Hoe dood moet je
zijn om dood
te mogen gaan...?
KAREN ANN QUINLAN
MOET BLIJVEN
LEVEN IN EEN COMA
Moeilijk
ZATERDAG 29 NOVEMBER 1975
Onze voorouders kenden geen intraveneuze voeding, hartstimulatoren, beademingstoe
stellen, kunstmatige nierenopen hartoperaties, controle van de hersenfuncties. Ze gingen
dood, zonder meer. Ze hielden op met ademen en het hart stond stil, en daarmee was het
afgelopen: medisch en juridisch.
Zo eenvoudig ligt het nu niet meer. Met kunstgrepen kunnen falende harten en longfuncties
weer op gang gebracht worden en gehouden of vervangen door het inschakelen van appa
ratuur buiten het lichaam. Daardoor kunnen andere lichaamsprocessen hun natuurlijke
beloop houden.
Steeds meer is men geneigd, het volledige einde van iedere hersenactiviteit als moment van
"dood" te accepteren, al werken hart en longen, nieren en maag en wat al niet meer nog wel,
hetzij langs natuurlijke weg, hetzij met hulp van technische apparatuur.
Zonder deze doods-norm zouden bv nier- en harttransplantaties niet mogelijk zijn.
Maar niet iedereen aanvaardt deze norm van de inactiviteit van de hersenen als doods-
norm.
Bovendien schrijft de beroeps-ethiek van de artsen voor, al het mogelijke te doen om het
leven te verlengen, maar daarnaast om de waardigheid van het leven te beschermen.
Wanneer een gewond of hopeloos ziek dier zijn dood nabij is, wordt het "uit zijn lijden"
geholpen. Dat is een daad van liefde. Als men het bij een mens doet, is dat een daad van
menselijkheid of moord? Mag een arts actief ingrijpen om het einde te bewerkstelligen, bv
door een injectie als hij een dodelijke gewond dier? Of mag hij uitsluitend het einde
bespoedigen door alle apparatuur uit te schakelen, die een kunstmatig "leven" rekt? Mag
hij actieve of passieve euthanasie toepassen
In een heel oude Leidse studen
tenalmanak - naar wij menen
tegen de eeuwisseling - werd
een plaat opgenomen van een
denkbeeldig kerkhof, waar toen
dertij d bekende geleerden
hun laatste rustplaats hadden
gevonden onder een grafsteen
met een toepasselijk epitaaf.
Het ging om vaak wrange grap
jes, toegespitst op een naam,
een karaktertrek, een geaard
heid. Eén van die grafschriften,
voor de Leidsé medische hoog
leraar Derk Doyer, luidde als
volgt
Het wordt in de wereld
hoe langer hoe mooier.
Vroeger was dood,
maar die hier ligt is Doijer.
De ludieke student, die dit
kerkhof van geleerden in alkaar
zette, toonde een onbewuste vi
sie op de toekomst. Want dank
zij de ontwikkeling van de we
tenschap staan we nu inder
daad voor nieuwe begrippen,
waarmee we moeten proberen
te "leven": dood, doder,
doodst
Enkele recente voorvallen in de
wereld leggen er nog eens de
nadruk op, dat we toch wel snel
een antwoord moeten hebben
op de vraag, hoe dood je eigen
lijk moet zijn om (waardig)
dood te mogen gaan. Dood is
niet meer een absoluut begrip.
Althans niet een begrip dat ge
bonden is aan een vastgelegde
Wat moeten we met die situatie
aan? Een vraag die eigenlijk da-
feliiks dringender wordt door
e vorderingen van de me
dische technologie.
Het is hier niet de plaats om te
zoeken naar een antwoord op
vragen omtrent de ethische,
medische, religieuze of huma
nitaire aspecten van de "nor
men van de dood", het recht op
waardig en humaan sterven, de
gewetensnood van medici die
willen of moeten beslissen over
het beëindigen van een vegatief
leven of zinloos en uitzichtloos
lijden, de euthanasie of "zachte
dood".
Vooral het "geval-Karen-Ann-
Quinlan" roept de vraag op, hoe
een en ander nu juridisch in el
kaar zit. En dan blijkt dat in
vrijwel alle landen het geschre
ven recht en de vastgelegde
medische ethiek ver achter zijn
gebleven bij de zich zeer snel
ontwikkelende realiteit, waarin
de grenzen van de dood verva
gen en het wetenschappelijk en
technologisch kunnen zowel
leven als sterven bijkans einde
loos kunnen verlengen en de
grens tussen beide nog verder
verdoezelen.
