>TER VAN
8ETHLEHEM
KOMEET OF
SUPERNOVA?
Jupiter heeft dubbel magnetisch veld
Huidige
kalender
gRDAG 22 DECEMBER 1973
De enige plaats in de Bijbel,
waar over de ster van Bethle
hem wordt gesproken is in het
evangelie van Matthaeus. Daar
staat het volgende te lezen.
'Toen nu Jezus geboren was
te Bethlehem in Judéa, in de
dagen van koning Herodes, zie,
wijzen uit het Oosten kwamen
te Jeruzalem, en vroegen:
Waar is de koning der Joden,
die geboren is? Want wij heb
ben zijn ster in het Oosten ge
zien en wij zijn gekomen om
Hem hulde te bewijzen. Toen
koning Herodes hiervan hoorde
ontstelde hij en geheel Jeruza
lem met hem. En hij liet al de
overpriesters en schriftgeleer
den van het volk vergaderen
en trachtte van hen te verne
men, waar de Christus geboren
zou worden. Zij zeiden tot
hem: te Bethlehem in Judéa,
want aldus staat geschreven
door den profeet: En gij, Beth
lehem, land van Juda, zijt
geenszins de minste onder de
leiders van Juda, want uit u zal
een leidsman voortkomen, die
mijn volk Israël weiden zal.
Toen riep Herodes de wijzen
in het geheim en deed bij hen
nauwkeurig navraag naar den
tijd, dat de ster geschenen had.
En hij liet hen naar Bethlehem
gaan, en zeide: Gaat en doet
nauwkeurig onderzoek naar
dat kind; en zodra gij het
vindt, bericht het mij, opdat
ook ik hem hulde ga bewijzen.
Zij hoorden den koning en
reisden weg; en zie, de ster, die
zij hadden gezien in het Oos
ten, ging hun voor, totdat zij
kwam en stond boven de plaats
waar het kind was. Toen zij de
ster zagen, verheugden zij zich
met zeer grote vreugde. En zij
gingen het huis binnen en za
gen het kind met Maria, zijn
moeder, en zij vielen neder en
bewezen hem hulde."
£jn geen oude kronieken, die
maken van het verschijn-
istreeks het begin van onze
ling, zoals dat in de bijbel
vemeld. Die bijbelse vermel-
iedt overigens ook nauwelijks
inknopingspunt zoals U uit de
uit het evangelie van Mat-
de enige plaats waar de bij-
de ster spreekt, kunt lezen,
st geven wij elders,
kan dus een komeet geweest
Cat pleit daarvoor? Niet de
■keningen, waarop de ster met
reldige staart staat afgebeeld,
eeldingen dateren namelijk
de tijd van de geboorte van
maar van vele honderdeD
later. Vermoedelijk zijn die
op oude prenten ontsproten
fantasie van de maker. Op
rbest maar bijzonder onwaar-
Ik zouden zij kunnen berus-
mondelinge overleveringen
it een staartster. Want de bij-
ïnif vermeldt niets over een
waaruit men zou kunnen op
dat het een komeet is ge-
mm recente foto van de komeet Kohoutek, gemaakt door
McDonald Observatorium in West Texas. De staart had
y i een lengte van ongeveer acht miljoen kilometer. Enkele
en later bleek de staart bij een verdere nadering tot de
tot twaalf miljoen kilometer te zijn uitgegroeid. Men
...Macht dat deze staart omstreeks 28 december, wanneer de
|l" ieet de kortste afstand tot de zon zal hebben, tot vele
tallen miljoenen kilometer verlengd zal zijn. De kortste
and tot de zon zal ongeveer 21 miljoen kilometer bedra-
N' Wanneer de komeet zich weer iets verder van de zon
ij cl er d heeft, zal begin januari het hemelverschijnsel het
1s£ zijn waar te nemen met het blote oog, in de eerste tijd
'ct na zonsonderganglater ook. maar minder imposant,
op de avond.
