koningin Wilhelmina
vas fel tegen herstel
ezantschap J)ij paus
EEN HEET, JAAR KIJKEN 108 GULDEN WAARD?
Cabinetscrisis breekt record: 123 dagen
G
m
an Kleffens en Gerbrandy dreigden met ontslag: bijna crisis in Londen
u
[TERDAG 31 MAART 1973
heel jaar kijken en luisteren
108 gulden. Is dat duur? Een
tg, waarop in de afgelopen zes
nden louiter emotioneel is
ntwoord.
,roan? Omdat het geld in Hil-
um „over de balk wordt ge
il"; omdat het een verhoging
de oude prijs bebekent van een
iige 40 procentomdat twee
analen te weinig zijn om ieders
„waar voor mijn geld"
bevredigen en bovenal omdat
ijken een zaak ös die diep in
sociaal gedragspatroon is bin-
tpril
ipril
er d'Hamecourt
nengedromgen.
Daarom was er dat emotionele
„nee" tegen die 108 gulden, of zoals
de omroepen het wilden, nog hoger.
Lo6 van de emoties is het in onze
maatschappelijke structuur een re
delijke prijs.
Minister Engels van CRM heeft ge
schipperd tussen de wensen van het
naar geld hongerende Hilversum en
de emoties van het publiek. De som
van dat al was, een verhoging tot
108 gulden. Zonder toeslag voor
kleuren-tv, want daarmee zouden
vooral de laagstbetaalden in onze
samenleving worden getroffen. Zij
zijn het, die net als in het zwart-
wit-tijdperk, het eerst zich deze
kostbaarheid aanschaffen.
Aohteraf wekt het gemor over de
verhoging nogal verbazing. Op het
moment dat het huidige omroepbe
stel door de Tweede Kamer werd
gesanctioneerd, wist men dat men
niet alleen een uniek, maar daar
door ook kostbaar omroepsysteem in
het leven had geroepen. Uniek door
zijn diversiteit aan maatschappelij
ke stromingen. En kostbaar, omdat
de commercie bulten de deur was
gehouden. Niemand mag het dan
ook verbazen dat toen vier Jaar ge
leden de huidige prijs van 75 gul
den werd vastgesteld, dat bedrag
vier Jaar later voor herziening in
aanmerking zou komen. Ook prijs
stijgingen gingen niet aan Hilver
sum voorbij.
Een andere vraag is of de dikke 300
miljoen, die Hilversum nu te verte
ren heeft, door een efficient beleid
niiet toereikend zou kunnen zijn. De
nval op het fi
nanciële beleid van de NOS, vooral
in de afgelopen maanden, hebben
die 300 miljoen duidelijk ter discus
sie gesteld.
Ondanks de bestaande drievoudige
controle (onafhankelijke accoun
tants, Rekenkamer en regerings
commissaris rnr. J. A. H. van der
Dussen) op de uitgaven van de om
roep buigt de minister voor het ge
mor en laat de omroep op de
„geldsmijterij" alsnog doorlichten.
Dat kost dan wei één miljoen (de
kosten van ongeveer 63 uur tv-
zendtijd, dat komt overeen met één
week) maar wie duidelijkheid wil
kan het krijgen van de minister.
Pikante bijzonderheid: de NOS doet
zelf al geruime tijd een efflciency-
onderzoek per afdeding.
Nog afgezien daarvan is een effi-
clency-onderzoek nog om andere re
denen een doekje voor het bloeden.
Bewust is de Tweede Kamer bij de
behandeling van de verhoging een
politiek debat over het omroepsy
steem uit de weg gegaan. Want
daar alleen zit het zeer van de om-
roepperifcelen. Een andere structuur
zou kostenbesparend kunnen wer
ken. Zoals het - ook binnen het
NOS-'bestuur veelbesproken - plan
om de NOS op te splitsen in een
faciliteitenbedrijf voor de omroep
en een programma-organisatie.
