68 gulden
schoon per dag zijn aangeworven.
"Mannen", zo had de oproep ge
luid", beneden 35 jaar, liefst met
militaire ervaring en geen bezwaar
tegen kortgeknipte haren".