I 1.
uitspraken in de bijbel moeten in overdrachtelijke zin
en geïnterpreteerd en niet letterlijk worden genomen,
luidelijk voorbeeld daarvan is, dat de wereld beslist
[letterlijk in zeven dagen is geschapen. Natuurweten-
lijk is vastgesteld, dat alleen al de vorming van ons
:stelsel en dus ook de aarde heel wat meer tijd heeft
I
ft men ook de „ster van Bethlehem" niet als een bo-
tuurlijk verschijnsel te interpreteren maar als een nor-
kosmisch verschijnsel. Wat voor soort verschijnsel
lan is geweest zullen wij waarschijnlijk nooit met ze-
ïid weten, maar er zijn twee voor de hand liggende mo-
ihedeneen komeet of een supernova.
[aat hierbij uiteraard om een zuiver academische vraag,
f p geen antwoord mogelijk is dat op steekhoudende
en rust. Niettemin is het aardig, zich eens in het vraag-
te verdiepen, nu andermaal omstreeks Kerstmis een
w oedelijk zeer opzienbarend hemelverschijnsel te be
leren zal vallen, de komeet van Kohoutek.
Wetenschap en
technologie
door P. Bok
weest. In ieder geval hebben de ar
tiesten uit de Middeleeuwen hun
vrijheid royaal de vrije loop gela
ten, wanneer men ziet dat de staart
veelal in de meest onmogelijke rich
tingen is getekend, terwijl die staart
altijd van de zon af gericht is.
Niettemin, het kan een komeet ge
weest zijh. Nu is het echte met ko
meten zo, dat zij elliptische banen
om de zon beschrijven.
Die banen kunnen zo langgerekt
zijn, dat zij slechts eens in de hon
deden of zelfs vele duizenden Jaren
in de buurt van de zon komen en
pas daardoor vanaf de aarde zicht
baar worden. Wij kennen echter
slechts een betrekkelijk gering aan
tal kometen, die zo korte periodes
hebben, dat zij al enkele malen zijn
waargenomen en geregistreerd. In
totaal zijn er tot het Jaar 1500 slechts
44 „eerste verschijningen" van een
planeet bekend, en van 1500 tot 1950
waren het er 498.
aan hot begin van onze Jaartelling
mogelijk heeft gemaakt. De befaam
de komeet van Halley komt er wel
dicht bij. Deze verscheen voor het
laatst in 1910 en heeft een periode
van 76 Jaar. Wanneer deze omloop
tijd door de eeuwen heen dezelfde is
gebleven, zou het verschijnsel ook in
het Jaar 10 te zien zijn geweest, 25
omwentelingen voor de verschijning
in 1910.
Hoewel dat niet precies klopt,
is Halley als kandidaat voor de ster
van Bethlehem niet definitief uitge
schakeld.
In de eerste plaats is het zeer wel
mogelijk dat de baan van de ko
meet in de loop der eeuwen ooit on
der invloed van de aantrekkings
kracht van de grote planeten bij 'n
toevallige passage op betrekkelijk
korte afstand is gewijzigd, zodat ook
de periode niet altijd 76 Jaar geweest
hoeft te zijn. Bovendien is die periode
ook thans niet precies 76 Jaar, wat
over een tijd van 25 omlopen om de
zon ook weer heel wat scheelt.
In de tweede plaats moet in aan
merking worden genomen, dat onze
Jaartelling wel eens niet helemaal
in orde zou kunnen zijn. Pas lange
tijd na de geboorte van Christus
werd dit moment, en dan nog
slechts in een deel van de wereld,
als begin van een nieuwe Jaartel
ling gekozen. In vroeger tijden, toen
niet alles zo nadrukkelijk en nauw
keurig geboekstaafd werd, kan men
zich bij de bepaling van het begin
van de Jaartelling best enige jaartjes
vergist hebben. Een beetje slordig is
het in ieder geval toegegaan, want
1 Januari is volgens de kalender zes
dagen na de geboorte van Christus.
