Die
grijze
sneeuw
was 'n
schok
voor me
Huidkanker uit
een spuitbus?
j EATERDAG 4 JANUARI 1975
et
kt
si
ll-
Spuitbussen leveren het gevaar van
I brand en ontploffing op. Dat staat
j er dan ook op, als waarschuwing,
maar de kans is aanwezig dat spuit
bussen een risico vertegenwoordigen
waarbij reeds bekende gevaren vol
ledig zullen vervagen: volgens Ame
rikaanse onderzoekers tast het drijf-
gaè uit de spuitbussen langzaam
maar zeker de ozonlaag in de atmo
sfeer aan.
Wanneer die laag dunner wordt, een
verschijnsel dat de onderzoekers al
menen te kunnen bewijzen, kan een
grotere hoeveelheid ultraviolette
straling doordringen naar de aarde.
Afgezien van de gevolgen die dat
zou kunnen hebben voor de tempe
ratuur in de dunne schil boven de
aarde waar het leven zich afspeelt
(de biosfeer), levert meer UV-stra-
I ling een groter kankerrisico op.
In een theoretisch model is zelfs be
rekend hoeveel groter: een afneming
van 5 procent ozon zou alleen al In
de Verenigde Staten van Amerika
40.000 gevallen extra van huidkanker
veroorzaken. Deze berekening is ge
maakt In het kader van een onder
zoekprogramma nèar de gevoflgen die
de uitlaatgassen van supersonische
vliegtuigen zouden kunnen hebben
op de samenstelling van het ozon-
scherm rond de aarde. Zoals men
weet hebben de Amerikanen hun
plannen voor SST-Vliegtuigen ge
schrapt. Een niet gering succes voor
de in de VS krachtig georganiseerde
milieu-actie.
De milieu-activisten hebben nu hun
pijlen gericht op de spuitbussen.
Aan de commissie die in de Ver
enigde Staten waakt over de 'pro-
dukt-veiligheid' hebben zij gevraagd
de produktie van alle sprays te ver
bieden. Zover is het, gezien de be
langen van de industrie (die zich
geheel in de lijn der verwachtingen
voorlopig niet schuldig voelt) na
tuurlijk nog niet, maar wel heeft
inmiddels de National Academy of
Sciences een werkgroep ingesteld om
de beschuldiging dat het drijf gas uit
de spuitbussen de ozonlaag aantast
te onderzoeken. De vijf man sterke
werkgroep concludeerde eind oktober
dat het probleem zo urgent is dat
de National Academy zich er onver
wijld zelf mee bezig is gaan houden.
Want de ozxmvermindering zal niet
pas dan gebeuren als supersonische
luchtvloten dagelijks de stratosfeer,
de laag in de atmosfeer van 20 tot
50 km hoogte boven de aarde, door
kruisen of eerst nadat grote aantal
len atoomwapens tot ontploffing
zijn gebracht (eveneens een bedrei
ging van de ozonlaag), maar het ge
beurt nu al: door spuitbussen, die in
sterk toenemende aantallen over de
hele wereld voor talrijke doeleinden
worden leeggespoten.
De hoogleraren Rowland en Molina
waren de eersten die (in het Juni-
nummer van het wetenschappelijke
tijdschrift Nature) het gevaar sig-
overeenkomsten te komen. Dat kost
tijd. ja inderdaad, maar we kunnen
nu eenmaal niemand dwingen."
Sterfte
i
Intussen is de vis in meer dan
duizend meren van Zuid-Noorwegen
uitgestorven en heeft de na^ldhout-
produktie te lijden onder de door
het vuil veroorzaakte vermindering
van de gnoeisnelheid en zelfs van
sterfte onder de bomen. Hoofdschul
dige is hier het gehalte aan zuren
in de neerslag: voornamelijk zwa
velzuur dat in de atmosfeer wordt
gevormd uit S02, en verder ook
bijvoorbeeld salpeterzuur dat ont
staat uit stikstofoxyden, zoals die
kunnen zijn geloosd uit elektrici
teitscentrales die op aardgas
draaiend
Bij een stabiele opbouw van de
lucht worden boven de industrie- en
woongebieden van de landen ten
zuiden van Scandinavië de concen
traties van zwavel- en stikstofoxy-
den en nog veel meer andere stoffen
langzamerhand hoger. Als het dan
gaat waaien, vertrekt de vuilzwan-
gere lucht haar elders. Vaak is
Noorwegen de geadresseerde want
aan het eeuwig zingen der bossen
aldaar is vooral de wind schuldig
die waait uit richtingen van
zuid-west tot zuid-oost. Boven het
indrukwekkende bergen- en meren-
landsohap van zuidelijk Noorwegen
moet de lucht omhoog. Er ontstaan
stijgingsregens, waarbij ook de
vuildeeltjes zelf een belangrijke rol
kunnen spelen, in die zin dat ze
dienen als condensatiekernen, die
immers voor de vorming van
regendruppels onontbeerlijk zijn.