Maar hoe dan ook, ondanks alles
verteert men in Hilversum niet
meer dan een begroting toelaat. Er
zijn tekorten, die tot nu toe nog
konden worden aangevuld uit de
maar ook die zijn op. Ook
met die 108 gulden in de hand zal
het volgens de omroepen krap wer
ken worden en in het besnoeien op
het programmabudget (gevolg: ver
schraling) onvermijdelijk. Minder
eigen produkties maken bijvoorbeeld
en in plaats daarvan buitenlands
materiaal kopen dat altijd goedko
per blijft, is een Hilversums dreige
ment.
Over Europa gemeten is die 108
gulden niet buitensporig hoog. we
zitten daarmee op een normaal ni
veau. Met dien verstande, dat in
heel wat landen de kleurentoeslag
wél geldt. TV is een duur medium,
alleen al door zijn geldverslindende
techniek. Dit jaar werd de tv in
ons land volwassen, qua leeftijd,
maar het zakgeld vergt nog steeds
veel pijn.
Misschien is het tekenend voor de
huidige situatie dat de goude oude
radio weer aan populariteit wint. na
eerst door de tv te zijn weggebla
zen Die goede oude radio, die in
1949 één gulden aan luistergeld
kostte. Volgens velen leverde voor
die prijs het lulsterkestje toen
evenveel genot als het kijkkastje
De tv kostte in 1958 vijftien gulden
aan kijkgeld, in 1966 zesendertig
gulden en sinds 1969 vijfenzeventig
gulden. Nu dan 108 gulden. Te
veel? Het is maar wat het de tv-
kijker waard is om het meest unie
ke tv-systeem in de wereld dage
lijks over de vloer te hebben.
Eerlijk gezegd, mag dat best wat
kosten.
are Majesteit was voor ieder argument ontoegankelijk,
ee maal heb ik gezegd, dat H.M. rekening moest houden
de waarschijnlijkheid dat Haar weigering tot mijn heen-
in zou leiden waarop mij werd verzocht de zaak nog eens
)verdenken".
moet een stormachtig gesprek geweest zijn, tussen Ko-
jin Wilhelmina en haar minister van Buitenlandse Za-
mr. E. N. van Kleffens, hartje oorlog, op een juni-avond
943 in Ottawa (Canada). En waarover moest dan wel
de portefeuille gerammeld worden? Over het herstel
het gezantschap bij de Paus.
weest van de Londense regering om
contacten te leggen met de Heilige
Stoel. Wel was men er spoedig na
aankomst van overtuigd dat het Herstel
zijn nut zou hebben als iemand
toegang had tot die internationale
luisterpost. Maar aanvankelijk zat
men met de vraag, hoe dat later
ooit in politiek Nederland te verko
pen zou zijn.
aude koningin moest daar niets
hebben, seinde Van Kleffens
het kabinet - Gerbrandy in
ien. Hij kreeg een telegram te
met de mededeling dat als de
tin bleef weigeren, in elk geval
Ister-president mr. P. S. Ger-
dy en de mnister zonder porte-
11e Jhr. mr. E. F. M. Michiels
Verduynen zouden opstappen,
af Van Kleffens ook duidelijk
maken dat het hele kabinet
steunde.
paar dagen later seinde Van
Mr. E. N. van Kleffens
Door
Albert van Dongen
Kleffens, dat de koningin niet lan
ger „volsterkt weigerde". Weer een
paar dagen later, dat hij met de
vorstin „wapenstilstand" had geslo
ten totdat zij na de reis langs Ot
tawa en Washington weer terug
waren in Londen.
Dat was in Juli. Toen maakte Van
Kleffens nog een lange nota voor
de koningin. En de afloop van de
zaak staat in de notulen van de
ministerraad van 27 juli een laconiek
zinnetje: „De minister van Buiten
landse Zaken deelt mede, dat H.M.
de Koningin de bezwaren tegen het
gezantschap bij de paus heeft laten
Waarom? Waardoor? Dat is nog
niet bekend, maar in elk geval waren
Koningin Wilhelmina en het eerste
ministerie-Gerbrandy weer eens ra
kelings langs een constitutionele
crisis heengezeild.
