LANGER IN RUIMTE
OF LATER VERTREK?
ikylal) omgeturnd
p spektakelstuk
[omeet Kohoutek
taart over eenzesde
m het uitspansel
ERDAG
20 OKTOBER 1973
nr de gehele wereld wordt steeds inten-
,r gewerkt en samengewerkt in sterre
den en ruimtevaartcentra voor een zo uit-
tid mogelijke studie van het "hemels
lakei" dat binnenkort wordt verwacht: de
inbarendste komeet sinds mensenheuge-
Kohoutek. Indertijd (9 juni j.l.) schreven
tp deze plaats summier over het fenomeen
de komende kerst. Nu er nauwkeuri-
ifgevens over de komeet bekend zijn, wil
dij iets dieper ingaan op het verwachte
[Iverschijnsel en de plannen, die de astro-
hebben om het verschijnsel vanaf de
;n vanuit de ruimte waar te nemen,
loe is o.a. het programma voor de derde
i-missie „omgeturnd". Wellicht dat men
in 1986, wanneer de komeet Halley weer in
de buurt van de zon is, een onbemand ruimte
vaartuig naar dit hemellichaam zal sturen om
ter plaatse de bouw, herkomst en ouderdom
van kometen te bestuderen, thans zal men het
nog met waarnemingen op afstand moeten
doen. Maar daaruit kan men willicht ook vol
doende leren, om een onderzoek ter plaatse in
1986 meer kans van slagen te geven. Ten dien
ste van hen, die nu eens nauwkeuriger willen
weten hoe dat allemaal met aarde, komeet en
zon in elkaar zit en hoe het hemelverschijnsel
verloopt plaatsen wij hierbij tevens een schets
met een uitvoerig toelichtend bijschrift. Men
kan daaruit lezen, wanneer Kohoutek te zien
zal zijn en waarom speciaal in die perioden.
iomeet Kohoutek heeft heel
etenschappelijke studiepro-
aa's overhoop gehaald. Die
imma's, die worden uitge-
ïet zeer kostbare appara-
jn vaak jaren tevoren op-
Maar jaren geleden wist
.g niet van het bestaan en
jjnen van de komeet Ko-
Deze onverwachte ver-
ng heeft tot veel over-
"omturnen" van progr am-
;eleid. Ondermeer van de
die de derde bemanning
;et Amerikaanse ruimtela-
ïium Skylab moet uitvoe-
misschien zelfs een ver
ing van het tijdstip van
ing of van de duur van het
van de drie astronauten
ruimte.
eten zijn. wat de vaste kern
betrekkelijk kleine hemel-
Losjes samengeklonterd
ih puin, steenklompen, me
es en gruis die verbonden en
zijn door bevroren gassen,
ichijnlijk zijn het ongebruik-
anten van het verspreid door
ite zwervend materiaal, waar
zonnestelsel werd opgebouwd,
bleven rommel, die men ock
rond een pas voltooid bouw-
lar in de ruimte zijn er geen
ploegen.
taat niet vast, of de kome-
wij af en toe waarnemen
zij in de buurt van de zon
alle tot het zonnestelsel zelf
of dat er ook exemplaren
vanuit de interstellaire ruim-
vluchtig bezoek aan de zon
daarna weer in de ein-
luimte te verdwijnen,
ijn talloze kometen bekend,
as wel duidelijk tot het zon-
J behoren. Zij keren na ver-
Ji vele jaren weer terug na
iggerekte elliptische baan te
beschreven. De bekendste van
xiieke kometen is die van Hal
een omlooptijd heeft van
die voor het laatst in 1910
was en in 1988 dus weer
«schynen.
oor een lid van
stelsel niet zo erg lang. De
takt een omwenteling om de
één Jaar, maar b.v. Jupiter
jd bijna twaalf Jaar over, de
Uranus, Neptunus en Plu-
(84,165 en 248 jaar!