Wij willen, aan de hand van en
kele voorbeelden, hier slechts
de verschillen in opvattingen
HIER EN ELDERS signaleren
om daarmee duidelijk te ma
ken, dat het toch wel tijd wordt
aan veel onzekerheid bv. op ju
ridisch terrein een eind te ma-
Karen Ann Quinlan
De 21-jarige Karen Ann Quinlan wordt op 15 april van dit
jaar in New Yersey (VS) bewusteloos en naar adem snak
kend aangetroffen na een feestje, waarop zij (veel) verdo
vende middelen en alcohol had gebruikt. Zij wordt naar een
ziekenhuis gebracht en zinkt weg in een coma, waaruit zij
niet meer is terug gekeerd. De hersenen vertonen geen
enkele activiteit meer. Alleen dank zij een omvangrijke
apparatuur leeft zij thans 'n zuiver vegetatief bestaan. Te
rugkeer naar normaal leven met werkende hersenen en
onafhankelijk van de hulpapparatuur is onmogelijk. Haar
ouders Joseph en Julia-Quinlan, vrome roomskatholieken,
vragen rechter Robert Muir in Morriston toestemming om
de beademingsapparatuur te laten uitschakelen om zo een
natuurlijke dood te laten intreden.
De rechter weigert. Karen moet
blijven leven in coma. Uitschake
len van de apparatuur zou doodslag
betekenen, zo zegt de rechter, on
danks het feit dat zelfs twee rooms-
katholieke priesters tijdens het
proces verklaren dat er in dit geval
geen als zodanig te beschouwen le
ven meer bestaat en dat er kerkelijk
geen enkele morele verplichting
bestaat voor het verlengen van
sterven wanneer er geen hoop op
herstel is. Er volgt binnenkort een
nieuwe behandeling in hoger be
roep.
Een schoolvoorbeeld van het di
lemma voor artsen en familie van
ongeneeslijke vegetatieve voortbe-
staande „gecompliceerde weef
sels" die eens „mens" waren. Maar
ook in andere gevallen treedt zo'n
dilemma dikwijls op: mag men la
ten lijden wanneer dit zinloos is
omdat herstel niet meer mogelijk
is? Als een daad van liefde actief de
dood helpen versnellen?
Wetboek
In ons Wetboek van
Strafrecht wordt het doden van ie
mand op diens nadrukkelijk ver
zoek in artikel 293 strafbaar gesteld
met een maximum straf van twaalf
jaar gevangenis. Dat mag juri
disch dus niet. Dat bleek ook tij
dens een proces in 1972. De Friese
vrouwelijke arts mevr. Postma
hielp haar aan een ongeneeslijke en
zeer pijnlijke kanker lijdende moe
der met een spuitje op haar nad
rukkelijke verzoek uit haar zware
lijden. Het lekte uit en zij werd ver
oordeeld tot een week voorwaarde
lijk met een proeftijd van een jaar.
Weliswaar een symbolische straf,
maar toch een veroordeling.
Overigens staat vast, dat ook in ons
land vrijwel dagelijks actieve eu
thanasie wordt bedreven. Er zijn
talloze artsen die zich gerechtigd
achten aan ondragelijk lijden zon
der perspectief of aan zinloos vege
tatief voortbestaan actief 'n einde
te maken. Vrijwel nooit lekt dat uit.
We willen nu niet ingaan op de mo
rele strijd die een arts in heel grote
geestelijke eenzaamheid moet voe
ren om tot zo'n daad over te gaan,
ook wanneer hij deze uitvoert op
verzoek van de naaste familie wan
neer een patiënt zelf niet meer ge
raadpleegd 1 an worden. De een
zaamheid bliTrt voor hem.
Ook wanneer mevr. Postma haar
moeder op haar verzoek middelen,
bijv. pilletjes had gegeven om haar
zelfmoord te laten plegen, zou zij
ü<a)|S> ©in)
dl®®? IP. ®@fe
strafbaar zijn geweest, maar aan
met maximaal 3 jaar gevangenis en
wel volgens artikel 294 van het
Wetboek van Strafrecht, namelijk
voor het verlenen van medewer
king aan zelfmoord.