Er zijn zelfs historici geweest, die op
allerlei gronden tot de conclusie
zijn gekomen, dat men zich bij het
vaststellen van het begin van de
Jaartelling zeven Jaren zou hebben
vergist. Daar komt nog bij, dat men
in de loop der eeuwen nogal geschar
reld heeft met de kalender, waar
door ook de Jaartelling wat in het on
gerede kan zijn geraakt.
Wij kennen thans de Gregoriaan
se kalender, die vrij aardig klopt met
een „echt" Jaar, maar dat is in het
verleden lang niet altijd het geval
De komeet Halley, die misschien geïdentificeerd kan worden met de ster van Bethlehem, werd
het eerst historisch verantwoord afgebeeld op het beroemde "tapijt van Bayeux" dat dateert uit
de elfde eeuw en waarvan hier een fragment wordt afgebeeld met de komeet boven in het cen
trum. De komeet en zijn periode werden voor het eerst wetenschappelijk beschreven door Halley
16561742), een Engelse astronoom naar wie het hemellichaam werd genoemd. Door "terugreke
ning" heeft men vastgesteld, dat de komeet op dit tapijt de komeet van Halley geweest moet pijn.
Bovendien waren de kalenders eer
tijds van land tot land en van gods
dienst tot godsdienst verschil
lend. Ook daarom staat het helemaal
niet vast, dat er inderdaad dezer da
gen 1973 of 1974 Jaren zijn verlopen
sinds de verschijning van de ster van
Bethelhem. Twee aantallen Jaren?
Ja, twee mogelijkheden. Want wij
weten ook miet, waar men van uit
gegaan is toen men aan de chris
telijke Jaarteling begon. Heeft men
het Jaar 1 laten ingaan toen Jezus
één Jaar oud werd, of heeft men
zjn eerste levensjaar, dus van ge
boorte tot eerste verjaadag het Jaar
1 genoemd? Dat laatste zou het
meest logische zjn, en dan zijn er
1973 Jaren verlopen. Maar het
kunnen er dus ook 1974 zijn geweest,
wanneer men de andere redenering
volgde.
Met al die onzekerheden wordt 't
best mogelijk, dat de komeet van
Halley indertijd de ster van Bethe-
lem is geweest, maar voor hetzelf
de geld kan het een andere geweest
zijn, bv. een die wij sindsdien niet
meer gezien hbben, en waarvan de
periode dus onbekend is.
Er is zoals in het begin gezegd
nog een andere mogelijkheid: de ster
van Bethlehem was een supernova.
Sommige sterren bereiken in him
ontwikkeling een stadum, waarin zij
in een gigantische explosie „ster
ven". Niet helemaal, want van som
mige blijft een raadselachtig res
tant over, dat ineenschrompelt tot
neutronenster en later tot „zwart
gat". Over zwarte gaten hebben wij
de laatste tijd herhaaldelijk geschre
ven. Wij hoeven dat nu niet weer
te doen, want het gaat thans niet
om dat restant maar om die explo-
BiJ die explosie slingert een ster
vrijwel al haar materie met ontzag
wekkende snelheden de kosmische
ruimte in, snelheden van tiendui
zenden kilometers per sec. Daarbij
komt een enorme hoeveelheid stra
ling vrij, ook als licht, indien zo'n su
pernova optreedt in het zichtbare,
niet door stofwolken verduisterde
deel van ons sterrenstelsel, het Melk
wegstelsel, wordt de ster zo helder
dat zij zelfs overdag als een zeer hel
der lichtpunt te zien is. Des nachts
overstraalt zij de gehele sterrenhe
mel.
In één enkele seconde straalt een
supernova evenveel energie uit als
de zon in een reeks van jaren. Haar
helderheid neemt in een of twee
dagen vele miljoenen of meer dan
een miljard maal toe.
Zo sterk is de straling ook, dat su
pernovae kunnen worden waargeno
men in ver verwijderde sterrenstel
sels. op miljoenen lichtjaren afstand,
omdat hun straling dan plotseling
die van de andere miljarden sterren
van dat stelsel letterlijk in de scha
duw stelt.