Zalm en forel
Noorjwegen werd zich zijn zure
neerslag bewust in het midden van
de zestiger jaren. De vissers en de
hengelaars, want het zuiden van het
aaleerden. Rowland, die van boven
genoemde werkgroep deel uitmaakt,
gaf aanvullende informatie in het
december-nurnmer van de New
Scientist. Het gaat in het spuitbus-
senverhaal om twee soorten drijfgas,
allebei een verbinding van chloor,
fluor en koolstof: CF2CL2 en CF-
CL3. De zin van hun aanwezigheid
in spuitbussen ligt in het feit dat ze
de stof die -eerstoven moet worden
door middel van druk uitdrijven. De
eerste van de twee verbindingen
wordt bovendien gebruikt als koel-
middel en heeft als zodanig in de
wereld de grootste toepassing. De
totale jaarlijkse produktie van beide
gassen bedraagt op het ogenblik een
miljoen ton. (Als drijfgas wordt ook
wel vinylchloaide gebruikt, waarvan
zeer onlangs werd ontdekt dat het
een zeldzame soort leverkanker ver
oorzaakt.)
Terwijl SST-vliegtuigen en kernwa
pens de ozondeken rond de aarde
Vuile lucht
Westeuropese
industrie
bedreigt
ruig Scandinavië
land is de laatste Jaren een
belangrijk vrije-tijdsgebied aan het
worden) klaagden over sterk ver
minderde vangsten aan de beide
populairste vissoorten, zalm en forel,
en de bosbouwers over zieke bomen.
In 1971 werd een speciaal instituut
voor luchtonderzoek opgericht. Het
volgende Jaar ging een internatio
naal (OESO1-) project van start,
onder leiding van de Noorse
landbouwhogeschool, waarin de
Noorse regering tot en met volgend
Jaar zo'n 8 miljoen gulden zal
stoppen. Het is dan ook, ter
onderstreping van het belang dat
het land er aan hecht, het grootste
nationale project Van de agrarische
wetenschap, dat ooit in Noorwegen
werd ondernomen. Een team van 50
wetenschappers en 50 technici van
12 verschillende instituten staat
steeds klaar om op basis van
internationaal uitgewisselde weer
kundige gegevens uit te rukken, in
helikopters, ander vlieggerei en
mobiele laboratoria naar meren en
wouden op honderden kilometers
afstand van de bewoonde wereld om
er persoonlijk bij te zijn als het
zure hemelwater zijn vuilvracht
•komt afleveren. Noorse vliegtuigjes
zakken herhaalde malen af naar de
industriegebieden van Ruhr en
aanvallen door middel van stikstof-
oxyden, volgen de drijfgassen uit
spuitbussen een andere weg. Zelf
zijn ze chemisch vrijwel inert, dat
wil zeggen dat ze met bijna geen
enkele andere stof nieuwe verbin
dingen aangaan. Onder invloed van
UV-lichit echter wordt elk molecuul
>iiit het gas losgemaakt, waarna na
het chloor met het ozon reageert
onder vorming van gewone zuurstof.
•Tuist vanwege hun inertie, en ook
hun geringe oplosbaarheid in water,
blijven drijfgassen lang in de atmo
sfeer bestaan. Zonnestraling in de
lagere luchtlagen tast ze niet aan
maar eenmaal op zo'n 25 kilometer
boven het aardoppervlak aangeko
men, in de stratosfeer, worden ze
door UV-licht met een korte golf
lengte omgezet in wat ze oorspron
kelijk waren: chloor, fluor en kool
stof.
Dat de drijfgassen een lang leven
Rijnmond om de zendingen1 te
volgen en op hun inhoud te meten.
„We hebben niet de bedoeling u té
bespioneren", zegt een Noorse geleer
de als dr. Lars Overrein nadrukke
lijk, maar we werken met u samen-
om sluitende wetenschappelijke ver
klaringen te vinden".Overrein, bio
chemicus, ex-hoogleraar aan de
Landbouwhogeschool van As bij
Oslo, maar vrijgemaakt om het
project van de reislustige luchtver
ontreiniging te leiden, toont zijn
gasten een diaserie.