ook kometen met een veel
Ier periode, duizenden of
Jaren. En er zijn
waarvan men bij een pas-
zon niet zuiver genoeg
önnen vaststellen of hun ba-
psen zijn (waarbij zij na ver
in hoe lange tijd dan ook
ren en dus tot 't zonnestelsel
of „open krommen" zoals
m (waarbij een bezoek aan
Eenmalig is). Vermoed wordt
_hans, dat de kometen wel de-
!w st de zonnefamilie horen. Het
;|Ali rermoedelijk ontelbare miljoe-
er wel meer kleinere rots
blokken door het zonnestelsel, zoals
de planetoiden, maar die missen één
kenmerk, dat de komeet 'tot een op
zienbarend verschijnsel maakt: zijn
ijle „atmosfeer" en de mede daaruit-
groeiende befaamde „staart".
De min of meer vaste kern vain een
komeet is waarschijnlijk (men weet
er nog betrekkelijk- weimig over)
een paar of enkele tientallen kilome
ters in doorsnee, in zelfzame gevallen
ook aanzienlijk groter. Maar de om
hullende volk van waterstof in gas
vorm, vermoedelijk bij eengevesgid in
de iinberplanefaiire of instelladre ruim
te tijdens de langzame vlucht ver van
de zon, kan bijzonder omvangrijk zijn
Men vèrmoedt, dat deze atmosfeer
of „coma" van de thans naderende
kerstkomeet Kohoutek een diameter
heeft van ongeveer tienmiljoen kilo-
meiter, dat is zeven maal de doorsnee
van de zon, ruim 800 maal de door
snee van de aarde, ongeveer 25 maal
de afstand tussen aarde en maan.
Deze waterstof-wolk en ook gas
sen uit de kern die door het zon
licht worden ontdooid, worden ten
dele door de stralingsdruk van de
zon weggeblazen. Daardoor ontstaat
de staart van een komeet, die der
halve (vrijwel altijd) van de zon is
afgekeerd. In een heel enkel geval
(b.v. de komeet Arend-Roland in
1957) werd ook een naar de zon toe
wijzende staart waargenomen, maar
dit verschijnsel is nog niet afdoende
verklaard.
In de nabijheid van de zon licht
de staart op. Enerzijds door reflectie
van het zonlicht maar vooral door
dat het ijle gas door het zonlicht
in een toestand van excitatie komt
en zelf licht gaaf uitstralen. Ook de
gehele atmosfeer gaat sterker oplich
ten naarmate de afstand tot de zon
minder wordt.
Astronomen hebben een bijzondere
belangstelling voor kometen, omdat
men meent, dat zij de restanten on
gebruikte bouwstenen voor ons zon
nestelsel zijn. Hun samenstelling en
ouderdom kunnen dus veel vertellen
over het bestaan van de ster die wij
zon noemen en van de planeten die
daaromheen wentelen, waarvan onze
eigen aarde er één is. Meer ken
nis omtrent het ontstaan van dit
stelsel kan veel leren omtrent de
processen die er zich afspelen, bv.
op de zon die een alles dominerende
rol speelt in de ontwikkeling van het
aardse en menselijke gebeuren.
De thans de zon en de aarde na
derende komeet Kohoutek biedt de
geleerden tot voor kort onvermoede
kansen, dieper in die geheimen door
te dringen. Het is dan ook niet voor
niets, dat een groot deel van de as
tronomische wereld thans geobse
deerd in touw is om de Studie van
Kohoutek zo intensief mogelijk te
maken.
Op 7 maart van dit jaar ontdek
te de jonge astronoom L. Kohoutek
tijdens het bestuderen van fotogra
fische opnamen van de sterrenhemel
die gemaakt waren om een bepaald
soort nevelvlekken op te sparen, een
vlekje op een plaat, dat niet zo'n ge
zocht hemelobject kon zijn. Hij
maakte zijn opnamen in de sterren-
Wetenschap en
technologie
door P. Bok
wacht van Hamburg in het West-
duitse Bergedorff. Het vreemde vlek
je bevond zich in het sterrenbeeld
Hydra, de Waterslang. Na koaTe tijd
werd vastgesteld, dat het een komeet
was, die zich toen bijna evenver van
de zon bevond als de planeet Jupi
ter, dwz. ongeveer 800 miljoen ki
lometer.