Meestal duurt dit vuurwerk maar
kort, een paar dagen. Dan rest nog
een flauw waarneembare honderden
Jaren lang expanderende nevel, be
staande uit het weggeworpen ma
teriaal.
Een van die uitdijende nevels,
de Krabnevel, is de rest van ster
explosie in het sterrenbeeld de Stier
in 1054. Men heeft in oude Chinese
kronieken aantekeningen over die
sterexplosie gevonden en precies op
de plaats waarvan sprake was bevind
zich de Krabnevel met een klein res
tant-sterretje in het middelpunt. De
snelheden waarmee de nevel zich
nog steeds uitbreidt, en die vrij
nauwkeurig gemeten kan worden,
klopt precies met een begin van uit
dijen in 1054.
Het is zeer wel denkbaar, dat de
ster van Bethlehem een dergelijk he
melverschijnsel is geweest. Restan
ten van een dergelijke explosie bijna
twintig eeuwen geleden zijn niet ge
vonden, maar men heeft zich nog
onvoldoende verdiept in snelheden
van uitdijende nevels om met zeker
heid te kunnen zeggen, dat geen van
de bekende nevels van deze aard
bijna twintig eeuwen geleden ont
staan moet zijn. Bovendien is het
helemaal de vraag, of bv. de Krab
nevel, die pas ruim negen eeuwen
oud is, over elf eeuwen nog duidelijk
waarnaambaar zal zijn.
Een andere verklaring van de ster
van Bethlehem, komeet of superno
va, is niet goed denkbaar, behalve
natuurlijk wanneer het een eenma
lig, niet natuurlijk maar bovenna
tuurlijk verschijnsel zou zijn ge
weest, en de keus tussen die twee
„natuurlijke" verklaringen is niet
mogelijk. Er ontbreken teveel gege
vens. Er is geen enkel argument, dat
voor een van de antwoorden pleit.
Onze huidige kalender is de
Gregoriaanse, die gebaseerd is
op het tropische Jaar. Dat wil
zeggen dat één volledige omloop
van de aarde om de zon als één
Jaar wordt geteld. Deze omloop,
duurt 365.2422 dagen. In wezen
ligt de zaak iets gecompliceerder,
maar daar zullen we ons nu
maar niet in verdiepen.
Voor het gemak is men bij de
kalender-indeling uitgegaan van
een Jaar van 365.2425 dagen.
Het verschil tussen uitgangs
punt en werkelijkheid is zo ge
ring, dat pas m de verre toe
komst op een of andere marnier
'n kleine correctie moet worden
aangebracht. Op grond van
dat uitgangspunt telt elk Jaar in
principe 365 dagen. Eens in de
vier jaar echter is er een schrik
keljaar, dwz. dat februari met
één dag wordt verlengd. Dan
zou het echter ook al spoedig
niet meer kloppen, dus is er nog
sen vaste correctie aangebracht.
Alle schrikkeljaren (waarvan de
Jaartallen deelbaar zijn door
vier) op een vol eeuwtal dat
niet door 400 deelbaar is ver
vallen als schrikkeljaar. Zijn ze
wel deelbaar door 400 dan wor
den ze als schrikkeljaar gehand
haafd.
Op grond daarvan was 1900
geen schrikkeljaar maar zal
2000 dit wel zijn.
Deze kalenderindeling werd
ingevoerd door paus Gregorius
XIII in 1582. Maar lang niet
de hele wereld ging er mee ak
koord. Wel Holland en Zeeland
in datzelfde Jaar. Drente volgde
pas in 1701. Engeland en Noord-
Amerika legden zich erbij neer
in 1752, Duitsland volgde in
1776, Zweden pas in 1823 en in
Rusland vond men het in 1918
tijd worden. Ondertussen ble
ven in die en vele andere lan
den geheel andere kalenderinde
lingen van kracht en daardoor
liep ook de Jaartelling hier en
daar grondig uit de hand.
