Gas op de plank
of hard remmen?
Kwart eeuw
vooruitgang:
televisie, ruimtevaart
transplantaties en pil
De eerste voetstap op de maan
Terwijl wetenschap en techniek in de afgelopen kwart eeuw een
zeer kritische evaluatie ondergingen en daar niet altijd even gun
stig uit tevoorschijn kwamen hebben ze toch historische successen
geboekt.
Zelf het meest historische moment uit de miljoenen jaren oude
geschiedenis van de mensheid viel in deze periode!
De mens ging namelijk de ruimte in, en verliet zijn wieg, de aarde.
Op 4 oktober 1954 lanceerde Rusland de eerste kunstmaan, de
Spoetnik-1. Op 12 april 1961 stuurden de Russen de eerste mens de
ruimte in, Joeri Gagarin.
De Amerikanen hadden de primeur van de eerste mensen op de
maan op 21 juli 1969. Zij werden door noglO Amerikanen gevolgd,
die hun voetstappen in het maanstof drukten om daar nog miljoe
nen jaren te getuigen van deze fantastische sprong van de mens
heid in de afgelopen kwart eeuw.
Deze historische stappen van de mens op een ander hemellichaam
dan de aarde konden zelfs door een groot deel van de mensheid in
een luie stoel in hun huiskamer worden gadegeslagen.
Ook dat was een winstpunt voor de wetenschap in de afgelopen
kwart eeuw. Door de ruimtevaart werd de wereld van de mens
Cter maar aan de andere kant ook veel kleiner. In de huiskamer
hij kennis nemen van wat zich elders op aarde afspeelde maar
werd hij ook geconfronteerd met alle frustaties en problemen van
zijn medemens.
Een triest voorbeeld van het achterlopen van de menselijke geest
bij de ontwikkeling van zijn technische kunnen is evenwel, dat de
televisie-programma's van vandaag een ontstellende onmacht to
nen om nieuwe mogelijkheden op verantwoorde wijze op een rede-
lnk niveau te gebruiken
Nederland kende in 1950 nog geen televisie. Die begon pas officieel
op 2 oktober 1951 met de uitzending van een voetbalwedstrijd. Nu
is het dankzij kunstmanen mogelijk in de huiskamer kennis te
nemen van wat zich waar ook ter wereld afspeelt.
Orgaantransplantatie
Wij willen nog enkele hoogtepunten noemen van de ontwikkeling
van wetenschap en techniek in de afgelopen kwart eeuw.
In 1950 werden al iarenlang weefseltransplantaties toegepast:
bloedtransfusies en hoornvliestransplantaties en bijzondere geval
len ook overplantingen van stukjes huid.
Pas in 1954 vond de eerste succesvolle orgaantransplantatie plaats,
namelijk van een nier. Hoewel de eerste resultaten nauwelijks het
noemen waard waren, leven er thans duizenden mensen over een
lange reeks van jaren die ze anders hadden moeten ontberen. In
december 1967 volgde de eerste harttransplantatie. Een overweldi
gend succes was dat niet, maar er leven nu, acht jaar later, vele
mensen al zes jaar met een tweede hart.
Een maatschappelijk uitermate belangrijke ontwikkeling was de
introductie van de zeer omstreden "pil". Ómstreeksl960 bood deze
pil een nieuwe en eenvoudige mogelijkheid tot geboorteregeling.
Voorts is de ontrafelijng van de genetische code een sensationele
vondst van de wetenschap geweest, maar echter met het bijzonder
gevaarlijke aspect dat genetische manipulatie mogelijk wordt.
Op technologisch gebied nog enkele hoogtepunten van de ontwik
keling in de laatste kwart eeuw. De transistor maakte de miniaturi
sering van heel veel elektronische apparatuur mogelijk. Mede
daardoor konden de computers ook een hoge vlucht nemen.
Computers en automatisering
Door die computers en de daardoor gestimuleerde automatisering
van het productie-proces kan ook de menselijke arbeid aanzienlijk
worden beperkt. Dat kan dan in veler ogen op dit moment niet zijn
aan te bevelen maar op den duur worden ook kortere werkweken,
eerdere pensionering en langduriger verplichte opleiding niet door
de vakbonden afgewezen, in tegendeel.