Er zijn meer van die crises geweest,
zoals wij reeds wisten uit een voor
dracht van dr. L. de Jong voor de
Koninklijke Nederlandse Akademie
van Wetenschappen. De moeilijkhe
den rondom het herstel van een ge
zantschap ten Vaticane worden
thans uitvoerig uit de doeken gedan
in Archief voor de geschiedens van
de Katholieke Kerk in Nederland,
tevens Jaarboek van het Katholiek
Documentatiecentrum.
Contacten
Het is geen hollen en dringen ge-
In de Eerste Wereldoorlog had er
ook zo'n gezantschap in Vatikaan-
stad bestaan. Na die oorlog werd
het niet opgeheven ondanks aan
drang van Lohman (CHU) in de
Kamer, en later van Kerst ens SGP
en de hervormd-Gereformeerde
Staatspartij van Lingbeek, die Ker
sten niets in antipapisme toegaf.
Amendement
Men weet het: op 10 november 1925
stemde de hele linkerzijde met de
CHU en de kleine protestanten voor
het amendement van Kersten,
waardoor het gezantschap van de
begroting werd geschrapt. Het kabi
net viel en na een zeer lange for
matie kwam de ch. De Geer met
een extra-parlementair kabinet uit
de bus (iets wat je tegenwoordig
niet zo erg van die zijde verwach
ten zou).
Die „nacht van Kersten" (de beslis
sende stemming was trouwens over
dag) zat in 1940 nog velen hoog.
Van Kleffens meende dat de paus
geen tijdelijke luisterpost zou ac
cepteren, en Gerbrandy meende dat
een blijvend gezantschap in Neder
land niet zou worden geaccepteerd.
Begin 1941 liet het kabinet wél pol
sen wat het vaticaan ervan dacht.
De Heilige Stoel liet weten, dat het
een gezantschap zou toejuichen,
maar niet goed zag hoe dit moest
worden gerealiseerd. Dat werd in
Londen als een diplomatiek blauw
tje opgevat en men was er nogal
nijdig over.
Maar in 1942 kwam de zaak weer
op tafel. De paus had diplomatieke
betrekkingen met Japan aange
knoopt en dat zat de Amerikanen
erg hoog: dat leek op een sanctio
neren van de Japanse misdaden.
Als tegenzet wilde Washington dat
Nederland, China en Australië op
Het werd mei 1943. Toen liet het
Vaticaan weten herstel van betrek
kingen op prijs te stellen, maar
een herinnering aan Kersten?
het moest wel een permanente ver
tegenwoordiging worden. Het kabi
net ging eind mei akkoord. Van
Kleffens was op reis met de Konin
gin naar Amerika. Hij vroeg nog
wat nadere inlichtingen over het
nut van een gezantschap, want dat
sloeg hij niet verschrikkelijk hoog
Geantwoord werd, dat het Vaticaan
Nederland regelmatig van dienst
was. Het verzorgde het contact met
Japan om via een bisschop in Ba
tavia elke maand 50.000 dollar voor
de Nederlandse bevolking in Indië
over te maken. En er was meer. Zo
zorgde het Vaticaan voor briefcon
tact tussen Prins Bernhard en zijn
familie in Duitsland.
Via dr. W. A. Visser 't Hooft, die in
Genève de Wereldraad van kerken
zat voor te bereiden en sleutelfiguur
was voor verbindingen met Neder
land langs de zgn. Zwitserse Weg,
werden protestantse kringen in ons
land gepolst over eventuele reacties
op herstel van het gezantschap bij
het Vaticaan.
In Ottawa
Op 16 Juni werden Van Kleffens en
ambassadeur Loudon door de Ko
ningin in Ottawa ontvangen.
