Politie-agent in
de kerkbanken..
Wat Leidse werkgroep
dienstweigeren wil
Tot 1918 was er een armenkerk
Leiden
in loop
der his
torie (6)
)AG 13 APRIL 1974
Het Huiszittenhuis aan de
Rijn, waarin tertijds de ar-
wtkerij v
LEIDEN Onder de vele kerken, die Leiden telt, bevond zich tot 1918 een armenkerk, waar
van het gebouw thans nog terug te vinden is langs de Lammermarkt. De kerk kent een bewo
gen geschiedenis, die zelfs teruggaat tot in het midden der zeventiende eeuw, vandaar ook het
jaartal 1644 in de gevel van het gebouw. De kerkgangers, die deze kerk bezochten, kwamen be
paald niet voort uit mensen, die belangstelling hadden voor Gods Woord en in de predikatie
een ondersteuning vonden voor hun geloofsleven.
naar Den Haag of Amsterdam voor uw RIJSTTAFEL of andere heerlijke specialiteiten... Niet nodig.
+CH restaurant Doea Koentji Baroe
De Hoogduitse Kerk aan de Lammermarkt, waarin tot 1918 een armenkerk werd gehouden. In 1893
werd aan dit gebouw de naam Bethlehemskerk gegeven.
«ruispuiït Groenoordhal
emeester en wethouders van Leiden staan duidelijk op een
waar het een belangrijke beslissing betreft over vee-
en Leidato. Al kort na het begin van de glorierijke markt op
en dinsdag stipte ik in deze krant het probleem aan:
veehandel gaat geen twee of drie weken in september op de
uit de Groenoordhal ten behoeve van de Leidato, zoals
met de kleine vrijdagse markt wel gebeurde. PvdA-
Van Aken. die zitting heeft in de begeleidingscom-
Groenoordhal (de "beschermengelen" van waarnemend di-
De Jong), zei enkele weken geleden in een vergadering
de raadscommissie voor de bedrijven, dat een redelijke op-
in zicht was.
is kennelijk verdwenen. Het college van B. en W. heeft te
met twee partijen, die op hun punten staan. De Leidato
hal. zoals gebruikelijk, huren voor de tiendaagse huishoud -
contract. maar wel iets als een gebruiksrecht,
niet uit de hal enkele malen buiten markten
het oog op de ruimte volgens insiders wel mogelijk en
nu sterk aan op een beslissing. Met een forse stok achter
als we uit de hal moeten, gaan we naar Utrecht en komen
terug.
dilemma voor B. en W. Zeg je "nee" tegen de Leida-
uC eerste klant van de Groenoordhal en op het gebied van de
g, pnementen nog altijd de grootste? Of zeg je "nee" tegen de vee-
16 ndel, die door na sluiting van de Rotterdamse markt naar Lei-
te komen het lek van de Groenoordhal boven water bracht?
tekort is teruggelopen en de eventuele winst wordt al verdeeld
de begrotingsvergadering werden al pogingen in die richting
althans).
vraag voor het college? Zeg je "nee" tegen de 3 Octoberver-
die op het terrein van de hal dit jaar een vijfdaagse kermis
waarmee de markt ook slecht samen gaat? Op-
nootje: Van Aken moest er in de begrotingsvergadering
wijzen, dat de kermis wel in het programma staat, maar dat
geen contact met de gemeente over het Groenoordhalter-
geweest HANS MELKERT
TORENHOGE
GOUDPRIJZEN
zijn onze sieraden nog betaal
baar. Door het toepassen van
de laagste marges.
Onze schoonheid van een col
lectie blijft daardoor bereik
baar voor iedereen.
Sedert meer dan 35 jaar het
betrouwbare juweliersadres,
met de voordeligste prijzen.
En de beste vak-service door
onze eigen ateliers.