In de afgelopen kwart eeuw zijn voorts de overlevings-technieken
voor vroeger ten dode opgeschreven zieken enorm toegenomen,
bijvoorbeeld door beademingstechniek, kunstmatige nieren,
transfusies etcetera. Dit alles heeft echter ook vraagstukken over
euthanasie, reanimatie en dergelijke meegebracht.
Op-zuiver wetenschappelijk gebied moet de enorme expansie van
de astronomie worden gesignaleerd, vooral als gevolg van de
radio-astronomie en waarnemingen via kunstmanen.
3lfo)o
Door
P. Bok
Natuurwetenschap en tech
niek bevinden zich op het
ogenblik in de hachelijke si
tuatie van een snelle auto
mobilist, die zich tijdens een
inhaalmanoeuvre plotseling
bewust wordt van minstens
even snel naderende tegen
liggers op zijn rijstrook. Hij
heeft de keus tussen twee
mogelijkheden; gas-op-de-
plank en proberen door
snijden van de auto die hij
passeert tijdig op de rechter
rijbaan te komen, maar dan
ook veel heviger frontale
botsing te veroorzaken
wanneer de manoeuvre niet
slaagt, öf krachtig remmen
om zich achter de auto die
hij voorbij wilde gaan weer
in de rechter rij te voegen,
waarbij hij echter wel het ri
sico loopt de koploper van
een forse kettingbotsing te
worden.
Beide manoeuvres kunnen
hem in veiligheid brengen
maar gaan evenzeer beide
met grote gevaren gepaard.
De steeds hogere versnel
ling, waarin wetenschap en
techniek de toekomst tege
moet racen, heeft hem in
deze penibele situatie ge
bracht door het veel lang
zamer verkeer voorbij te
streven: dat van mens- en
maatschappijwetenschap
pen en de filosofie die een
veel lager ontwikkelings
tempo tonen. Was dat tem
poverschil er niet geweest,
dan was de inhaalmanoeu
vre overbodig en dan waren
de gevaren van vandaag
niet ontstaan.
Explosie van een waterstofbom boven Bikini.
De wetenschap is al ruim een
eeuw aan het inhalen.Ongeveer een
kwart eeuw geleden kwamen de
eerste tegenliggers in het verschiet.
Vandaag is het moment om te kie-
zen tussen de twee manieren om
een ramp te voorkomen, en uiter
lijk over een kwart eeuw, het magi
sche jaar tweeduizend, moet de
reddende manoeuvre zijn voltooid.
De alternatieve gevaren voor we
tenschap en techniek, geprojec
teerd op het verkeersbeeld, zijn ten
eerste bij gas-op-de-plank een fron
tale botsing met zelfvernietiging
door geperfectioneerde bewape
ning, een volkomen onleefbaar mi
lieu en een uitputting van de be
staansmogelijkheden, en ten
tweede bij afremmen een ketting
botsing met de ontwikkelingslan
den, de explosief groeiende we
reldbevolking en een tekort aan
energie, grondstoffen en voedsel
door stagnatie.
Al veel langer dan een kwart eeuw
is door velen gewaarschuwd voor
het te hoge tempo van de weten
schappelijke vooruitgang. Maar die
waarschuwingen kwamen niet van
de bestuurder (om maar even in de
terminologie van de vergelijking te
blijven) maar van de meerijders
voor wie het bekende bordje RIJ-
JIJOFRIJIK niet ten onrechte uit-
evonden werd: er werd niet naar
ie stemmen geluisterd.
Maar sinds een kwart eeuw zijn ook
de bestuurders zich van de gevaren
bewust geworden.
Ruim een kwart eeuw geleden be
gon de wetenschap zelf zich onge
rust te voelen: direct na de ontplof
fing van de eerste atoombom als
oorlogswapen op 6 augustus 1945
boven Hirosjima. De mens had
wapens in bezit gekregen die hem
in staat stelden, de gehele mens
heid en alle dierlijke leven te ver
nietigen of op z'n minst terug te zet
ten op het samenlevingsniveau van
duizenden jaren geleden.
De openlijke waarschuwing werd
tot een fel protest precies een kwart
eeuw geleden, in 1950, toen geleer
den van naam zich verzetten tegen
plannen tot vervaardiging van een
nog veel afschuwelijker wapen, de
waterstofbom. Onder hen bevon
den zich ook mensen, die tot de
"vaders" van de eerste atoombom
gerekend kunnen worden. Zij re
belleerden en zetten hun roem, car
rière en zelfs integriteit op 't spel
door medewerking te weigeren.