„Aan het eind van een aangenaam
onderhoud" deed Van Kleffens de
suggestie. Nog vóór hij een argu
ment had genoemd was het ant
woord al neen. Zeer duidelijk. Van
Kleffens noemde dat in zijn tele
gram „krachtige tegenstand": de
dochter van Willem III moet ra
zend geweest zijn. Hij ging er maar
niet verder op door. maar gaf de
Koningin een nota waar alles in
stond en „verzocht H.M. Haar oor
deel op te schorten tot zij daarvan
had kennis genomen".
'a Avonds kwam hij alleen terug.
De Koningin verzette zich niet
minder krachtig. Zij geloofde er
niets van, dat de calvinisten in Ne-
Koningin Wilhelmina overschreed de Nederlandse grens
Vlaanderen bij Aardenburg.
de oorlog voor het eerst in Zeeuws-
derland het zouden pikken (zoals
Gerbandy had gezegd en later ook
door Visser 't Hooft werd beves
tigd).
Onbeleefd
Zij vond het trouwens geen mo
ment om met zoiets aan te komen
Waarop Van Kleffens zed dat het
Vaticaan nu eenmaal zojuist met
het aanbod was gekomen en dat
het onbeleefd zou zijn tegenover de
paus, om te wachten. Tijdens dit
stormachtige gesprek rammelde de
minister met zijn portefeuille, zoals
hierboven verteld.
Het liep allemaal nog wonderlijk
goed af. De vraag is wel, wat de
Koningin tot haar hardnekkig ver
zet bewoog.
Van Kleffens zelf suggereerde in
zijn telegrammen aan het kabinet,
dat zij „vreesde haar eigen positie
te compromitteren". Tegenover wie
staat er niet bij en wordt ook door
de schrijver van het verhaal in het
Archief, prof. dr. A. F. Manning
niet onderzocht.
Aan te nemen valt dat zij vreesde
voor haar positie als bovenpartijdig
symbool van het vaderland door het
oprakelen van een oud geschil, dat
mogelijk bevolkingsgroepen van
haar zou vervreemden.
Nu was het zeer de vraag of in de
zomer van 1943, toen de hand vsn
de vijand zwaarder kwam te rusten
op de bevolking, in Nederland het
gezantschap bij de paus nog wel
iets gevonden werd om je druk over
te maken. En in elk geval was de
man van de „nacht van Kersten"
zélf in zijn houding tegenover de
bezetter van haar vervreemd (hij
was een van de weinige niet-natio-
naal-socialisten die na de oorlog
niet in de Kamer terug mocht ko
men).
T ussenoplossing
Het kabinet heeft overigens nog wel
gezocht naar een tussenoplossing.
De oude Koningin had „ondanks
haar „barre tegenstand" (Van Klef
fens) gezegd, akkoord te kunnen
gaan met een „agentje" in Vati
caanstad. Maar dat ging niet.
De bereidheid om op te stappen als
de Vorstin niet toegaf was overi
gens na de eerste ferme weken al
wat gezakt.
Waarom Wilhelmina plotseling haar
verzet opgaf, blijkt nergens. We)
meldde Van Kleffens vanuit Wa
shington al aan zijn coluega's dat
hij contact had met directeur Tets
van het kabinet der Koningin, die
„goede invloed heeft".
Soortgelijke meningsverschillen bin
nen de Kroon waren er toen diplo
matieke betrekkingen met Moskou en
met de voorlopige Poolse regering
moesten worden aangeknoopt. In
het eerste geval weigerde Wilhelmi
na omdat zij niet voelde voor con
tact met een onchristelijke en revo
lutionaire mogendheid. Zij gaf ten
slotte toe met de uitroep: „Vooruit
dan maar". En in het tweede geval
had zij er bezwaar tegen, de in 1938
te Londen gevestigde Poolse rege
ring te laten vallen voor het door
de Sow jet-Unie gesteunde voorlopig
bewind in Lublin.
Druk
Ook in deze gevallen was druk van
buiten de aanleiding tot het vesti
gen van diplomatieke betrekkingen.