Donkere streep 1
Kleurenopnamen van een ruig stuk
Scandinavië, schitterende natuur
waar we zo naar toe willen.
Staalblauwe luchten. En dan ineens
een donkere streep vlak boven de
horizon. ,,We willen weten wat dat
is. En waar het vandaan komt,"
verklaart dr. Overrein, „want we
voorzien enorme problemen als de
verzuring van onze meren en onze
bodem in de toekomst door blijft
gaan." Overrein noemt twee neer
slagperiodes van begin dit Jaar als
voorbeeld. Van 5 tot 13 januari deed
zich in het uiterste zuid-oosten van
Noorwegen, vooral in de provincie
Oost-Agder, hevige sneeuwval voor.
Op 20.000 vierkante kilometer kwam
er meer dan 9000 ton aan sulfaten
mee naar beneden, waarvan 90
procent in de vorm van zwavelzuur.
Van 23 tot 31 Jan. (vorig Jaar) waren
de provincies Rogaland en West-Ag-
der aan de beurt: resultaat: 300 kilo
sulfaat per vierkante kilometer. „We
waren in staat," legt. Overrein uit,
„na te gaan waar dè^ luchtstromin
gen overheen waren gekomen. Een
derde had twee dagen tevoren En
geland aangedaan, een derde was af
komstig uit West-Duitsland, Frank
rijk en Nederland en een derde uit
Oost-Europa. We hébben afstanden
van ongeveer 2000 kilometer geme
ten." Dia's van de naald van een
spar, onder een elektronenmicro
scoop 25.000 maal vergroot. Stukjes
vuil liggen er als ronde balletjes op.
beschoren is, werd door metingen op
een groot aantal plaatsen in de we
reld vastgesteld. Niet alleen omdat
de atmosfeer niet slechts plaatselijk
maar 'op wereldschaal' door elkaar
gehusseld wordt, maar ook omdat de
industriële produktie inmiddels tal
rijke landen heeft bereikt, heeft het
probleem een wereldwijde betekenis
gekregen, zo betogen Rowland en
Molina. Zij berekenden dat de pro
duktie van 1972 (toen reeds 800.000
ton) de ozonlaag al in belangrijke
mate schade zou toebrengen zodra
de gassen daar zouden zijn aange
komen. Met andere woorden: ook
als er nu meteen gestopt werd met
het verspui-ben van drijfgassen. zou
de huidige mate van aantasting van
het ozon over vijf tot tien Jaar toch
nog dubbel zo groot zijn geworden.
De huidige schade wordt geschat op
1 procent, hetgeen nog binnen de
natuurlijke variatie in de ozoncon
centratie valt. Rowland en Molina
Met verfijnde instrumenten is men
in staat te bepalen wat het precies
is. Een dergelijke studie is nog nooit
in de wereld verricht. Zo heeft men
bijvoorbeeld nog geen enkel idee hoe
lang de gif deeltjes in het milieu
blijven leven, en of ze soms met
andere stoffen reageren.
Verrassend'
Opnieuw donkere strepen. Nu in
metershoge sneeuwlagen en in
gletschers. Na de ontdekking van de
lange-afstandsreizen door luchtver-
vuilênde stoffen werd onlangs een
nieuw verrassend feit gevonden: de
smerigheid verplaatst zich langzaam
door sneeuw en ijs heen naar
onderen. Het - proces is zelfs
aangetoond bij temperaturen van 10
tot 15 graden onder nul. Wanneer in
het voorjaar de onderste lagen
smelten, heeft dit verschijnsel tot
gevolg dat het water een plotselinge
zuurstoot te verwerken krijgt,
terwijl de Noorse wateren door het
geringe gehalte aan carbonaten
(kalk vooral) normaal al slechts
een gering vermogen tot neutralise
ring van de zuren hebben. Dia's van
visse-eieren. Van verminkte visselar-
ven. Dr. Overrein: „We weten
natuurlijk dat ook andere stoffen,
als bijvoorbeeld zware metalen, een
belangrijke rol kunnen spelen, maar
als we in het l&boratoriurii visbroed
bloot stellen aan veel langere
concentraties zwavelzuur dan we in
het voorjaar vinden bij zo'n
zuurstoot, dan krijg je bij jonge
visjes al desastreuze afwijkingen."