UW JUWELIER
v. d. Water
Haarlemmerstraat 181
Integendeel men ging ter kerke
om in de week daarop in %ar«m -rking
te komen voor „de bedeling," die be
stond uit het verstrekken van brood,
soep, hemden, stro voor bedden en
turf Een beambte van de diakonie
hield iedere zondag nauwkeurig aan
tekening wie de presentelfjst teken
den. En dat waren er velen want
de sociale toestanden wavjn in die
tijd niet rooskleurig. Een groot deel
der bevolking „trok" ln die tijd v».n
de diaconie. Het was in een tijd. dat
indien .geliefden" trouwplannen had-
en en hun toekomstig inkomen werd
berekend, erbij werd gezegd
„en zoveel van de diaconie."
Uit oude notulenboeken van de
Leidse Hervormde Gemeente b'ijkt,
dat in de vergadering van 31 augus
tus 1804 de scriba mededeling doet
„dat op verzoek van HH Regenten
van het Huiszittenhuis aan d-1 G .de
Rijn en met voorkennis der Regering
eiken rustdag zoude geho iJ-;n mor
den ene predikatie in het Karmcol-
lege (dat toen gelegen was aan de
Cellebroedersgracht, thans Kaiser-
straat) in welke het groot audi to-
straart) in welk het groote audito
rium daartoe geapproprieert was en
dat ten dienste van die behoeftige
ledematen, die door gebrek aan klee
deren niet voegzaam in andere ker
ken konden verschijnen, welke pre
dikdienst vrijwillig zoude waargeno_
men worden door prof. Boers en de
predikanten Schotsman, Proper,
Broers en Egeling bij toerbeurten. De
vergadering nam dit bericht met
dankzegging voor de notificatie aan
en wenschte over deze onderneming
des Heeren rijken zegen". Reeds oo
2 september werd de eerste dienst ge
houden.
Kommervolle tijden
Dat het met de Leiüse aroeidcrs-
bevolking in die tijd inderdaad
treurig gesteld was, beschrijft ons
Piet Westerbaan in zijn gedenkboek
..Het honderdjarig bestaan van de
Leidsche Maatschappij van Welda
digheid tot voorkoming van verval bot
armoede 18171917. Haar wording en
werking". Wij citeren: „Het was in
Leiden in het laatst der achttiende
en het begin der negentiende eeuw
voor het grootste deel der bevolking
een droeve toestand. Reeds in de
jaren voor de revolutie zag 't er met
de industrie treurig uit en in de Ja
ren van beroering, die volgden, kwam
hierin naar te begrijpen was, geen
verandering ten goede.
Het werd er niet beter op, toen het
continentaalstelsel, voorbeeld van
Hoewel in later jaren het front van de kerk een ander aan
zien kreeg, is het gebouw ook nu nog terug te vinden langs
de Lammermarkt.
een heilloze handelsoorlog, hamdel en
nijverheid ontzettende schade berok
kende. Al dat leed heeft de industrie
stad Leiden volop meegemaakt. Wel
werden pogingen gedaan om iets te
doen weerkeren van de oude bloei,
maar steeds zonder enig resultaat.
Leiden kwijnde en de zeer grote
arbeidersbevolking vooral, maak
te kommervolle tijden door. De vele
fabrieken waren niet bij machte al de
werklieden, die vóór deze tijd van
industriële slapte daar aan de arbeid
waren in dienst te houden. De werk
loosheid en daarmee gepaard gaande
armoede en gebrek deden de gezond
heidstoestand sterk achteruitgaan en
grote sterfte was hiervan het gevolg.
Bij een zo abnormale toestand was 't
niet denkbaar, dat het herstel van
Neerlands onafhankelijkheid onmid
dellijk betere tijden zou kunnen
brengen".
Bethlehemskerk
Terug naar de armenkerk aan de
Lammermarkt, op welke plaats in
1644 (vandaar het Jaartal in de ge
vel) reeds diensten voor aanhangers
van de Hoogduits-gereformeeerde
religie werden gehouden. Geruime
tijd heeft het gebouw ook dienst
gedaan als arme-kinderschool en
was er verder een turfschuur on
dergebracht. Hoewel er over de ge
schiedenis van deze kerk, die ook
nog dienst heeft gedaan al garni
zoenskerk, weinig gegevens bewaard
zijn gebleven, vertelt ons de heer F.