Anders dan bij het gezantschap ten
Vatioane, waar de Amerikanen de
richting aangaven, waren het in de
beide andere gevallen de Britten.
De zo broodnodige spoed viel ech
ter erg tegen. Toen na het ko
ninklijk fiat de zaak geregeld was,
zetten de Italianen Mussolini ge
vangen en bezetten de Duitsers
Rome. Het duurde tot zomer 1944
voordat Jrh. mr. M. W. van Weede,
Harer Majesteits buitengewoon ge
zant en gevolmachtigd minister bij
de Heilige Stoel, vanuit een bevijd
Rome Vaticaanstad binnenreed om
er zijn geloofsbrieven aan te bieden
aan Zijne Heiligheid Plus XII.
12422
HAAG Vandaag is de
ietscrisis de 123-ste dag inge-
Nog nooit heeft een crisis in
Hand zo lang geduurd. Het re-
dateert uit 1956. De vorming
het vierde kabinet-Drees (waar
A. W. Burger als fractieleider
de PvdA tenslotte een besMsend
eed in had) duurde toen vanaf
erkiezangsdag, 13 juli, tot 13 ok-
In totaal 122 dagen. Dat was
de kabinetscrisis na de Twee-
ereldoorlog.
•eleven thans de zestiende cri-
Hj begon als gebruikelijk, op
ag van de Tweede-Kamerver
zen, 29 november 1972. Het
m-kabinet Biesheuvel, steu-
op KVP, WD, ARP en CHU,
toen demissionair. Dat wül
n na de ontslagaanvrage door
dnisters vroeg de Koningin hen
tgene te blijven doen dat zij
lands belang noodzakelijk ach-
het verloop van de crisis tot
nu toe geweest? Meteen na de ver
kiezingen krijgt de Koningin van de
fractievoorzitters in de Tweede Ka
mer adviezen. De progressieve drie
PvdA, D'66 en PPR zitten op één
lijn: zij menen dat Den Uyl met de
vorming van een progressief minder-
heddskaninet belast moet worden.
De christen-democratische drie zijn
verdeeld. ARP en CHU willen een
socialist laten informeren of meteen
maar formeren. De KVP wenst een
christen-democraat als informateur.
De VVD wil hezeüfde, maar met de
uitdrukkelijke opdracht de vijf-par-
tijen-ooaflltie van KVP, WD, ARP
CHU en DS'70 te herstellen. DS'70
meent dat er een coalitie van chris
tendemocraten en progressieven
moet komen.
Zaterdag 2 december komt het par
tijkader van de KVP bijeen in wat
het bestuur noemt "een hoorzit
ting". De stemming is duidelijk an-
ti-WD. Een hoogeplaatste KVP-er
trekt zijn conclusie: er moet nu
eerst zeer langdurig met de pro
gressieven worden onderhandeld al
vorens de weg voor samenwerking
met de WD vrij is.
Maandag 4 december krijgt dr. M.
Ruppert, lid van de Raad van Sta
te, opdracht van de Koningin als
informateur op te treden. De for
mulering van de opdracht laat de
mogelijkheid open van een meerder
heidskabinet dan wel een minder
heidskabinet, dat op voldoende
steun in de volksvertegenwoordiging
kan rekenen.
Ruppert concludeert:
een zespartijencoalitle van pro
gressieven en christendemocraten is
onmogeflijk, omdat PvdA, D'66 en
PPR van hun partijcongres niet
over prora/m en samenstelling van
een kabinet mogen onderhandelen;
herstelv an de vijf-partijen-coali-
tie (KVP, WD, ARP, CHU en
DS'70) stuit op verzet van de meer
derheid van de AR-fractie onder
leiding van demissionair minister
Boersma. AR-fractieleider Biesheuvel
voert een minderheid aan die een
poging wil wagen;
voortzetting van de vier-partij
en-ooalitie (KVP, WD, ARP en
CHU) op extra-parlementaire basis
strand op het "ineen" van de KVP,
nadat WD-fractMelder Wiegel "ze
kerheden" over het programma
heeft gevraagd; en tenslotte dat er
een "patstelling" is ontstaan tussen
de progressieve drie en de chris
ten-democratische drie en introdu
ceert daarbij de mogelijkheden van
een puur rood kabinet (steunend op
PvdA, D'66 en PPR) een rood kabi
net met een wit randje (steund op
PvdA, D'66 en PPR, aangevuld met
enkele christen-democratische be
windslieden). een wit kabinet (steu
nend op KVP, ARP en CHU).
