Massa-bezoek gevaar
roor 'trekpleisters
Hedex,
een nieuw middel
tegen hoofilpijn.
HEDEX*
Lezers schrijven
ZURE KRITIEK OP HET AMATI KWARTET
Piano
akkoord
bender
Sed. Electrolasch Mij.
eageerde voorbeeldig
VIETNAM-
BEWEGING
Hedex veroorzaaldgeenmaagldaclitea
IDERDAG 5 OKTOBER 1972
Een van de verheugende en tege-
verontrustende verschijnselen
n deze tijd is de razend-snelle
it wikkeling van het toerisme. Ver-
«ugnd, omdat het verbilijf in en 't
wonderen vè.n de natuur vooral
min of meer ontwortelde stads-
ens dichter bij een van de bron-
an het leven brengt, met de
dat zijn levensbeschouwing,
lorzover aanwezig, er een zekere
rdieping van ondergaat. Toch ook
rontrustend, omdat sommige on-
varen consumenten van toeristi-
genoegens niet weten hoe ze
Bh gedragen moeten, in bossen en
[den schade aanrichten, dieren
irjagen, „rotzooi" achterlaten
als de voortreffelijke t.v.-spot van
ADVERTENTIE
„Een piano? Daar ko
men wij niet aan toe".
Mag Bender-K&D voor
zichtig veronderstellen dat
mensen die zoiets zeggen,
de prijs van een piano mis-
I schien een tikje verkeerd
taxeren?
Voor nog geen 3100
N-gulden namelijk hebt u al
een oianovan een kwaliteit
waarBender-K&Dvolledig
achter kan staan. En dan
niet van een merk want
keus hebt u bij ons in over
vloed (wij voeren minstens
11 merken).
Het moet dus wel
vreemd looen, wilt u na een
rustig en bijzonder infor
matief gesorek niet tot een
akkoord komen.
kettnerscduwaer
deskundig in klank
Bert Garthoff zo duidelijk laat zien
of in bepaalde gevallen oude cul
tuurmonumenten helpen vernielen.
Ook dit laatste moet men niet
onderschatten, zoals verderop uit
dit artikel blijkt. Laat men dan ook
nog het museumbezoek onder het
toerisme vallen, dan denkt men al
spoedig aan de schade, die de in
België als „held" vereerde „Tijl van
Limburg" heeft aangericht aan een
van de mooiste doeken van Ver
meer. Met alle respect voor 's mans
bedoelingen hij zou de aandacht
hebben willen vestigen op de nood
In Pakistan, alsof daar geen andere
en veel doeltreffender middelen
voor zijn werd een prachtig
kunstwerk ernstig geschonden.
Dank zij het vakmanschap van
hoofdrestauraiteur Kuiper van het
Rijksmuseum kon het in redelijke
staat worden hersteld. Helemaal
zinloos was de vernieling van Mi
chel Angelo's "Piëta' in de St Pieter
te Rome, die, juist voordat men
laffe jachtmethoden (schieten van
uit treinen) een zo enorme slach
ting werd aangericht, dat ze bijna
van de aardbodem verdwenen. Pas
door het afgrenzen van beschermde
parken (Yellowstone) is hun aantal
weer aanzienlijk toegenomen. Maar
toch was het ook hier de .reizende
mens", die een prachtige diersoort
aan de rand van verdwijnen bracht.
Wie geregeld kennisneemt van de
interessante bulletins van het We
reld Natuur Ponds te Zeist (steun
dat Fonds!, adres: Woudenbergse-
weg 39), huivert bij het lezen van
de wijze, wa arop de mens-in-bewe
ging de dierenwereld geteisterd
heeft.
Om ons nu te beperken tot het
zuivere toerisme, d.w.z. de door rui
mere financiële middelen toegeno
men reislust, juist dat betekent
door zijn massale optreden een
groot gevaar voor wat ons nog
rest aan natuurlijke en culturele
schatten. Ik denk in dit verband
Door C. J. Rotteveel
daar beschermende maatregelen
had getroffen, vermoedelijk onher
stelbaar werd beschadigd.