A. Le Poole in het Leids Jaarboekje
van 1952, dat in 1860 - gelet op de
onregelmatigheden, welke zich tij
dens de godsdienstoefeningen voor
deden - aan de burgemeester werd
verzocht om 's zondags een politie
agent in de kerk aanwezig te doen
zijn. Hetgeen geschiedde. Op aan
dringen van de kerkeraad werd in
1893 besloten om de naam armen
kerk te veranderen in Bethlehems
kerk. Aan een gemeentelijk be
sluit van 1858, waarin was bepaald,
dat aan de Commisie voor de ar
menkerk het ongestoord gebruik van
de kerk zonder betaling was toege
staan, met dien verstande, dat het
onderhoud voor rekening van de
commissie was, kwam in 1899 een
einde. Voor f. 4000.- kocht de Com
missie de kerk van de gemeente ten
behoeve van de diakonie. Het waren
in later Jaren met name de predikan
ten Oberman en Gunning, die
gaarne in deze kerk voorgingen.
In 1918 werd de armenkerk opge
heven en de Bethlehemskerk aan de
gemeente verkocht voor f. 5.500, die
er een bergplaats voor de dienst van
Gemeentewerken onderbracht.
In het midden der Leidse Hervorm
de Gemeente leeft de naam Bethle-
hemkerk nog voort in de voormali
ge Kooikapel. voor welk gebouw as
Groot Enzerink indertijd de eerste
steen legde.
Armenbakkerij
Naast een armenkerk was er in
Leiden omstreeks heit einde van de
zeventiende eeuw langs de Oude Rijn
(het huidige Huiszittenhuis), waarin
nog steeds de Hervormde Diaconie
haar domicilie heeft ook een ar
menbakkerij met kolossale graanzol
ders te vinden. Het woord zegt het al,
de bakkerij bakte broden voor hen,
die 's zondags trouw ter kerke gin
gen.
Voor de bakker waren strenge or
dinantiën uitgevaardigd. Zo mocht
hij b.v. niet gelijktijdig met zijn
vrouw de bakkerij (Huiszittenhuis)
verlaten zonder toestemming van de
voorzitter van het College van Dia
kenen. Een ander voorschrift uit
1875 luidde: „Wanneer een partij
graan wordt ingebragt zal hij zich,
voordat tot het lossen wordt overge
gaan. met monsters daarvan in per
soon bij de voorzitter der
voor de armenbakkerij vervoegen
Door
Sam Platteel
Foto's
Jan Holvast
die te doen onderzoeken". De bakker
ontving een salaris van f600.- per
jaar, met vrije woning, brood, vuur
en gaslicht, in zijn „arbeidsovereen
komst" stond verder, dat hij verplicht
was de vergaderkamer schoon te
houden en hij de commissie bij het
houden van vergaderingen moest be
dienen.
Maar niet alleen voor de bakker,
doch ook voor de commissarissen
van de bakkerij waren strenge voor
schriften uitgeschreven. Eén daarvan
luidde als volgt: „Commissarissen
zullen hebben te verzorgen den in
koop der noodige graanen ende ten
dien einde zullen zij altijd het oog
hebben op de prijzen der graanen
om zooveel mogelijk de beste tarwe
en rogge op de laagste markten in
te koopen" en verder „wanneer alhier
eenige graanen worden gelost zal
één van de commissarissen ten tijde
van de lossinge moeten present koo-
men omme te zien of alles in be
hoorlijke ordne verrigt werde".
Toen voor de armen en geluk
kig geen broodje meer behoefde
te worden gebakken, ging de bakkerij
over in particuliere handen en wer
den de graanzolders aan een meel-
handel verhuurd. Maar ook dit is
verleden tijd.