Op 1 februari krijgt mr. J. A W.
Burger, evenals Ruppert lid van de
Raad van State, het verzoek een
kabinet te vormen dat geacht mag
worden dn voldoende mate steun in
de volksvertegenwoordiging te zullen
ondervinden.D it verzoek is geba
seerd op Rupperts "impressie" dat
een socialistische formateur niet bij
voorbaat kansloos is bij een poging
de "patstelldg" te doorbreken.
Burger Iaat meteen merken op welk
kabinet hij aankoerst: en rood ka
binet met een wit randje onder lei
ding van Den Uyl.
Er ontstaat een wekenlang gechica
neer tussen Burger en de christen
democratische fractieleiders over de
vraag of de laatsten wel een "ge
lijkwaardige behandeling krijgen.
Uiteindelijk krijgt Burger de
programmagegevens van KVP, ARP
en CHU "ter kennisneming" toege
zonden. Na vergelijking van deze
gegevens met het regeerakkoord van
PvdA, D'66 en PPR concludeert
Burger, dat een kabinet-Den Uyl
gedoogd kan worden door de chris
ten-democraten.
Andriessen (KVP), Biesheuvel
(ARP) en Tilanus (CHU) denken
daar anders over. Op 23 februari
schrijven zijn hun beruchte brief,
waaruit Burger zou moeten conclu
deren dot hij zijn biezen moet pak
ken. Maar Burger gaatd oor, zij het
dat hij "de collectiviteit der chris
tendemocratische fractievoorzitters"
rechte laat liggen. Buiten Biesheu
vel om benadert hij Boersma en De
Gaay Fortman senior voor een post
in het kabinet. Zonder overleg met
politieke leider Biesheuvel zeggen de
her enin principe "ja". Een storm
van verontwaardiging steekt de kop
in de ARP. Zij duurt tot vandaag
voort.
Andriessen weet eenzelfde brutale
"inbraak" bij de KVP te voorkomen
door op eigen houtje met Burger te
gaan praten. De chrlstenpdemoara-
tische eenheid begint de eerste
barst te vertonen.
Halverwege deze maand pakt Bur
ger de christen-democraten ander
maal hard aan. Hij "Schopt" de
CHU uit het overleg. Anderhalve
week praten Andriessen en Aantjes,
die Biesheuvel als fractieleider van
de ARP is opgevolgd, zich de blaren
op de tong om CHU weer ln het
spel te betrekken. Als Burger daar
toe uiteindelijk bereid is, trekt de
CHU zich zelf terug. De christen
democratische eenheid ligt in stuk
ken.
Onderhandelingen over het pro
gramma van het kabinet-Den Uyl
brengen ARP en KVP tot de conclu
sie. dat ook zij niet langer met
Burger in zee kunnen gaan. Dn min
derheid in de AR-fraotie en een
"overtuigende meerderheid" in de
KVP-fractie zijn nog wel bereid de
daden van een eventueel kabinet-
Den Uyl "zakelijk te beoordelen".
Andriessen zegt met zoveel woor
den: er is geen andere oplossing
dan een progressieg minderheidska
binet van PvdA. D'66 en PPR. Tot
die comclusie waren Den Uyl
(PvdA), Van Mierlo (D'66) en De
Gaay Fortman (PPR) meteen na de
verkiezingen al gekomen in htm ad
vies aan de koningin..-