In vele landen gold voordien
de Juliaanse kalenderindeleing,
Stammend uit de tijd van Julius
Caesar omstreeks de geboorte
van Christus
Er zijn vele volken, die er ook
nu nog een eigen kalender- en
Jaarrekening op na houden.
Volgens de Joodse tijdrekening
b.v. leven wij nu in de 58ste
eeuw in plaats van de 20ste.
Dit alles heeft het bijzonder
moeilijk gemaakt, om nauwkeu
rig vast te stellen hoeveel Jaar
geleden de ster van Bethlehem
verscheen en daardoor ook met
welk astronomisch achterhaal
baar hemelverschijnsel deze ster
te identificeren zou zijn.
De grootste planeet van ons zon
nestelsel, Jupiter, heeft zoals be
kend onlangs een vluchtig bezoek
gehad van de Amerikaanse onbe
mande ruimtesonde Pionier-10. Hoe
wel het nog veel te vroeg is om
definitieve gevolgtrekkingen te ma
ken uit de stroom van gegevens, die
meetapparatuur en camera's van de
Pionier naar de aarde hebben ge
zonden, zijn de astronomen en astro-
fysici enthousiast over de resultaten
van deze eerste missie naar een van
de reuzenplaneten. Zij hebben in
ieder geval voor maanden, zo niet
Jaren studiemateriaal verkregen en
't ziet er naar uit, dat dit materiaal
belangrijke vraagstukken, omtrent
Jupiter dichter tot 'n oplossing zal
brengen. Bovendien verwacht men
aanvullend materiaal van de vol
gende pionier langs Jupiter, die in
april J.l. werd gelanceerd. De Pio-
nier-10, vertrok ruim een Jaar eer
der van Kaap Kennedy voor een
vlucht van meer dan een miljard
kilometer in circa twee Jaar.
Voordat de Pionier-10 op 4 decem
ber J.l. om 03.25 uur onze tijd het
dichtst langs Jupiter vloog op een
afstand van 131.000 kilometer, wa
ren reeds enkele opzienbarende
meetresultaten verkregen. Daaruit is
ondermeer komen vast te staan, dat
Jupiter twee afzonderlijke magne
tische velden heeft.
Tot dusver heeft men alleen en
kele magnetische velden geconsta
teerd om hemellichamen in het zon
nestelsel, zoals ook de aarde slechts
één veld heeft. Het buitenste veld
reikt tot ongeveer zesmiljoen kilome
ter van de planeet. De veldsterkte is
ongeveer vijf maal zo groot als die
van het aardmagnetisch veld, en
sterker dan dat van de zon. Daar
door zijn er ook meer stralingsorgelds
om Jupiter dan om de aarde. De
aarde kent de Van Allen-stralings-
gordels.
Dit is slechts een van de voorlo
pige resultaten van de metingen door
Pionier-10. Voorts is aan het licht
gekomen dat de Jupitermaan Io met
een doorsnee van ongeveer 3800 kilo
meter, dwz. iets meer dan die van
onze maan, waarschijnlijk een al
thans ijle atmosfeer heeft. Dit heeft
men kunnen afleiden uit de signa
len, die de Pionier naar de aarde
zond vlak voordat de sonde achter
deze maan langs trok gedurende 91
seconden kort na de dichtste nade
ring van Jupiter.
Voorts zijn uitstekende opnamen
gemaakt van de befaamde „rode
vlek" op het zuidelijk halfrond van
Jupiter. Men heeft deze gegevens
echter nog niet kunnen interprete
ren.
Dit zijn slechts enkele voorlopige
conclusies. Bijgaande foto's zijn en
kele van de vele honderden die de
Pionier naar de aarde heeft gezon
den. Links is. doordat 'n blauw fil-
werd gebruikt, de befaamde rode vlek
duidelijk zichbaar. Rechts niet, door
dat deze foto door een rood filter
werd genomen. In de reeds bekende
banden zijn langs de equator wolken
velden waarneembaar.