Soephuis
Huiszittenmeesteren zorgden in die"
tijd echter niet alleen, dat er
brood gebakken werd maar ook dat
er soep gekookt werd. Dit geschiedde
in het soephuis aan de Haarlemmer
straat, in welk (verbouwd perceel)1
thans de meubelhandel van de heer
Opstal is gevestigd. Evanals voor de
bakker bestonden er ook voor de be
dienden van het soephuis strenge be
palingen. Zo lezen wij in één der
soepreglementen: „Zoodra men te
zeven uur te werk komt, moeten de
's avonds te voren stuksgeklopte
beenderen in den Papiniaanschen
pot worden gedaan en de beide vu
ren worden aangemaakt, welke zoo
danig moeten worden onderhouden,
dat zij de behoorlijke kracht hebben
zoodat de soep, met welker koking
den vorigen dag begonnen was, zacht
kan blijven doorkoken tot elf uur, als
wanneer dekseel en kleed worden
weggenomen en de koking gestaakt
wordt. Om twaalf uur worde met de
uitdeeling begonnen, waarna om
vijf uur in den middag worde begon
nen met de voorbereidselen voor den
volgende dag".
Soephuis, armenkerk en -bakke
rij, die zo sterk herinneren aan de
tijd, dat het maatschappelijk en so
ciale leven van vele burgers in de
Sleutelstad maar op „een laag pitje
stonden" zijn verdwenen in het boek
der historie. Andere diaconale taken
denk alleen al aan de bejaarden
zorg zijn daarvoor in de plaats ge
komen.
LEIDEN Deze foto heeft
niets te maken met de Groen
oordhal en de beschouwing, die
daaraan hiernaast wordt gewijd.
Fotograaf Jan Holvast maakte
toevallig de opname van het
kruispunt Willem de Zwijgerlaan-
Haarlemmerweg en hij inspireer
de daarmee tot het kopje "Kruis
punt Groenoordhal". Zo is er toch
een verband.
BHW behandelt
klachten over
huizen van
,.Ons Doel" in
de Merenwijk
LEIDEN De afdeling Merenwijk
meldt, dat de bewoners ran de een
gezinswoningen van de woningbouw
vereniging "Ons Doel" zioh hebben
aangesloten bij de Bond van Huur
ders en Woningzoekenden. Eind vo
rig Jaar werden de eerste huizen van
dit complex betrokken. Momenteel
wonen er ruim honderd gezinnen.
De BHW houdt donderdag een ver
gadering, waarin de klachten wor
den doorgesprokendie bij huis
bezoek aan het licht zijn gekomen.
Beslist wordt over de stappen, die
moeten worden genomen om een
einde te maken aan de klachten.
Als voornaamste klachten noemt
de BH W-Meren wijk
de huren zijn te hoog (kale huur
f355);
de huizen zijn slecht afgewerkt
(douches, centraal-antenne-systeem
en geen voorzieningen voor droog
lijnen)
de bewoners van dit complex
komen niet in aanmerking voor door-
stromings- en gewenningspremie;
er ia geen speelruimte voor de
Jeugd.
HUISMUZIEK
IN KOORD
LEIDEN Op Eerste Paasdag
wordt in de Koord Studio, Oude Rijn
88 in Leiden, een huismuziekmiddag
gegeven. Het trio Pan (fluitist, cla
rinettist en hoboïst) voert werken uit
van Walker, Mozart, Fisóher, Flot-
huis en anderen. De toegang is gra
tis. Aanvang ongeveer kwart over
dria.
LEIDEN In navolging van
soortgelijke initiatieven in Amster
dam, Groningen en Rotterdam is in
Leiden een Werkgroep Dienstweige
ren begonnen door Gerard van der
Beek. Dat hiermee aan een grote be
hoefte tegemoet gekomen wordt,
schetst hij met cijfers, die over
dienstwijgeren zijn vrijgekomen, in
1973 waren er 1833 dienstweigeraars.
Door
Patty Muller
Veel van hen zijn nog in de procedu
re gewikkeld, die steeds langer gaat
duren. Iemand, die om welke reden
dan ook'niet in het leger wil dienen,
kan momenteel rekenen op een pro
cedure die achttien maanden in be
slag neemt. Velen schrikt een derge
lijke kennismaking met het amb
telijk apparaat van defensie af.
Allerlei vragen rijzen, nadat
het besluit tot dienstweigeren geno
men is. Welke instanties moet men
bijvoorbeeld genaderen? Hoe is de
juridische positie? Wat zijn de alter
natieven als men niet in het leger wil?