De laatst» dia. Vredig tafereel van
een lief kind aan de oever van een
mooi meer. Het kind blijkt
Overreins dochtertje. De biochemi
cus maakt plaats voor de vader, als
hij zegt: „Persoonlijk vindt ik dat
we 't zb moeten houden. Alle Noren
vinden dat. Ze zijn trots op de
natuur, hun natuur. Ze staan er ooki
dichter bij dan in vele andere
landen het geval is."
Noorwegen gooit liever estetische
dan economische argumenten in de
nemen aan dat drijfgassen wel 40
tot 150 Jaar in de atmosfeer kunnen
blijven leven, voordat ze door zon
nestraling in de stratosfeer worden
ontbonden. CFCL3, een van de twee
verdachte drijfgassen, dat gemakke
lijker te meten is dan CF2CL2, zo is
door een andere groep Amerikaanse
onderzoekers aangetoond, komt let
terlijk overal in de atmosfeer voor.
Wat erger is: de concentratie sbijgit
zeer snel. In februari 1974 werd in
het oostelijke deel van de Stille
Oopaan 35 procent meer aangeboffen
dan in november 1972.
Natuurlijk is in dit vroege stadium
van het onderzoek, waarin nog niet
alle vooronderstellingen bevestigd
zijn, de industrie niet overtuigd. Dr.
McCarthy van Dupont (de eerste en
grootste producent ter wereld van
drijfgassen. onder de handelsnaam
•freon') meent dat het voor over
heidsmaatregelen of een reactie van
de kant van de kopers nog te vroeg
is, maar prof. Rowland is al zo ze
ker van zijn zaak dat hij sinds een
jaar geen enkele spuitbus meer
koopt. Rowland geeft toe dat ook
andere stoffen in het ozonverhaal
een rol kunnen spelen. Bijvoorbeeld
het chloor dat door de natuur, via
zeezout of vulkanische activiteiten,
in de lucht wordt gebracht, of het
zoutzuur (HCL) dat uit sommige fa
briekspijpen komt. Maar, vergeleken
met de drijfgassen, is him rol te
verwaarlozen, meent hij. De drijfgas-
strijd, hoewel die er wel zijn: de
houtverwerkende industrie maakt 8
procent van de jaarlijkse industriële
produktie uit, ze geeft werk aan
17.000 mensen plus nog eens 5000 in
de bosbouw zelf; de houtproduktie is
als regionale industrie juist in het
economisch zwakke zuiden gecon
centreerd waar het beroep van
kleine boer vaak wordt gecombi
neerd met dat van bosarbeider. De
vis stelt economisch niet zoveel voor,
maar wordt via de sportvisserij wel
steeds belangrijker. Men heeft
kunnen vaststellendat de vangst
aan zalm in zeven eertijds
gerenommeerde rivieren in 1968 nog
maar 2 procent bedroeg van de
vangst in 1885. Zalm is bijzonder
gevoelig voor veranderingen in de
zuurgraad.
W anhoopsgebaar
Terwijl de vissers in Noorwegen
zakken vol kalk in het water
gooiden om de buffercapaciteit voor
zuren kunstmatig te vergroten
(meer een wanhoopsgebaar dan een
oplossing; alleen al de provincie
Telemark telt meer dan 10.000
meren), trachtte de regering vorige
week op een internationale confe
rentie via de weg van redelijk
overleg te bereiken dat de uitgeno
digde landen wat minder S02 de
lucht in blazen.
- Hoe schuldig zou Nederland zich
in dit verband moeten voelen?
Het antwoord komt van drs. F.
Hartogensis van het ministerie van
volksgezondheid en milieuhygiëne,
die in Oslo de vier man sterke
Nederlandse delegatie leidde: „We
weten eigenlijk nog erg weinig van
de theorie over industriële uitwor
pen. Maar ik mag er wel aan
herinneren dat Nederland onlangs
al grenzen heeft gesteld aan het
zwavelgehalte van brandstoffen. En
dat het CBS nu heeft voorgerekend
dat de hoeveelheid zwaveldioxyde in
de lucht in de periode van 1965 tot
1972 met 40 procent is afgenomen,
wat voornamelijk is veroorzaakt
door overschakelingop aardgas."
producenten intussen zullen met
een eigen onderzoek, dat ze hebben
aangekondigd, proberen of ze zich
zelf niet kunnen vrijpleiten. Ztf
noemen bijvoorbeeld zwavel- en
chloorkoolwaterstoffen als belangrij
ke schuldigen. Ook het Amerikaanse
regeringsbureau voor milieubescher
ming gaat met ppoed een studie
aanvatten, zodat nu het hele re-
se archpotentieel in VS (wetenschap,
industrie, overheid) aan het pro
bleem bezig is. Dat er in Nederland
voor zover bekend nog geen enkele
wetenschappelijke aapdacht aan
wordt geschonken, is daarom minder
erg dan het lijkt. Onder druk van
de Amerikaanse publieke opinie zul
len de studieresultaten toch zo snel
mogelijk bekend warden. Omdat uit
gesloten is dat een vergrote UV-
straling behalve bijvoorbeeld klima
tologische ook nog andere biologi
sche effecten heeft dan alleen huid
kanker, is enige haast wei geboden.
