RUSSEN MAKEN BUIT IN
JACHT OP TRANSURANEN
CAPE CANA VERAL:
VERVALLEN GLORIE
Lood en longkanker
het spoor?
Oorzaak migraine op
ZATERDAG 17 AUGUSTUS 1974
PAGINA 19
Drie wetenschappelijke onder
zoekers twee Engelsen en een
Pers - hebben dezer dagen in het
Britse wetenschappelijke ttfd-
zine Nature wereldkundig ge
maakt. dat zy hoogstwaarschijn
lijk een belangrijke aanwijzing
hebben gevonden voor de oorza
ken van migraine, een regelma
tig terugkerende „barstende
hoofdpijn" waaraan miljoenen
mensen over de gehele wereld lij
den. De schuldige zou een be
paalde stof zijn, die het enzymen-
evenwiiüht verstoort.
Migraine wordt al in Egypti
sche geschriften vermeld als een
verschrikkelijke „ziekte van het
halve hoofd", zoals de oudst be
kende verwijzing deze aandoening
beschrijft. Dat was in de beroem
de Ebens-papyrus, die gevonden
werd in een graf in de stad The-
be. Het gaat om een aanvaüsge-
wijs optredende hoofdpijn, die
veelal beperkt blijft tot de helft
van het hoofd en gepaard kan
gaan met hevige misselijkheid.
Migraine brengt vaaJk ook ver
troebeling van het gezichtvermo
gen mee tijdens de aanval en
draaiende lichtcirkels voor de
ogen. De pijnen kunnen afschu
welijk zijn.
Galenus, de Griekse ge neesher
van de Romeinse keizer Marcus
Aurelius. die leefde in de tweede
eeuw van onze jaartelling, gaf de
aan deze ziekte, van wie zeven
miljoen vrouwen. Onder hen be
vinden zich Prinses Margaret en
de componist Benjamin Britten.
Ook Golda Meir, de afgetreden
Israëlische premier, lijdt aan mi
graine.
De wetenschappelijke onderzoe
kers, die thans een eerste deug
delijke aanwijzing menen te heb
ben gevonden die de oorzaken van
migraine aantoont en wellicht
tine-rapport met statische gege
vens op, dat bepaalde medicijnen,
die in de psychiatrie worden toe
gepast, een verstoring van het
enzymen-evenwicht teweeg bren
gen.
Bij een bloed- en weefselonder-
zoek van honderden migraine-
patiënten toonde hij een hogere
concentratie van verwante stof
fen aan, dan bij anderen het ge
val is.
Het artikel in Nature is uiterst
t ech nlsch -gesp ecialiseerdzodat
het hier niet de plaats is, het op
de voet te volgen. Het komt er in
het kort op neer dat het drietal
geleerden na verder onderzoek
van deze materie meent, de
hoofdsschuMige aan migraine te
hebben ontdekt Het zou de stof
fenylethylamine zijn, die in veel
voedings- en genotsmiddelen zo
als kaas, chocolade, en wijn
voorkomt.
Dit wil nog niet zeggen, dat
iedereen, die deze „schuldige"
stof in ruime mate verorbert
noodzakelijk migraine-Ujder
wordt, maar wel dat er een ver
band zou bestaan en mensen
met een „aanleg" voor migraine
van deze stoffen het slachtoffer
zouden kunnen worden. Onder
meer doordat zij blijkens een
bloedonderzoek een aanzien
lijk tekort zouden krijgen (tot
vijftig procent in sommige geval
len) aan monoamine oxydase en
zymen.
„Na vele eeuwen geloven wij
thans de eerste belangrijke bio
chemische sleutel tot de oorzaak
van migraine te hebben ontdekt",
zo heeft Sandler medegedeeld.
kwaal zijn naam. die berustte op
het verschijnsel van pijn in het
halve hoofd: hemicrania, hetgeen
in de loop der tijden verbasterd
werd tot migraine.