Maar laten we het bezoek aan
collecties kunstschatten even bui
ten beschouwing. Onder „toerisme"
verstaat men dan de (al of niet-
commerciële) lust tot reizen en
trekken, die ontspruit uit de be
hoefte aan rechtstreekse kennisma
king met onbekende landen, volken
en dieren. Welnu, men schrikt als
men de verwoestingen overizet, die
de reislustige mens in de loop van
vele eeuwen overal op aarde heeft
aangericht. Denk eens aan het ver
dwijnen van de dodo, een niet-vlie-
gende duivensoort, ongeveer zo
groot als een kalkoen, die in enor
me aantallen op het eiland Mau
ritius leefde, totdat voornamelijk
Nederlandse zeevaarders daar in de
zeventiende eeuw voet aan wal zet
ten. Die dodo's waren een gemak
kelijk te vangen aanwinst voor de
ravitaillering, omdat ze niet of
nauwelijks konden vliegen. Boven
dien werden ze, behalve door de
menselijke vijand, ook nog door in
gevoerde henden en katten be
dreigd, zodat deze merkwaardige
diersoort in een eeuw tijd volko
men werd uitgeroeid.
Denk verder eens aan de enorme
aantallen bisons, die eens de prai
riën en steppen van Noord-Ame-
rika bevolkten en onder wxe door
aan de door ontelbare wolkenkrab
bers bedorven kusten van Spanje.
Te laat heeft Madrid ingezien, dat
het aantrekken van enorme aantal
len toeristen een weliswaar krach
tig vloeiende bron van inkomsten
betekent, maar tevens een verfom
faaid silhouet van de oostkust van
het Iberische schiereiland. Portugal
is in dat opzicht heel wat voorzich
tiger: het waakt tegen uitwassen
van de moderne bouwwoede. Een
nog fraaier voorbeeld van verstan
dige regulering van het massa-tce-
risme is Tunesië. Daar «ijn, zoals
ik vorig jaar bijv. op het eiland
Djerba met voldoening waarnam,
wel veel hotels verrezen, maar de
hoogte van die gebouwen ls van
regeringswege nadrukkelijk beperkt
tot de kruinen van de palmbomen
Een voortreffelijke regeling, die de
schoonheid van de kust respecteert.
Elders, zoals in verscheidene
Oostafrikaanse landen, blijkt men
..gemakkelijker" te ziln. niet alleen
bij de bouw van hotels, maar ook
door onvoldoende controle op het
gedrag van het groeiend aantal be
zoekers. Zo onthulde dezer dager
de Internationale Unie voor behoud
van de natuur en natuurlijke hulp
bronnen (IUCN) gevestigd in het
Zwitserse plaatsje Morges aan he<
Meer van Genève dat tial van
Afrikaanse natuurreservaten ern
stig benadeeld worden door de
sterke toeneming van het toerisme
Die toeneming is op zichzelf een
verneugend verschijnsel: voor zulke
arme landen als Tanzanië en Kenia
betekent het toerisme een belang
rijke verruiming van hun buiten
landse deviezen. Maar helaas, de
toeristen overschrijden dikwijls de
grenzen van het respect voor de
natuur in al haar vormen. Zo mis
dragen de toeristen in Tanzanië
zich bijv. in het Serengeti-„park"
(lees: natuurreservaat) door met
honderden auto's over het gras van
de steppe te rijden om toch maar
dichter bij de dieren te komen. Om
de vreugde nog meer tie vergroten
rijden chauffeurs soms achter de
dieren aan en jagen ze over de
vlakte op. Het gevolg is, diat de die
ren, en vooral de leeuwen, dat re
servaat beginnen te verlaten. De
nadelige gevolgen zijn drieërlei: de
toeristen zien geen wilde dieren
meer; de dieren zelf worden ver
dreven naar plaatsen, waar ze geen
voldoende voedsel meer kunnen
vinden, zodat ze vrij snel te gronde
gaan; de regering moet steeds meer
inkomsten ontberen door teruglo
pend bezoek.
Nu moet me van het hart, dat
zo'n regering een dergelijke ontwik
keling aan zichzelf te wijten heeft.
Een strikte order de wegen niet te
verlaten zou deze treurige gang van
zaken kunnen voorkomen. Elders ln
Afrika, zoals in het Kruger Wild
park in Zuid-Afrika, bestaat zo'n
maatregel wèl en geen bestuurder
van bus of auto haalt het daar in
ziin hoofd dit voorschrift te over
treden. Zelfs claxonneren hetzij
als verkeerssignaal of om de die
ren „beter te kunnen zien" is
daar verboden om het wild niet in
zijn rust te storen. Het is natuurlijk
niet prettig voor een regering
strenge bepalingen te moeten voor
schrijven- De neiging bestaat op het
fatsoen van de toerist te vertrou
wen Maar wanneer nu duidelijk
blijkt, dat dit fatsoen ontbreekt
en dat de (Westerse) toerist te wei
nig eerbied voor de boeiende Afri
kaanse natuur kan opbrengen, is er
maar één uitweg: sancties bij over
treding, ln ieders belang.