Men hoeft slechts te denken aan
een man als Oppenheimer om te
weten tot welke menselijke trage
dies dergelijke gewetenskwesties
hebben geleid. En ondanks de
diepte van de protesten: op 1 no
vember 1952 explodeerde de eerste
Amerikaanse waterstofbom. HQfi
geen jaar later, op 12 augustus 1953,
gevolgd door de eerste Russische.
Dat was ruwweg een kwart eeuw
geleden. Merkwaardig genoeg
volgde precies halfweg dat moment
en de dag van nu een nieuwe groot
scheepse aanval op de "verderfelij
ke" wetenschap en techniek uiteen
geneel andere hoek, ook weer
tegen een ontwikkeling die haar
wortels had in de tweede wereld
oorlog. In 1962 lanceerde Rachel
Louise Carson haar alarmerende
boek "Silent Spring" (in Neder
landse vertaling later verschenen
onder de titel "Dode Lente")
waarin zij wees op de dodelijke ge
varen voor alle menselijke en dier
lijke leven op aarde van het scheu
tig toegepaste insecticide DDT, dat
eerst de panacee had geleken voor
een c&eks kwalen.
Zij startte daarmee een wereld
wijde activiteit van duizenden voor
bescherming van het milieu tegen
de kwalijke invloeden van weten
schap, techniek en industrialisatie.
Enige jaren later, weer ongeveer
halfweg het alarm van Rachel Car
son en de dag van vandaag, kwam
er een derde soort waarschuwing
van de zijde van de bestuurders van
de wetenschappelijke auto. onge
veer gelijktijdig met de politiek
geïnspireerde maar al eerder mani
feste energiecrisis. De "Club van
Rome" stuurde een alarmerend
rapport de wereld in over de roof
bouw op de begrensde hoeveelheid
grondstoffen die de mensheid op
aarde ter beschikking staan, welk
wangebruik op zeer korte termijn,
vóór het jaar 2000, tot een volledige
ineenstorting zou kunnen leiden
van de steeds meer eisende indus
triële samenleving, die bovendien
in vervuiling dreigt te zullen
verstikken.
drie tegenliggers dus, waarop de
mensheid, voortgedreven door de
wetenschap en techniek, te pletter
dreigt te lopen: geperfectioneerde
bewapening met een duizendvou
dige "over-kill" voor alle leven, on
leefbaarheid van het milieu en uit
putting van de bestaansmiddelen.
TWEË oplossingen voorhanden:
gas op de plank of fors remmen.,
EEN moment om een keuze te
doen: NU.
Op het eerste gezicht lijkt afrem
men de aangewezen procedure,
maar is dat wel zo? Ironisch genoeg
is het een van de zegenrijkste we-
tenschapstakken geweest, die als
belangrijkste schuldige" kan
worden aangewezen voor het hui
dige dilemma: de medische weten
schap. Aan haar is het te danken dat
de inhalende auto met de geïndus
trialiseerde wereld aan boord thans
een reeks auto's met erg ongedul
dige bestuurders achter zich heeft
die remmen tot een gevaarlijke be
zigheid maakt: de ontwikkelings
landen met hun schijnbaar niet te
stuiten bevolkingsexplosie. Men
vergete niet, dat het bevolkings
vraagstuk niet is ontstaan door een
verhoging vaan het geboortecijfer
maar door een drastische verlaging
van het sterftecijfer, in de eerste
plaats een gevolg van de vooruit
gang der medisch wetenschap en
medische en hygiënische zorg.
Vele honderden miljoenen mensen
zijn in leven gebleven door het
vrijwel geheel uitroeien van de
pokken, de strijd tegen de malaria
(met DDThet voortijdig signa
leren en daardoor indammen van
de tuberculose in grote\delen van
de wereld, het succesrijke gevecht
tegen vele tropische ziekten.
Het zijn juist deze onstuitbaar
groeiende bevolkingsgroepen bui
ten de geïndustrialiseerde landen
(waar het geboortecijfer voldoende
is teruggedrongen om de sterke
verlaging van het sterftecijfer te
compenseren) die nu terecht ook
willen "inhalen" en elders verwor
ven welvaart delen, vooral nu zij
door min of meer toevallige om
standigheden de politieke en eco
nomische wind mee schijnen te
hebben.