Alleen al in Engeland lijden
volgens de uiteenzetting in Na
ture ongeveer tienmüjoen mensen
kan leiden tot een therapie, zijn
de Engelsen dr. E. Hani rag ton en
M. Sandler en de Perzische he-
matoloog Moussa Youdim. De
vondst werd zoals vele weten
schappelijke ontdekkingen
vrijwel bij toeval gedaan.
Hanington merkte in een rou-
De leider van het Sovjetrussische centrum van atoomonder
zoek in Doebna by Moskou prof. Nikolai Boegoljoebow die met
zijn medewerkers het element nummer 106 vervaardigde.
Kernfysici van het Sovjetrussiche centrum voor kernonderzoek iin Doebna bij Moskou
hebben verklaard, het tot dusver zwaarst bekende scheikundige element te hebben
vervaardigd en aangetoond. Het komt in de natuur niet voor. Het element heeft het rang
getal 106 en valt in minder dan eenhonderdste seconde uiteen onder uitzending vam ra
dioactieve straling.
Tot voor de tiveede wereldoorlog meenden men dat uranium (atoomnummer 92) het
zwaarste element was, maar sindsdien zijn ook de elementen 93 tot en met (thans) 106
kunstmatig vervaardigd, terwijl in een heel enkel geval ook „transuranen" in spoorcon-
centraties in natuurlijke gesteenten zijn aangetoond. Van de transuranen heeft alleen
plutonium (atoomnumer 94) duidelijk praktische betekenis voor de kernenergie (ook de Katar
atoombom) en als stralingsbron voor andere doeleinden. Men verwacht echter op den
duur nog zwaardere elementen kunstmatig in het leven te roepen, die stabiel zijn (om
streeks atoommummer I 14) en die misschien wel praktisch nut kunnen hebben.
dat plutonium in dit opzicht een nog
belangrijke rol zal gaan spelen in d!e
pentode tot het in gebruik komen van
kernfusie in plaats van kern-split-
sings centrales.
Plutonium is later ook als natuur
lijk element aangetoond in uranium
mineralen, maar slecht in uiterst ge-
ionen, waarvoor een deeltjesversnel
ler nodig is.
Volgens mededelingen van de Rus
sische fysici prof. Nicolai BogoJjoe-
bow, leider van het in de inleiding
genoemde instituut in Doebna en
zijn medewerker prof. Georgi Flerow
hebben zij het nieuwe element met
ringe concentraties. Het lijkt daar te atoomnummer 106 vervaardigd door
Nog slechts tien Jaar geleden de lanceringstoren onder druk van pard in 1961 de eerste (korte) Ame-
werden op Cape Canaveral per jaar de harde windstoten vanuit de nabij- rikaanse ruimtereis begon, is nog ge-
ongeveer 200 raketten gelanceerd, gelegen Atlantische Oceaan zachtjes heel intact en wordt goed onder-
Tegenwoordig zijn het er nog «aar heen en weer. Ratelslangen koeste- houden want het maakt nu deel uit
twee per maand en is het ruimte- ren zich op het beton in de zon. Op van een ruimtemuseum. De Apol-
vaartcentrum als was het een goud- het grasland naast het platform lo-astronauten begonnen hun rei-
delversdorp, hard op weg een spook- staan herten te grazen. zen naar de maan in 1969 van plat-
De lanceringstoren van platform forms 39A en 39B. Het ene platform
de Gemini-astro- ligt verlaten, hoewel alle installaties
in zijn behouden. Het andere wordt op
van het ogenblik vernieuwd voor de ge-
het lance- de koppeling en de ruimtewandeling zameniiike Amerikaans-Russische
r- en com- te vervolmaken, is gedemonteerd. De bemande ruimtevlucht, die in juli
municatlesatellieten. De andere zijn metalen onderdelen liggen in een volgend Jaar moet plaats vinden. Na
gesloopt, als schroot verkocht, of ordeloze hoop op het beton. In het die ruimtevlucht zal de ruimtehaven
staan langzaam weg te roesten in eens vlekkeloos schoon gehouden van Cape Canaveral nagenoeg niet
de warme zon van Florida. vluchtgebouw heeft een kolonie ko- meer gebruikt worden tot 1979, als
Op platform nr. 14, waar John nijnen zijn intrek genomen. In de volgens plan de eerste „ruimte-pen-
Glenn in 1962 de ruimtereis begon vijver naast het gebouw luieren al- del-vluchten" met de shuttle moeten
die hem als eerste Amerikaan in een ligators. beginnen,
baan rond de aarde bracht, zwaait Platform nr. 5, waar Alan B. She-
stad te worden.