Er zijn nog meer gebieden, die
gevaar lopen, aldus de IUCN, zoals
de beroemde Gal&pagos-eilanden in
de Grote Oceaan, die tot Ecuador
behoren. Unieke vogels, die daar in
groten getale nog te vinden zijn en
die tot de sieraden van de schat
kamers der natuur behoren, verke
ren in het grootste gevaar. Voorél
de albatros is er de dupe van. Zijn
broedplaatsen worden verstoord
Een luchtfoto van het in bijgaand artikel genoemde cultuur-monument in Stonehenge, Enge
land. Rechts beneden het beroemde bo uunoerk; links boven: parkeerterrein, gebouwtjes voor
kaartverkoop en andere symbolen van de "industrie" van het massa-bezoek.
door lawaaiige toeristen, wie het
aan de nodige zelfdiscipline ont
breek om deze wonderen op een
eerbiedige wijze te benaderen.
Maar niet alleen de natuur wordt
bedreigd. Hetzelfde geldt voor cul
turele en historische plaatsen, die
door toeristen worden geschonden,
zoals de IUCN bericht. Stonehenge
ln zuid-Engeland, het wereldbe
roemde prehistorische monument
bij Salisbury in Wiltshire «waar
schijnlijk een sacraal bouwwerk
voor zomneverering en dodencultus,
vermoedelijk uit de Bronstijd, plm.
4000 jaar geleden), „lijkt op een zo
mermiddag op de openrcts in een
dierentuin", zegt het rapport. „De
toeristen proberen op en over de
oude kolommen en omgevallen ste
nen te klimmen en er zelfs stukken
uit te hakken. Ook de Acropolis in
Athene en het Forum in Rc-me
staan onder eenzelfde druk van
steeds groeiende en meestal niet in
de hand te houden aantallen be
zoekers".
Alles goed en wel, maar ook hier
schort het dan toch aan voldoende
toezicht. Nu was er een tijd, dat de
„toerist", voorzover hij niet door
economisch gewin werd gedreven
uit eerbied voor een vreemde cul
tuur op reis ging en er niet aan
dacht ook maar de geringste be
schadiging toe te brengen. Vaak
waren het, zoals in de zestiende en
zeventiende eeuw, kunstenaars die
naar zuidelijke landen trokken om
inspiratie op te doen, die men dan
ook gemakkelijk kan terugvinden in
de vorm van een Italiaans land
schap op de achtergrond van een
schilderij of tekening.
Nog eerder betrof een deel van
het „toerisme" het bezoek aan ge
wijde plaatsen, zoals de tempel van
Apollo ln Delphi. Nu neg toont men
de bezoeker daar een kleine tempel,
die eens de .schatkamer van Athe
ne" was. Inplaats van iets weg te
halen bracht de klassieke „toerist"
bij zijn reis naar een heilige plaats
een kostbaar geschenk mee! Van de
bezoeker aan Stonehenge, de Acro
polis of het Forum kan men dat
niet verlangen, want hij komt er
niet uit eerbied, maar uit nieuws
gierigheid. Wat men echter wel van
die „nieuwe" toeristen mag eisen,
is dat zij de plaats van hun bezoek
onbeschadigd achterlaten.
Deze regel geldt zowel voor de
culturele toeristenoorden als voor de
nattuurlijke t is voor de eigenaars
van al die schatten en dat zijn
dan de regeringen van Engeland,
Italië, Griekenland, Kenia, Tanza
nië, Ecuador enz. enz. natuurlijk
niet aangenaam allerlei voorschrif
ten te moeten aankondigen en toe
zichthoudend personeel te moeten
aanstellen. Maar als de toerist niet
uit zichzelf begrijpt, dat hij zijn
handen dient thuis te houden, dan
zit er niet veel ander op. Het gaat
voor die landen, en dan vooral voor
arme staten als de Afrikaanse, om
„de kip met de gouden eieren". Het
zou dwaas zijn die door ongedisci
plineerd gedrag van sommigen te
laten slachten, waarvan een heel
volk, zoals dat van Tanzanië, fi
nancieel de nadelige gevolgen on
dervindt.