Uit die afstand, waarop al duidelijk
een lichtgevende coma en Staart ble
ken te bestaan, en uit berekeningen
dat de komeet ongebruikelijk dicht
langs de zon moest trekken, werd ge
concludeerd dat ons omstreeks (voor
en na, niet tijdens) Kerstmis een
uniek hemels vuurwerk te wachten
moest staan. De berekeningen en
waarnemingen sindsdien hebben dit
vermoeden alleen maar versterkt.
De komeet werd vernoemd naar
de ontdekker Kohoutek en staat
voorts in officiële nummer regis
ters van de astronomen ingeschreven
als 1973-E.
Verwacht wordt thans, dat de ko
meet begin december maar vooral
na de dichtste passage langs de zon
(23 dec.) dm d'e eerste helft van ja
nuari het indrukwekkendste hemel
verschijnsel sinds mensenheugenis zal
worden. De staart moet tientallen
miljoenen kilometers lang zijn. In
de meeat spectaculaire periode, kort
na de kortste passage van de zon, zal
de komeet het veruit helderste hemel
object zijn afgezien van de maan.
Men verwacht dat de staart ongeveer
eenzesde van de hemel zal overspan
nen. Er bestaat een mogelijkheid, dat
omstreeks Kerstmis, wanneer de ko
meet dicht bij de zon staat en der
halve des nachts mii&t waarneembaar
is. Kohoutek zelfs op heldere dagen
overdag te zien zal zijn. Dat laatste
is sinds mensenheugenis niet voor
gekomen. Een sporadisch ander he
melverschijnsel, zoals een supernova
in ons eigen Melkwegstelsel, is wel
eens overdag waargenomen, o.a. vol
gens oude Chinese kronieken in 1054
bij het ontstaan van de Krabnevel.
Bovendien hebben mensen met zeer
goade cgen .di e ook precies wéten waas-
ze kijken moeten ook meermalen de
kans om de planeet Venus, wanneer
die in een gunstige positie is ten
opzichte van de aarde en de zon,
overdag in de blauwe hemel te ont
waren.
Het is nog helemaal niet bekend,
wat er met de staart van komeet Ko
houtek zal gebeuren wanneer het
brok kosmisch puin zo dicht langs de
zon scheert met een snelheid van
400.000 km per uur. In ieder geval is
het voor de astronomen vatn
groot belang, juist na de passage van
de zon die turbulente staart waar te
nemen. Vandaar ook, dat men over
weegt de derde ploeg van het Ameri
kaanse ruimte station Skylab die da
gen later dan het voorgenomen tijd
stip naar de ruimte te zenden, zodat
deze nog waarnemingen kan doen
en laten doen door de astronomische
kijkers tot 14 januari in plaats van
tot 4 januari de eertst voorgenomen
datum van terugkeer.
ruimt e-
btfi t'eu, die
beman
den vor-
Skylab
)6 of 70
de
lullen
Vun links
ühts mis-
•nandant
hul Can,
tlindige
Worn
'G. Gib-
Apollo-
i dunt
Reid
tonen
wem van
mis-
de
Me stu-
studie
bwrde en
In de bovenstaande tekening
is schetsmatig aangegeven, hoe
het hemels spektakel van de
komeet Kohoutek zich belooft
te ontplooien. Het gaat om
twee hemellichamen, de aarde
en de komeet, die zich beide
in een baan om de zon bewe
gen.
De baan van de aarde is als
een stippellijn getekend De
baan van de komeet ten dele
o.ls een doorlopende lijn, ten
dele als een streepjeslijn. Die
banen liggen elk in een plat
vlak. Die twee baanvlakken
vallen niet samen. Zij maken
een hoek van 14 graden met
elkaar. In de tekening kijkt
men vanuit de ruimte lood
recht op 't baanvlak van de ko-
meetbaan. Het vlak van de ge
stippelde aardbaan is daardoor
op de tekening verschenen als
een ellips. Die aardbaan is in
wezen ook een ellips, maar op
het oog niet te onderscheiden
van een cirkel wanneer men er
loodrecht op zou kijken. Dat
is in deze tekening dus niet het
geval. Als een dunne streepjes
lijn is de snijlijn van de twee
baanvlakken aangegeven. De
baan van de komeet is als een
gesloten lijn getekend waar de
ze "boven" het vlak van de
aardbaan ligt en als een streep
jeslijn waar deze "beneden"
dit vlak ligt.