In het geval van mevr:
Postma ging het om actieve eutha
nasie. Het is nog altijd een open
vraag of in ons land ook passieve
euthanasie, het stoppen van een
voor het behoud van het leven
noodzakelijke behandeling, ook
onder artikel 293 of 294 gebracht,
zou kunnen worden. Het probleem
heeft zich - in de rechtspraak - in
ons land nog niet voorgedaan. Is
het uitzetten van een beademings
apparatuur een actieve handeling
of een passieve? Maar is dan ook
het niet gaan toepassen van zo'n
behandeling omdat deze zinloos
zou zijn strafbaar?
Kweekstoof
Er zijn artsen, die menen dat in ge
vallen als die van Karen Ann Quin
lan helemaal geen sprake is van eu
thanasie. Zij gaan er van uit dat het
leven is geëindigd met het stoppen
van de hersenfuncties. Men doodt
toch ook niet wanneer men een
kweekstoof uitziet waarin 'n stukje
mensenhuid "levend" wordt ge
houden? Juridisch ligt het in
ons land zo - vooral ook gezien de
symbolische straf voor mevr.
Postma voor een actieve euthana
sie - dat 'n geval als van Karen door
onze rechter niet zou worden ver
volgd. Justitie heeft nu eenmaal het
recht, officieel al of niet strafbare
feiten niet te vervolgen. Dat is geen
ontduiken of minachten van de
wet, maar gewoon het toepassen
van de wet die een vervolgingsbe
leid in deze geest nadrukkelijk
rechtvaardigt. Niettemin lijkt het
gewenst, ook in ons land deze ma
terie beter wettelijk te regelen
als dat mogelijk is.
Ook wanneer Karen Ann in Enge
land of Zweden zou „leven", zou
het niet tot een proces gekomen
zijn, evenmin als in ons land. In een
Londens ziekenhuis is enige tijd ge
leden het beademingstoestel van
een patient, die al driejaar in coma
lag, afgezet toen de patholoog bij
een onderzoek constateerde dat
hart en longen nog wel functio
neerden, maar dat de volkomen in
actieve hersenen vloeibaar begon
nen te worden, d.w.z. wegrotten.
Dit geval werd bekend maar is
nimmer voor de rechter gekomen.
Een ander geval, dai pas zeer on
langs aan het licht kwam, betrof
een passieve euthanasie door de
Britse arts Miriam Stoppard, die
gehuwd is met de bekende toneel
schrijver Tom Stoppard. In een
televisieuitzending erkende zij, dat
zij de apparatuur die een 27-jarige
zeeman „in leven" hield, had afge
sloten na er uiteraard lang over te
hebben nagedacht. „Ik vond dat de
patiënt werd blootgesteld aan een
onnuttige en onwaardige behande-
Hart, longen, nieren en wat al niet meer van plastic, glas en glimmend metaal: kunnen zij het "leven"
vervangen wanneer de hersenen niet meer werken?"
ling". Niemand anders dan zij had
tot deze daad willen overgaan,
hoewel de patiënt „klinisch dood"
was verklaard. „Erwordtinditland
door artsen elke dag van het jaar
iets dergelijks gedaan", aldus Mi
riam Stoppard. Ook in dit geval is
geen vervolging door de Engelse
rechter te verwachten.
In Zweden wordt veel openlijker
over deze zaken gesproken dan el
ders, terwijl het toch nooit tot een
vervolging is gekomen. In Tokio of
Moskou, zou Karen echter zo lang
mogelijk in „leven" moeten wor
den gehouden. Actieve of passieve
euthanasie wordt daar gelijk ge
steld met moord. Japanse zieken
huizen liggen op dit moment als
gevolg van deze instelling, onge
veer 2500 „vegeterende" patiënten,
enkelen al tien tot twaalf jaar. De
doktoren zijn daar VERPLICHT
hen in „leven" te houden.
Rusland
Zoiets is ook het geval in Rusland.
De Sowjet-minister van Volksge
zondheid Bons Petrowski heeft
naar aanleiding van het geval Ka
ren verklaard, dat Russische dok
toren de behandeling zouden moe
ten voortzetten. „Wij hebben erva
ren dat van de honderd mensen, die
er zo bij liggen, er tenslotte toch nog
twee of drie doorheen komen, on
danks alle medische voorspellin
gen. Stopzetten van een behande
ling wordt hier dan ook opgevat als
moord". Het is niet bekend hoeveel
vegeterende patiënten in coma er
thans in Russische ziekenhuizen
liggen.