Beter wat minder bezoek tenge
volge van scherpe controle op de
naleving van (overigens vanzelf
sprekende) maatregelen van orde,
dan helemaal geen toeristisch be
zoek, omdat in een natuurreservaat
door wanordelijk gedrag een groot
deel van de dieren is verjaagd. Na
tuurlijk zal er zich dan wel eens
een conflict voordoen tussen alleen
maar op geld beluste toeristenbe-
drijven en een overheid, die de na
tuur en daarmee haar financiën
beschermt, maar och, zo'n strub
beling is gauw vergeten wanneer
men maar precies weet waar men
aan toe is. En dan zal ook de on
geschoolde toerist spoedig gaan in
zien, dat monumenten van na
tuur en cultuur er „voor algemeen
gebruik" zijn en dat het aantal toe
ristische trekpleisters te gering is
om er nog iets van te vernielen.
Plaatsing van ingezonden stukken behoeft geen redactionele instemming
te betekenen. De redactie behoudt zich het recht voor, brieven te bekorten
of eventueel terug te zenden.
Op 28 augustus J.l. werd mij de
elegenheid geboden in deze kolom
en mijn ongenoegen samen te
itten over geluidshinder en aan-
ikbederf door o.a. de Nederlandse
lectrolasch Mij Via enkele instem-
ende reacties in deze zelfde ru-
riek werd daarbij mijn klaag
ing getransformeerd tot "loflied",
Btgeen - tenzij ironische bedoeld -
ihter allerminst Juist was. Ook
ondeling bereikte mij een aantal
flhesiebetuigingen van getergde
uurtgenoten, die varieerden van
BJonge, wat heb Je dat mooi ge-
ïgd" tot "Ze moesten die hele
lak wegbombarderen".
De meest doelmatige en in te
enstelling met het geleverde la-
faal thans vrijwel geruisloze re-
ctie kwam evenwel van de gew-
'raakte N.E.M. -zijde. De monta-
ehal, waar het kwaad werd ge-
ticht, kreeg n.l. nieuwe deuren,
'aarmee men althans het ergste
edreun met meer succes binnen-
amers hoopt te houden, terwijl de
riest makende oud-ijzeropslag nu
an het voorbijgangersoog wordt
nttrokken door een betonnen
chutting. Een - telefonische toege-
cht - antwoord, waaruit blijkt,
at men aan de overkant van de
indries Schotkade begrip heeft
'oor de omstandigheden, waarin de
mwonenden verkeren zodra de
•roduktiedrift het geven van Jetje
loodzakelijk maakt.
In hoeverre het goede voornemen
|>m de leefbaarheidinhetfabrieke-
"Hge Leiden hiermede wat op te
krikken blijvend relief zal krijgen
■angt nu voor een belangrijk deel
van de mannen met de hamers.
Kis die zich realiseren, dat in de
bestaande situatie de open-deurge-
pachte het beste uit de verf komt
bij GESLOTEN deuren, zitten
Bpe wat de N.E.M. betreft redelijk
goed.
i Hoewel een onaards aandoende
fust er thans op wijst, dat de nach
telijke activiteiten dezer dagen
blijkbaar geheel zijn gestaakt,
vond ik het na mijn aanvakelijk
noodklokgelul niettemin reëel ook
deze positieve ontwikkeling ter ken
nis van de lezers te brengen.
C. HAKKERT
Andries Schotkade 9
Leiden.
In het L.D. van 28 september J.l.
las ik, dat op initiatief van diver
se politieke, kerkelijke en studen-
tengroepen een Brede Vietnam
Beweging Leiden is ogericht. De
ze beweging wil o.a. op humani
tair terrein het Vietnamese volk
steunen in zijn strijd tegen de
Amerikanen. In de Stadsgehoor
zaal worden films vertoond en er
komt een vertegenwoordiger van
het bevrijdingsfront. Verder wor
den er eisen aan de regering ge
steld en volgt er een demonstratie.
Welke films vertoond worden,
kunnen we wel raden. In geen ge
val over de Vietcong, die dood en
verderf zaait. En zij, die zoge
naamd democratisch zijn, willen
eisen stellen aan de regering. De
ze groeperingen zijn uiterst links.
Wij zouden slecht af zijn wanneer
zij het voor het zeggen hadden.
Aan de demonstranten zullen wij
het kunnen zien. Schreeuwers
over imperialisme, kapitalisme
enzovoort. Ongewassen vieze lang
harige koppen. Deze "alternatie
ven" zullen met hun anti-Ameri
kaanse propaganda het Vietname
se volk niet-dienen. Maar dat is in
wezen ook niet de bedoeling.
J. VAN DEN BERG.
Rosenburg 21,
Leiderdorp.
Pijn is zo oud als de mens zelf. En omdat we ons
hoofd overal bij nodig hebben is hoofdpijn de
meest vervelende. Men ontwikkelde pijnstillers.