Van de 42 lanceringsinstallaties die
op Cape Canaveral werden aange- nauten werden gelanceerd
legd. zijn er nog maar 5 in ge- tien ruimtereizen de technieken
bruik, voornamelijk 3
onbemande
Met deze giganti
sche boorkop neemt
men thans proeven
voor het boren van
een dienstentunnel
onder Het Kanaal.
De boor is vervaar
digd bij de Denton-
fabrieken in Grave-
send in Engeland en
wordt trots getoond
door Richard Marsh,
voorzitter van de
Engelse Raylway
Board. De diameter
bedraagt ongeveer
zes meter. Het is de
bedoeling, op den
duur eerst een ser
vicetunnel te boren
tussen Engeland en
Frankrijk die een
dergelijke diameter
heeft. Ter weerszij
den van deze dien
stentunnel komen
dan de eigenlijke
verkeerstunnels, die
op geregelde afstan
den door dwarsgan-
gen met de service
tunnel verbonden
zullen zijn. Via deze
dwarstunnels kun
nen energie, zuur
stof, water en
andere benodigd
heden voor de
bouw van de hoofd
tunnels worden aan
gevoerd.
Radioactief lood, zoals dat in de aan de laag-intensieve alfastraling Radford, Het lood-210 dat in de na-
natuur voorkomt en zich vastzet op die vrijkomt in kerncentrales van tuur voorkomt verzamelt zich op de
tabaksbladeren. Is waarschijnlijk de het type dat momenteel veel wordt haartjes van tabaksbladeren,
voornaamste oorzaak van long- gebouwd. Door inhalering van tabak komt
kanker bij sigarettenrokers, aldus Radford heeft zijn onderzoek ver- het radioactief materiaal terecht in
heeft dr. Edward P. Radford van de richt in samenwerking met Edward de longen van rokers.
John Hopkins school voor hygiëne en Martell van het nationale centrum
volksgezondheid In Seattle (VS) voor onderzoek van de dampkring' Volge is Radford is dit materiaal
verklaard. In Boulder, Colorado (VS)verantwoordelijk voor het ontstaan
Radford zei dat zijn onderzoek Lood-210, een radio-actieve lood- van longkanker. Hij stelt dat teer en
heeft aangetoond dat groter aan- isotoop, en polonium, stralen alfa nicotine niet direct aansprakelijk
dacht dient te worden geschonken deeltjes en heliumkernen uit, aldus zijn voor longkanker.
Scheikundige elementen zijn stof- lijke kennis niet konden worden af
zijn ontstaan door dezelfde 5
radisch optredende processen als in
de meer gerichte en geconcentreerde
processen in thans in ontwikkeling
zijnde kweekreactoren zoals die van
De tot dusver vervaardigde „tran
suranen" zijn alle radioactief d.wz.
dat zij onder het uitzenden van
radio-actieve straling in andere ele
menten uiiteen vallen in natuurlijke
processen. In een bijgaand staaltje
de beschieting van loodatomen met
ionen van chromium-54. Er zijn
slechts enkele atomen van gevormd,
die in korte tijd weer uiteen vielen.
De halveringstijd kon niet nauwkeu
rig worden vastgesteld maar is zeer
gering.