Stel dat we door tijdig remmen van
de technologische en wetenschap
pelijke ontwikkeling de zaak in het
gareel zouden willen krijgen, dan
betekent dit het opdelen van de
huidige welvaart op één gelijk ni
veau over de gehele wereldbevol
kingvan straks, niet van nu. Al
snel na het jaar 2000 (vermoedelijk
royaal voor 2050) zal de wereldbe
volking zevenmiljard zielen tellen,
waarbij dan nog rekening is gehon-
aen met een nog niet ingetreden
teruggang in het groeitempo.
Onder die omstandigheden zou een
"opdelen" van welvaart leiden tot
een bestaansniveau dat ligt ver be
neden dat van de huidige ontwik
kelingslanden. Een achteruitgang
derhalve voor die landen in plaats
van een vooruitgang waarnaar zij
streven en een desastreuze terugval
voor de geïndustrialiseerde landen
van vandaag. Een ramp voorkomen
op deze manier betekent dat de in
halende colonne niet langzamer
moet rijden maar onmiddellijk in
het hoogste tempo achteruit zou
moeten gaan. Ondoenlijke zaak op
een snelweg.
Toch staat dat onherroepelijk voor
de deur wanneer wetenschap en
techniek niet binnen een kwart
eeuw nieuwe energiebronnen ope
nen, nieuwe grondstoffen aanbo
ren op de aarde, in de oceanen en in
de ruimte, en de voedselproduktie
niet minstens vervijfvoudigen.
De merkwaardige paradox ontstaat
dan, dat wij ons een afremmen van
de wetenschappelijke en technolo-
gische ontwikkeling alleen alleen
kunnen veroorloven juist door een
enorme expansie daarvan
Daarmee is eigenlijk al het ant
woord gegeven op het dilemma van
de passerende automobilist gas-
op-de-plank. Maar dat stelt aan we
tenschap en techniek enorme ei
sen.
In de eerste plaats wel een onge
kende ontwikkeling en verdieping
van de meiis-en-maatschappy-
wetenschappen, die het mogelijk
moeten maken interne conflicten te
voorkomen, die nu nog een eensge
zinde samenwerking tot oplos
sing van de problemen in de weg
staan. Bovendien zou een omsme
den van zwaarden tot ploegscharen
dank zij een beter in ter-menselijk
begrip een onvoorstelbare hoe
veelheid kennis, vernuft, materiaal
en energie die nu in dienst staan
van vernietiging vrij maken voor
welvaart, althans behoud van wat
wij hebben.
Voorts moet een crash-programma
worden ontwikkeld voor de
milieu-zorg, welke programma dan
niet gericht moet zijn tegen weten
schap en techniek als "vervuilers"
maar uitsluitend op de strijd tegen
de negatieve effecten met behoud
en zelfs groei van de positieve ba
ten.
Een derde belangrijke opdracht is
het èan boren van nieuwe energie
bronnen: zonne-energie, al of niet
via ruimtestations, geothermische
energie, kracht uit kernfusie (het
temmen van de waterstofbom) en
nu nog science-fictionachtige sys
temen als het gebruik van het "mo-
nopole", een onlangs gesignaleerd
eenpolig magnetisch elementair
deeltje. Aan de ontwikkeling van
waterstof als energiedrager zal een
hoge prioriteit moeten worden ge
geven.
Van essentieel belang is op de
vierde plaats verhoging van de
voedselproduktie in de wereld,
aanvankelijk via intensivering van
landbouw en veeteelt in de ontwik
kelingslanden maar later met in<-
middels ontwikkelde technieken
door het "in cultuur brengen" van
de oceanenT verhoging van de
kunstmestproduktie enproduk-
tie van voedingsmiddelen in de
ruimte om de aarde en op de maan.
Bij dat alles moet dan ook nog een
enorme stijging worden verwezen
lijkt van de^rondstoffenproduktie^
voornamelijk kunststoffen omdat
de natuurlijke bronnen uitgeput
raken. Iets kan worden verwacht
van recycling, veel meer van
grondstof-import vanuit andere
hemellichamen, vooral de maan.
Zeer geavanceerde ruimtetechrne-
ken zijn daarvoor nodig, maar op de
tekentafels zijn de voornaamste
problemen al opgelost.
Dit alles brengt onvoorstelbaar
omvangrijke en complexe proble
men met zich mee, maar in de op
lossing daarvan ligt de enige kans
de wereld te behoeden voor een ca
tastrofale "finale".