Langs de banen zijn de po
sitie van aarde en komeet aan
gegeven op 1 nov., 1, 15, 25 en
28 december, 1, 10 en 20 janua
ri, 1 februari, 1 maart en 1
april.
Verbindt men aarde en ko
meet met elkaar door een
rechte lijn uiteraard de posi
ties op gelijke data) dan loopt
die lijn van de aarde uit aan
vankelijk rechts van de zon,
later links. In het eerste geval
is de komeet 's ochtends voor
zonsopgang te zien, in het
laatste geval 's avonds
r>-> nuvstine verboden zijn in
(7FEBRT«
2FEBF
de eerste plaats half november
tot ongeveer 15 december en
vervolgens 3 januari tot om
streeks half februari, de eerste
periode dus 's ochtends en de
tweede 's avonds en 's nachts.
Tussen half december en 3 ja
nuari staat de komeet te dicht
bij de zon om hem waar te
kunnen nemen en bovendien is
de staart dan van de aarde uit
in een ongunstige positie. Deze
staart, een zeer ijl gas dat door
de zonnestraling ivordt wegge
drukt, wijst altijd van de zon
af, zoals ook in de tekening is
te zien. De staart is het meest
imposant wanneer de komeet
in de buurt van de zon is. Ook
de uiterst ijle verste resten van
de dan door de nabijheid van
de zon zeer uitgerekte staart
worden dan door de nabij-
staande zon helder verlicht.
Op 28 december, ivanneer de
komeet van de aarde uit prak
tisch "achter" en iets "boven"
de zon staat, bereikt het he
mellichaam het perihelium,
dat is de kortste afstand tot de
zon, in dit geval 21.250.000 km.
De afstand zon-aarde is altijd
onaeveer 150.000.000 km. Ov 15
AVOND
ZICHTBAAR
januari is de afstand van de
komeet tot de aarde het kleinst
namelijk circa 120.000.000 km.
Dan moet de komeet ook het
fraaist aan de hemel stralen!
Uit de tekening is duidelijk
te zien, dat er geen enkel ge
vaar voor een botsing tussen
aarde en komeet Kohoutek be
staat. Voor zo'n botsing zou
nodig zijn, dat de banen elkaar
snijden en dat bovendien dan
de twee hemellichamen juist
op hetzelfde ogenblik op het
snijpunt zouden arriveren. Zo
in het platte vlak van deze te
kening is dat laatste al niet
het geval. Maar bovendien
snijden de twee banen elkaar
in werkelijkheid niet, hetgeen
ook uit de tekening valt af te
lezen. De komeet gaat pas om
streeks Kerstmis vrij dicht bij
de zon en ver van de aardbaan
door het vlak van de aardbaan
en gaat eind februari weer op
nieuw door dat vlak maar ver
buiten de aardbaan, hetgeen
overigens naar alle ivaar-
schijnlijkheid op aarde niet
merkbaar zou zijn geweest.
In de onderste tekening is de
hnrin van komeet. Kohoutek
weergegeven tegen de achter
grond van de sterrenhemel. De
dikke witte doorlopende lijn
van rechts naar links die als
een soort hangmat over de
schets loopt, stelt de baan van
de komeet voor. De breed ge
tekende delen van de baan dui
den op de perioden waarin de
komeet van de aarde af het
best zichtbaar is.
De baan is getekend tegen de
achtergrond van de sterrenhe
mel, waarin onvolledigenke
le markante sterrenbeelden en
sterren zijn aangegeven. In te
genstelling tot de gebruikelijke
methode zijn de sterren alle op
gelijke grootte getekend, dus
niet variërend naar schijnba
re helderheid.
In de baan van de komeet
zijn met divars-streepjes enke
le data gegeven voor de plaats,
waarop het hemellichaam zich
dan bevindt.