Het nieuwe élement heeft nog geen
naam gekregen.
Zelfs van eerder ontdekte transu
ranen zijn de namen nog niet alle
definitief vastgesteld. Gebruikelijk
de moleculen uit ge- gescheiden en als element gedeter- de halveringstijd van deze transu- is, dat de ontdekker of eerste
lijksoortige atomen bestaan. Een mineerd en onderzocht,
atoom bestaat uit
vormd door een of meer postief ge- rekenen
laden protonen en (meestal) een menton,
aantal ongeladen neutronen,
aangegeven. Tot en met
Zou zUn systeem juist zijn, dan atoomnummer 98 is die halverings
tijd, d.wz. de tijd waarin de helft
van een hoeveelheid atomen uiteen-
de nog ontbrekende ele- gevallen is, betrekkelijk lang, bij de
99 tot en met het nu ge-
Mende Ie Jev koos daarvoor het nog vonden nummer 106 zeer klein.
i de protonen en vooral niet bekende element met het atoom- Radioactieve verval is de oorzaak
tegenwoordig germa- van het nliet of vrijwel niet voor
komen van natuurlijke transuranen.
Ook bij de oorspronkelijke 92 ele-
et meraten van het periodiek systeem
lit bevinden zicth radioactieve elemen-
lit ten, die geleidelijk vervallen. Tot
't dusver zijn er slechts 81 raiet-radio-
dit element, het kook- actieve stabiele elementen,
nium genoemd. Hij voorspelde
Van verschillende elementen be- dat element de atoommassa, de rela-
staan er uiteenlopende soorten, iso- tieve diohtheid, de formule voor het
oxyde (zuurstofverbinding)
topen genoemd, die uitsluitend
elkaar verschillen door afwijkende element, de soortelijke
aantallen ongeladen kerndeeltjes, de oxyde, de chemische formule
neutronen. Het is nog wel iets inge- chloride
wikkelder dan dit,
punt daarvan, de formule 1
het Men verwacht evenwel, dat i
verdere verhaal kunnen wij met dit fluoride van het element, het kook- staJbiele elementen kunraep bestaan,
gesimplificeerde beeld volstaan,
De eerste pogingen om de elemen
ten systematisch te rangschikken,
dwz. 'zodanig in een schema onder te
brengen dat er een duidelijke
latie zou blijken tussen bouw
mische eigenschappen
punt van ethylverbinding
latieve dichtheid van ethylverbin-
In 1886 werd het element ontdekt
door C. Wirakler. Het wend aanvan-
che- kelijk ekasilicium genoemd maar
de stof later germanium. Het bleek, dat is gespeurd, zeer nuttige eigenschap
pen hebben, vooral in verbinding met
(omdat men wel besefte dat er enig Mendelejew bij al zijn voorspellingen
verband tussen vorm en eigenschap- de spijker precies of vrijwel precies
pen zou moeten bestaan) dateren van
nog niet zo heel lang geleden, name
lijk het begin van de negentiende
nog geen tweehonderd jaar
op de kop had geslagen. Alleen
voorspelling vam het kookpunt
het germanium-chloride maakte hij
indertijd een zeer ruim voorbehoud.
geleden. In 1817 stelde J. W. Dö- Hij stelde düt kookpunt niet
beremer 'n zekere wetmatigheid vast
tussen de eigenschappen en de
atoommassa (vrijwel uitsluitend de
relatief
i kern) van een element te zijn!
keurig vast maar verklaarde, dat het
lager zou zou liggen dan 100 graden
Celsius. Het Week 86 graden Celsius
J. A. R. Newlands schakeerde
volgens in 1864 in de volgorde van
opklimmende atoommassa en vond
dat de eigenschappen van de ele
menten rich na ieder zevental herha- digheid
len. Lare.' bleek dit niet geheel juist den heeft,
te zijn, maar voor die tijd was het
toch een grote vondst, die de basis
kon legg?n voor het thans nog altijd
geldende "periodiek systeem van
Mendelejev.