Het blijkt maar al te vaak, dat de
dienstweigeraar in een onoverzichte
lijke chaos belandt. Daarom is het
belangrijk contacten te hebben met
anderen, die in eenzelfde positie ver
keren of die alles al doorgemaakt
hebben, zodat men niet geïsoleerd
komt te staan, aldus v.d. Beek.
Gerard van der Beek weigerde eni
ge Jaren geleden het leger in te gaan
en ondervond de voordelen van een
werkgroep, toen hij in contact kwam
met de Doopsgezinde Vereniging voor
Dienstweigeraars in Amsterdam.
Hoewel ook in Leiden de werkgroep
financieel gesteund wordt door de
Doopsgezinde kerk, ligt het in de be
doeling een breed kader aan mensen
te bereiken.
Wat kan een groep doe voor
iemand, die plannen heeft dienst te
weigeren? Gerard v.d. Beek legt het
uitvoerig uit. Allereerst doet hij er
wat praktische kennis op. De eerste
hindernis, die hij zal moeten nemen,
is het opstellen van een request, dat
naar de minister van Defensie ge
stuurd dient te worden. Hiervoor
zijn echter een aantal kant en kla
re formules beschikbaar, waar wel
wat literatuur over te vinden is.
Nadat de dienstweigeraar een vra
genformulier heeft ingevuld, wordt
hij buitengewoon dienstplichtig ver
klaard. Een wachttijd breekt aan,
waarna men soms voor een sociaai-
psychiatrisch onderzoek wordt op
geroepen. Hoewel dit vaak als een
inbreuk op de persoonlijke vrijheid
beschouwd wordt, kan zo'n onder
zoek voor sommigen voordelen heb
ben, bijvoorbeeld by het opsporen
van motieven tot dienstweigeren,
die nogal onbewust zijn.
Ook in de Werkgroep Dienstwei
geren wordt veel aandacht besteed
aan de motivering. Door ideeën te
formuleren, te praten over actuele
gebeurtenissen zoals Chili - Zuid-
Afrika, krijgen eigen gedachten meer
gestalte.
Zo is men goed voorbereid tegen de
tijd dat men voor de commissie
van advies moet verschijnen. Deze
commissie bestaat uit zestien leden,
van wie er telkens drie zitting heb
ben.
De commissie aanvaart alleen ar
gumenten van religieuze of ethische
aard. Tot nog toe is het niet moeelük
op politieke gronden als dienstwei
geraar aangemerkt te worden, ais
men bereid is zich te conformeren
aan dit stuk van de Nederlandse
wetgeving, kan men echter politl-ke
argumenten gemakkelijk tot reliji u-
ze verdichten. In dit opzicht is ken
nis over ervaringen van andere er
kende dienstweigeraars wenselijk.
Is meh eenmaal als gewetensbe
zwaarde erkend, dan rest slechts het
zoeken naar gepast werk. Het is er.n
groot misverstand, dat de mo-r^ijk-
heden hiervan alleen op het gebied
van de sociale verzorging hggen.
Naast het werk in ziekenhuizen en
psychiatrische inrichtingen djn ook
plaatsen beschikbaar bij de NS PTT
en andere rijksoverheidsinstellingen.
Soms kan men zijn oude functie
blijen vervullen. Van het vast
staande salaris krijgt de dienst" i-
geraar een minimaal bedrag aan
zakgeld uitgekeerd, de rest gaat
naar het Ministerie van Defensie en
dient ter bestrijding van de onkos
ten, die de dienstweigeringsprocedu
res met zich meebrengen.
Met het toenemend aantal procedu
res zullen deze kosten steeds hoger
worden. Gerard van der Beek vraagt
zich dan ook af. of het geen t'ld
wordt, dat men naast afkeuring op li
chamelijke of geestelijke grond ook
gewetensbezwaren gaat erkennen.
Ook de gewetensbezwaarde pas* niet
in een leger. Het volgen van ^en
dergelyke denkwyzen zou onkosten
besparend zijn, en ook de betrokken
personen zouden een rechtvaardi
ger behandeling krijgen.
Belangstellenden kunnen elke
maandagavond terecht in de Pie
terskerkstraat 1 om acht uur.