Rechts van de verticale stip
pellijn ongeveer in het midden
van de tekening is de komeet
in de ochtend voor zonsopgang
te zien, links van die stippellijn
is de komeet een verschijnsel
aan de avond- en nachthemel.
OCHTEND
ZICHTBAAR AKGTURUS LEEUW
WEEGSCHAAL
SCHUTTER f f SCHORVIOEH
Aanvankelijk was 9 november
vastgesteld als lanceerdatum voor de
derde bemanning van het Ameri
kaanse ruimibelaboraiborium Skylab.
Deze bemanning zou 56 dagen in
de ruimte moeten blijven en op 4 ja-
uari terugkeren naar de aarde. La
ter werd om technische redenen de
lanceerdatum tot 11 november ver
schoven. Deze bemanning bestaat ge
heel uit ruimte-debutanten: marine
piloot Gerard P. Carr die comman
dant van de missie is, ingenieur en
steiTekundige Edward G. Gibson en
de straaljagerpiloot William R. Po-
gue die fungeert als commandant
van de Apollo waarmee de heen- en
terugreis naar Skylab worden ge
maakt.
Het was de bedoeling, dat na de
eerste bemanningen die zich hoofd
zakelijk zouden bezighouden met be
studering van de menselijke proble
men in de ruimte en de waarne
ming van zonneverschijnselen, de
derde bemanning observatie van de
sterrenhemel en vooral de aarde van
uit de ruimte tot hoofdtaken had.
Dat is nu geheel veranderd. Na
tuurlijk zal niiet het he'le oorspron
kelijke programma overboord wor
den gegooid, maar de komeet Kohou
tek is wel tot hoofd-object gepro
moveerd door de telescopen en an
dere camera's van het ruimtelabora
torium.
Daartoe is het instrumentariumdait
de Apollo met de derde bemanning
meeneemt naar Skylab geheel ver
anderd. Er gaan camera's en foto
materialen mee die oorspronkelijk
niet op het programma stonden. Het
is een gelukkig toeval, dat de astro
nomisch onderlegde Edward Gibson
deel uitmaakt van deze derde beman
ning.
Het is namelijk bijzonder interes
sant, de komeet Kohoutek vanuit de
ruimte waar te nemen. Het licht dat
de aardse telescopen vanuit de ruim
te bereikt wordt voor een zeer groot
deel onderschept door de aardse
atmosfeer, waardoor veel informatie
de aarde niet bereikt. Ondermeer
geldt dit het stralingsgebied in het
ultraviolet. Vanuit de ruimte boven
de atmosfeer kunnen derhalve unieke
waarnemingen worden verricht en fo
to's gemaakt, die vanuitt de aarde
niet mogelijk zijn.
De derde Skylab-bemanning neemt
dan ook inderhaast samengestelde ap
paratuur en foto-materiaal mee, die
aanvankelijk niet tot de uitrusting
behoorden.
De belangrijkste waarnemingspe
riode vanuit Skylab zou zijn de eerste
helft van januari, wanneer de ko
meet Kohoutek het dichtst langs de
zon is gegaan en de coma en staart
in de grootsite „opwinding" zijn. Maar
volgens het oorspronkelijke schema
zou de derde Skylab-bemanning op
4 januari terug moeten zijn op aar
de, en dus uiterlijk 2 januari begon
nen moeten zijn aan de voorberei
dingen voor deze operatie.
Goed, waarom dan niet het vertrek
wat uitstellen cn dus ook de te
rugkeer? Daar zijn problemen aan
verbonden en de NASA zilt daar nog
altijd over te piekeren. Het energie
systeem van Skylab, dait door het
wegslaan van een zonnepaneel nim
mer op volle kracht heeft kunnen
werken, begint tekenen van uitput
ting te vertonen. Het is de vraag, of
het systeem het 2 weken langer kan
uithouden dan was geprogrammeerd.