In Zwitserland is de positie van de
arts in geval van euthanasie zeer
dubieus. Er zijn gevallen bekend,
waarin niet lot vervolging is over
gegaan, maar helemaal „safe" is het
voor de doktoren niet. Prof. Urs
Haemmerli uit Genève heeft on
langs toegegeven, dat hij hopeloos
zieken (ook wanneer zfj bij bewust
zijn waren) heeft laten sterven. Er is
nu een officieel onderzoek gelast
naar de ongeveer 500 sterfgevallen
in zijn ziekenhuis in de laatste ja
ren. „Ik heb voor mijn patiënten
nooit iets gedaan of nagelaten (ac
tieve of passieve euthanasie!) wat ik
niet voor mijn moeder of vader zou
hebben gedaan in dezelfde om
standigheden", zo verklaarde de
hoogleraar nadrukkelijk toen hij
met dit onderzoek werd geconfron
teerd.
In Amerika ligt de zaak weer anders
en ook gecompliceerder. Veel dok
toren zeggen, dat in de praktijk is
aanvaard, dat een hopeloos zieke
patiënt mag sterven, maar dat het
besluit daartoe wel „zo veel moge
lijk" in overleg met de patiënt en/of
de naaste familieleden moet wor
den uitgevoerd door „verstandige
verwaarlozing". Maar niet alle art
sen denken er zo over. In het geval
van Karen hebben de behande
lende doktoren geweigerd op ver
zoek van de ouders passieve eutha
nasie toe te passen. Het is niet dui
delijk geworden of die weigering
berustte op ethische motieven of
uit angst voor een of andere gerech
telijke vervolging.
Eisen
gens „verkeerde medische behan
deling" of door „nalatigheid" tien
keer zo groot geworden. Er zijn al
dertig schadeloosstellingen van
meer den een miljoen dollar toege
wezen Dat gebeurde onder meer
in gevallen, dat de patiënt om de
dood had gevraagd, maar dat fami
lieleden de oprechtheid van het
verzoek betwijfelden, op grond van
het feit dat de patiënt door ondrage
lijk lijden tot een „valse wens" was
gekomen Helemaal ongelijk heb
ben deze mensen misschien niet.
Hoe vaak uiten wij zelf in ons leven
niet de kreet „was ik maar dood"
om daarna nog tientallen jaren ge
lukkig en gezond verder te leven?
Onder grote spanning kunnen vaak
dingen volledig oprecht gezegd
worden, die later (wanneer we de
kans hebben) worden betreurd?
In drie grote ziekenhuizen in New
York wordt echter passieve eutha
nasie bjj wijze van spreken aan de
lopende band toegepast. Doktoren
hebben daarvoor zelfs een aparte
code. Zij delen hun besluit aan de
betrokken verpleegsters mede met
de korte verklaring „DNR", wat wil
zeggen „do not resuscitate" ofwel
„niet tot leven wekken". „Als we
dat niet meer zouden mogen doen,
zou dat ondragelijk zijn", aldus een
arts van het Columbia-
Presbyterian ziekenhuis.
Franco
Een heel ander geval, dat in de re
cente tijd ook grote publiciteit
heeft gekregen, is dat van het
Spaanse staatshoofd Franco. Moest
of mocht men hem een menselij k zo
onwaardige doodstrijd laten door
leven, of had men hem eigenlijk het
recht op een spoedige en waardige
dood moeten geven toen weken ge
leden al bleek dat de strijd van de
doktoren alleen een verlenging van
het stervensproces omvatte?
In het geval van Franco speelden
heel endere motieven een rol dan
alleen humanitaire. Zijn ziekte- en
stervensproces speelde zich af on
der het oog van de wereld-
belangstelling. In de eerste plaats
wordt het dan veel moeilijker voor
een arts om een hopeloze strijd op
te geven. De arts kan in zo'n geval
met geen mogelijkheid de noodza
kelijk eenzame bezinning in eigen
geweten opbrengen die nodig is om
een verantwoord besluit te nemen.