Onafhankelijk van elkaar stelden
Hiermee was een indrukwekkend
bewijs geleverd voor de juisthetijd van
zijn systeem, dat als gezegd tot op die
huidige dag in algemene zin zijn gel-
bruikbaarheid) behou-
vaardiiger van een nieuw element de
naam bepaalt, mits deze bruikbaar
is, past in het stelsel en geen ver
warring met de namen van andere
elementen kan veroorzaken.
In één enkel geval is door deze
internationaal erkende regel een
twistpunt ontstaan.
Element nummer 104 heeft daar
door nog geen definitieve naam. De
Russen claimen, dat zij het nummer
104 het eerst hebben vervaardigd en
gaven het de naam Kurchatovium,
de Amerikanen op hun beurt zeggen
de primeur te hebben gehad en be
dienen zich van de naam Rutherfor-
dium. De internationale organisatie
IUPAC die zich ondermeer met de
naamgeving bezighoudt, is er nog
niet uitgekomen, evenmin als een
internationaal scheidsrecht er college,
dat voor dit twistpunt in het leven
is geroepen en in Hamburg zetelt.
De Russen hébben ook nummer 106
opgeëist als primeur, maar de erken
ning daarvan is uitermate twijfel
achtig.
Misschien dat het nieuwe succes
van Bogodjoebow en Flerow dé op
lossing van het probleem nummer
104 dichter bjj een oplossing kan
brengen: zij claimden immers per-
Er worden voor het vervaardigen soanlijk voor de Russen dit element
vervaardigd te hebben. Wellicht dat
zij zich kunnen verzoenen met een
Amerikaanse claim op nummer 104
nu zij eenmaal 106 op hun naam
hebben gebracht....
ondermeer met een atoómnummer
van omstreeks 114. Dit is door the
oretische berekeningen aangetoond.
Het is niet onmogelijk, dat deze nog
zwaardere elementen, waarnaar tot
dusver tevergeefs in de natuur zelf
andere elementen. Vandaar dat, af
gezien van een zuiver wetenschappe
lijke Jacht" op op transuranen deze
ook uit praktische overwegingen
wordt voorgezet.
transuranen twee verschillende
technieken toegepast, namelijk meer
voudige neutronenmngst in zware
kernen gevolgd door beta-verval en
beschieting van zware élementen met
De chemische élementen tot en
met nummer 92 (uranium) werden
geleidelijk aan gevonden. Op zuiver
theoretische gromden kon men wél
de kern-opbouw van zwaardere ele-
berekenen en uit de plaateen
Lothar Meyer (In 1868) en D. I. Men- in het periodiek systeem der elemen
ten ook hun eventuele chemische
eigenschappen, maar die „transura
nen", d.wz. elementen met een hoger
atoomnummer dan 92 (Uranium)
werden aanvankelijk niet in de na
tuur aangetroffen.
Pas na de ontdekking van de kern
splitsing door de Duitse fysici Obto
delejev (in februari 1869) vrijwel
identieke systemen op, gebaseerd zo
wel op ae chemische eigenschappen
van de elementen als op hun atoom
massa's. Dit later wel enigszins aan
gepaste schema heet thans het "pe
riodiek systeem" waaraan vrijwel
unaniem de naam Mendelejev is ver
bonden, niet die van Lothar Meyer Hahn en Lise Meitner in
die er in wezen evenveel "recht" op daarop volgende onderzoekingen
zou kunnen claimen.