We weten nog niets van de uitwer
king op planten, insekten, plankton,
op DNA (de erfelijkheidsdrager in
de cel),-maar we blijven wel gewoon
drijfgassen de lucht in spuiten, gek
genoeg Juist vanwege die onzeker
heid. Of men zich zo'n afwachtende
houding, werkelijk kan veroorloven,
otf men werkelijk kan wachten tot
eventuele rampzalige effecten zicht
baar warden, is voor de menselijke
samenleving een vraag met een
steeds klemmender karakter.
Ook ministers willen wel eens onbezorgd de paden op en
de lanen in. Gro Harlem-Brundtland, de Noorse Irene Vor-
rink, ging skiën in de bergen buiten Oslo. Het begon te
sneeuwen. De sneeuw die toen neerdwarrelde uit de hemel,
was echter niet wilt, maar grijs.
Donkergrijs.
Die dag zat de Noorse sneeuw vol vuiligheid, die ze als het
ware uit de lucht had weggewassen. Kwik, lood, poly-
chloorbifenylen, zink, zwavelzuur, salpeterzuur, koper, wie
zal het zeggen. Gro Harlem-Brundtland, 35 jaar oud en
sociaal-democrate, is sinds vier maanden minister van Mi
lieuhygiëne. Als ze er in haar ministerie te Oslo in slaagt
voor ons een kwartiertje vrij te maken, ontmoeten we een
vrouw die im haar rode mantelpak een gemengde indruk
van verlegenheid en zelfbewustzijn maakt. Als zovele Scan-
dinaviërs beheerst ze de Engelse taal voortreffelijk.
I - In Noorwegen hoor je overal dat
iedereen zich druk maakt om de
smerigheid die met de regen en de
sneeuw naar beneden komt. De
I kranten staan er vol van, de
televisie maakt het zichtbaar. Is er
reden tot al die bezorgdheid?
Door
Jan Ottens
Gro Harlem: „De niensen zijn
I terecht bezorgd. Buiten in de natuur
kunnen ze 't zien, met eigen ogen,
I wat de vervuiling aanricht. Ik kende
I het probleem natuurlijk ook, dat wil
I zeggen op het intellectuele niveau.
maar toen ik voor het eerst zelf die
grijze sneeuw zag, was dat een
schok voor me. Ik zal het beeld van
1 dat grauwe landschap met die
onwezenlijke zon erboven nooit meer
vergeten. En dan de reacties van de
kinderen daar. We moestert het
I uitleggen, want ze wilden het
gewoon weten."
Behalve emotioneel betrokken blijkt
minister Harlem ook nog op
originele wijze praktisch: „Kijk, ik
heb wel eens (gedacht: als wij Noren
straks onze laagzwavelige olie op
speciale condities aanbieden aan die
plaats enin Europa waar wij liever
niet zoveel zwaveldioxyde in de
lucht geloosd willen zien, dan moet
dat toch wel helpen." Want op die
manier voornamelijk komt Noorwe
gen aan zyn geïmporteerde lucht
vervuiling. De boven de Europese
industriegebieden uitgestoten zwa
veldioxyde (S02) wordt met de wind
naar Noorwegen getransporteerd, en
ook naar Zweden maar kennelijk in
mindere mate, en daar met de
neerslag naar de bodem gebracht.
- Als de Noren de pakketten met
rotzooi, die de andere landen hen
ongevraagd toesturen, zo hoog
zitten, waarom beschuldigen ze dan
niemand, want het valt op dat ze in
het internationale overleg zo vrien
delijk blijven.
Minister Harlem glimlacht, blijkbaar
om het verregaande gebrek aan
Inzicht in de diplomatieke spelregels
dat uit deze vraag blijkt. „Er staat
ons toch geen andere weg open?
Het is de enige manier om tot
Drijfgassen schillen ozonlaag rond de aarde af