Het ging in dit geval niet alleen om
menselijke zaken. Een gehele we
reld, niet alleen Spanje wat al een
wereld op zichzelf is, niet alleen de
familie, wacht in dit geval op het
effect van het einde
Dat einde kan in zo'n geval veel
meer ontketenen dan rouw om een
dode: een omwenteling, strijd, el
lende van wereldwijde importan
tie. Humanitaire overwegingen die
alleen-bepalend zouden moeten
zfjn, kunnen daarbij in het niet val
len.
De al genoemde eenzame bezin
ning kan bovendien niet in team
verband van zo grote omvang wor
den opgebracht wanneer er 32 dok
toren om een ziekbed zwermen.
Franco moest en zou zo lang moge
lijk sterven Da* was de bittere con
sequentie van de ellendige vraag
stukken rond de euthanasie, de
„zachte en waardige dood".
Twijfelachtig
Kunnen zaken als deze ooit wette
lijk worden geregeld? Het is uiterst
twijfelachtig. In ieder geval zou in
een wettelijke regeling moeten
worden opgenomen, op welke
gronden en naar welke normen eu
thanasie gerechtvaardigd is. De
wens van de patiënt lijkt als enig
argument op reeds genoemde
Hoe moeilijk het voor een ge
wetensvolle arts is, zijn stand
punt te bepalen over enigerlei
euthanasie bleek ons tijdens
een gesprek met een medicus,
die intensief met deze pro
blemen worstelde.
Hij verklaarde ons, tegen ie
dere vorm van euthanasie te
zijn. Zeer sumier weergege
ven waren zijn argumenten,
dat menselijk leven niet door
mensen vernietigd mag wor
den, dat er altijd hoop is op een
wonder, dat nog nooit is aan
getoond, dat lijden zinloos is.
Maar een tijdje later in ons ge
sprek liet hij zich op onze
vraag, wat hij de vreselijkste
vorm van sterven achtte, het
volgende ontvallen: "Onget
wijfeld langzame verstikking.
Wanneer stikken niet zeer snel
verloopt, is het lijden lichame
lijk en geestelijk onvoorstel
baar. Dat kan je zelfs als arts,
die gewend is aan het observe
ren van doodsnood en ondra
gelijk lijden, niet aanzien. Als
mens heb ik in dergelijke ge
vallen de natuur wel eens een
handje "geholpen", al was het
maar om die gruwel een paar
minuten te bekorten
gronden niet beslissend. Het oor
deel van de arts echter evenmin,
want dat zou hem voor een ondra
gelijke gewetenslast stellen. En in
hoeverre wordt de wens van naaste
verwanten, wanneer de patiënt zelf
onmondig en onherstelbaar in
communicado is, uitsluitend en
volledig betrouwbaar alleen be
paald door humanitaire motieven?
En in hoeverre mag het woord „ho
peloos" worden gebruikt
Een zeer reëel argument van artsen
voor de toepassing van euthanasie-
zowel passief als actief - ligt op
maatschappelijk terrein. Het „ve
geterend" in leven houden van pa
tiënten kost de gemeenschap on
voorstelbare kapitalen, die nooit
door patiënt of familie kunnen
worden opgebracht. Kan dat ge
meenschapsgeld niet beter worden
besteed aan zegenrijker andere
medische zorgen? Moet men niet
streven naar het grootste nuttige ef
fect van de algemene middels
Dan komen we echter op zeer ge
vaarlijk terrein. Er zou een of an
dere instantie in het leven moeten
worden geroepen om elk specifiek
geval aan vastgestelde normen te
toetsen. Dat zou een overheidsin
stantie moeten zijn. Maar dan gaat
het wel gevaarlijk lijken op ver
vloekte praktijken van het nazisme,
dat geestelijk ge
stoorden, demente bejaarden,
maatschappelijk ongewenste lie
den naar de gaskamers stuurde of
op andere wijze „humaan" de we
reld uit hielp. De overheid zou dan
in laatste instantie moeten zeggen,
wie wel en wie niet leven mag
Vooral uit de vraagtekens in de
laatste alinea's blijkt, dat het hier
niet gaat om een betrekkelijk een
voudig probleem. Maar dit pro
bleem zal toch opgelost moeten
worden in de naaste toekomst.
Want iedere dag komen er Karen
Anns bij, en het is volstrekt onaan
vaardbaar, beslissingen op dit ge
bied alleen maar over te laten aan in
geweten eenzame artsen zonder ju
ridische bescherming.