Dan moet de derde bemanning ex
tra apparatuur meenemen om die
energievoorziening nog wat langer
op redelijk peil te houden. Maar
dat betekent meer gewicht in de Apol
lo naast de toch al niet vooreiene
nieuwe apparatuur voor de waarne
ming van de komeet Kohoutek. En
dan komt er nog wat bij. Het blijkt
dat de tweede Skylab-bemanning on
danks misselijkheid in de eerste dagen
veel meer gegeten heeft dan op het
programma stond. Alle voedselvoor
raden voor de drie achtereenvolgende
bemanningen waren in mei j.l. met
de toen nog onbemande Skylab de
ruimte in geschoten. De derde ploeg
moet nu nog extra voedsel meene-
NASA staat nu voor de keus uit
drie mogelijkheden: 1. lancering vol
gens schema op 11 november en te
rugkeer op 4 januari waardoor veel
waardevol studiewerk over Kohoutek
niet kan worden verricht; 2. lance
ring van de bemanning tien dagen
laiter met het risico dait de energie
voorziening van Skylab het gaat
begeven, of 3. lancering op tijd (11
nov.) met een verlengde vluohtduur
tot bijv. 70 in plaats van 56 dagen
waarbij dan wel apparatuur voor de
energievoorziening moet worden mee
genomen ten kaste van wetenschap
pelijke waarnemingsapparatuur en
leeftocht. Dat laatste is niet het be
langrijkste. De bemanning kan iets
soberder leven zonder de missie in
gevaar te brengen.
Overigens hebben niet alleen de
mensen van Skylab zich moeten
„omturnen" in verband met Kohou
tek. Een heel arsenaal van aardse
en ruimtelijke waarnemingsstations
in sinds Juni J.l. in actie gekomen.
Voor zover thans bekend zullen de
grote sterrewachten in Amerika en
Chili (een gezamenlijk westers pro
ject) en van de Krim in Rusland
waarnemingen concentreren op
Kohoutek en de resultaten daarvan
uitwisselen. Observatoria over de ge
hele wereld hebben zich bij die sa
menwerking aangesloten
Maar niet alleen vanuit Skylab in
de ruimte en observatora op aarde
zal Kohoutek nauwkeurig worden ge
volgd. Ook op vele andere manieren
vanuit de ruimte.
Dezer dagen wordt een Amerikaan
se Mariner gelanceerd voor een tocht
langs Venus en (voor het eerst) langs
de binnenste planeet Mercurius. De
camera's en meetinstrumenten van
deze Mariner worden ook op Kohou
tek gericht, in het bijzonder de tele
visie-camera's. Verder wordt de Ame
rikaanse Pionier-8 ingeschakeld, die
sinds medio 1972 op weg is naar de
planeet Jupiter. Toevallig is er een
periode, waarin deze onbemande
ruimtesonde zich „achter" de staart
van de komeet Kohoutek bevindt
vanuit de aarde gezien. Men hoopt
uit de vervorming van radiosignalen
van deze Pionier door passage door
de komeet-staart gegevens te kunnen
krijgen omtrent de aard van deza
staart. De satelliet Copernicus (O
A.O.-3) zal spectografische opnamen
gaan maken voor gegevens omtrent
de bewegingen in het ijle gas van da
coma en de staart. De Amerikaanse
satelliet OSO-7 is opnieuw gepro
grammeerd voor ultraviolet-metingen
met betrekking tot Kohoutek. Daar
mee worden allerlei andere taken
van deze ruimtevaartuigen voorlo
pig opgeschort, maar men acht toch
de studie van de komeet Kohoutek op
het ogenblik belangrijker.
Voorts stuurt het Ames Research
Centre in Amerika herhaalde ma*
len twee zeer hoogvliegende straal-
toestellen de lucht in om boven 90
procent van de atmosfeer metingen
te verrichten. De NASA lanceert een
aantal kortlevende raketten met
waarnemingsapparatuur naar de io-
nosfeer om daar eveneens waarne
mingen te verrichten. Boven
dien worden in Amerika voorberei
dingen getroffen om radarsignalen
naar de komeet te zenden en uit d®
teruggekaatste signalen nieuwe ken
nis omtrent het „bouw-afval van ons
zonnestelsel" te vergaren.