Toen Mendelejew zijn systeem sa
menstelde kende men slechts 62 che
mische elementen. Onvermijdelijk schepping van het elemerat met het
moesten er zich dus in zijn schema atoamnummer 94, plutonium, met
witte olekken voordoen, want nog
geen eeuw later zouden er al 92 ele
menten bekend zijn. Sommige
experimenten die leidden tot de
vaardiging van de eerste atoombom
kwam men tot de kunstmatige
open plaats in het periodiek sys
teem dUs voor nummer 93. Dit pluto
nium werd aanvankelijk alleen in
die later ontdekte elementen zijn dienst gestéld van de oorlogvoering:
uitermate schaars, andere waren de tweede atoombom, die Japan trof,
moeilijk te vinden doordat zij (vrij- was 0011 plutoniumbom, in tegenstel-
wel) uitsluitend in verbindingen met hng tot de uraniumbom die Hirosji-
andere elementen voorkomen en met
behulp van de toenmaals beschikba
re hulpmiddelen en wetenschappe-
verwoestte. Later werd plutonium
gebruikt als brandstof voor kern
energiecentrales. Het ziet er naar uit,
Dit lijstje laat de tot dusver gevonden of vervaardigde transuranen
zien met hiun atoomnummer en halveringstijd, d.wz. de tijd die er ver
strijkt voordat de helft van een bepaaled hoeveelheid door radioactief
verval in andere elementen is uiteengevallen.
Het eerste element, Neptunium, is in 1940 ontdekt in de Berkely Uni
versity (USA) tijdens het werken voor de atoombom. Dat was ook het
geval met de elementen plutonium, amertoium en curium. Na de oorlog
volgden de elementen 97 tot en 101, alle voor het eerst vervaardigd in
datzelfde laboratorium Berkeley. Nummer 101 werd vernoemd naar de
Russische fysicus Mendelejev wiens naam aan het periodiek systeem
der elementen is verbonden. Nummer 102, nobelium, was een primeur
van het Nobel instituut in Stockholm, waarna Berkeley weer de eer
opeiste voor de nummers 103, 104 en 105, waarvan de juistheid van 104
echter wordt betwist door het Russische kernfysische instituut in Doeb.
bij Moskou,
l ook het nog niet vernoemde nummer 106
samengesteld.
Halveringstijd
Atoomnummer
Symbool
Naam langstlevende isotoop
93
Np
Neptunium
2.140.000 jaar
94
Pu
Plutonium
83.000.000 jaar
95
Am
Americoum
7.370 jaar
98
Cm
Curium
16.000.000 jaar
97
Bk
Berkeliium
1400 jaar
98
Cf
Californium
800 jaar
99
Bs
Einsteinium
276 dagen
100
Fm
Fernium
94 dagen
101
Md
Mendel evium
56 dagen
102
No
Nebeiium
23 seconde
103
Lr
Lawrentium
35 seconde
104
f Rf
Rutherfandium en
Ku
Kurchatovium
j 70 seconde
105
1 Ha
Hahnium
1,6 seconde
108
0,01 6econde
Dit is de radiografievan het grootste he-
melobject, dat tot dusver is ontdekt: een door
snee van 18 tot 20 miljoen lichtjaren. Het is een
fotografisch in beeld gebracht patroon van de
radiosignalen, die de synthese-telescoop in het
Drentse Westerbork van het object registreerde.
Uitvoerig schreven wij over deze opzienbarende
ontdekking op deze wetenschapspagina op 13 juli
jongstleden.
Het centrale deel van het object (catalogus
nummer 3C-236) was al eerder geregistreerd; het
is op de afbeelding zichtbaar als het witte kruis.
Nieuw ontdekt dank zij ingenieuze registratie
technieken zijn de min of meer kegelvormige uit
lopers naar links onder en rechts boven, die het
object zijn gigantische afmetingen geven. Het ob
ject bevindt zich op tweemiljard lichtjaar afstand
van de aarde.
De mozaïekvorm van het beeld wordt veroor
zaakt door het feit, dat de straling in een minus
cuul klein vlakje van de hemel als totaliteit ge
meten wordt en in zodanige vorm in beeld is ge
bracht. De kruisvorm van het centrale deel is dan
ook schijnbaar. De speurtocht naar meer derge
lijke onvoorstelbare grote hemellichamen wordt
nu voortgezet.