De aktieve stoffen daarin blijken soms nare bij
verschijnselen te hebben. En vooral op de maag.
Sommige pijnstillers moeten daarom bruisen,
andere moeten oplossen in het glas of voorzien
worden van een coating, een beschermend laagje.
Hedex tabletten hebben dit alles niet nodig. De
aktieve pijnverdrijvende stof in Hedex Iaat de
maag namelijk ongedeerd. Een nieuwe ontwik
keling onder de pijnstillers. De lege maag ver
draagt Hedex goed. Hedex wordt snel in het
lichaam opgenomen. Bestrijdt hoofdpijn dus met
bekwame spoed en effektief. Logisch dat Hedex
groot en klein prima helpt. In een nieuwe tablet-
vorm die makkelijk inneemt. Bij hoofdpijn slikt
u Hedex. Voor eigen bestwil.
Affeenverfegenwoordlglng voor Nederland: Bergerac N.V., Den Haag.
In zijn recensie „op de koffie bij
Amati" solliciteert uw recensent
Harms meningen van de lezers of
zij voor lunchconcerten, koffiecon
certen of borrelconcerten zijn.
Graag wil ik u zeggen dat ik bij
zonder vóór koffieconcerten ben.
Als directeur van het Nederlands
Impresariaat kan ik daarover een
oordeel hebben. Onze Stichting ex
perimenteert namelijk drie Jaar
met deze concertvorm en zij blijkt
succesvoller dan welke andere
vorm van kamermuziek maken ook.
In het lopende seizoen gaan er in
Nederland zestig series van zes
koffieconcerten in alle hoeken van
het land Het blijkt dat deze vorm
van concerteren steeds populairder
wordt en die steden die al drie
Jaar koffieconcerten organiseren
melden dat het bezoek elk Jaar
belangrijk stijgt.
Meestal begint zo'n serie wat
aarzelend en groeit dan snel. Het
was daarom dubbel verheugend
dat ln Leiden het eerste concert al
flink bezet was en dat de wens om
vooral hele gezinnen naar binnen
te krijgen ook al direct in vervul
ling ging. Er waren veel kinderen.
In Lelden zal de serie het vooral
van mond-tot-mond-reclame moe
ten hebben. Ik twijfel er dan ook
niet aan dat dat lukt, het was na
melijk een subliem concert.
De recensie van de heer Harms
wekte geen verwondering. Ik heb
hem eens gesproken en het ls wer
kelijk geen onvriendelijk mens,
toch was hij zuur met zijn „op de
koffie", zijn borrelconcert, het mel
den dat het kwartet lekker niet op
Amati speelde, de vioolzagerij en de
vrolijke Haydn, negatief over het
bezoek etc. etc.
Het Amati Kwartet heeft nu ten
minste ook zijn eerste negatieve kri
tiek te pakken ln twee Jaar. Men
kan alleen maar wat zuchten. Ik
vermoed dat de heer Harms een
soort harde interview-stijl wil pak
ken of de professionele „knuppel-
in-het-hoenderhok-gooler" wil uit
hangen, zoals b.v. Hans Heg met
meesterlijkheid en grote kennis van
zaken in ,De Volkskrant" doet. Het
gemis daaraan bij Harms is al te
duidelijk.
Het samenspel "ln de kinder
schoenen" van het Amati Kwartet
wordt wat grotesk na de Grand
Prix van het Concours Interna
tional de Musique de Chambre in
Colmar, eerder dit Jaar en una
niem Juichende kritieken van ken
ners zoals Heg, Reichenfeld, Rut-
ger Schoute, Lex van Delden,
Ernst Vermeulen en beroemde
mensen zoals Zoltan Szekely, Ti-
bor Vargas, Felix Aprahamlan, de
programma-leiding van Hls Mas
ter's Voice, die het kwartet inter
nationaal op platen uit ga$t bren
gen.
Grotesk ook ln de aparte on
juistheden van de heer Harms, zo
als slechte inzetten. Het was voor
elke insider duidelijk dat Bartok
met een bijna griezelige perfectie
werd uitgevoerd, zoals het bijna
alleen op platen voorkomt. Het
enige waar in het concert mis
schien iets op aan te merken viel
was een klein ongelukje ln de
Wolff Serenade, door een vettig-
heldje op de E snaar van de pri
marius, die soms niet helemaal
aansprak.
De heer Harms kan er waar
schijnlijk niet veel aan doen. HIJ
heeft noch de scholing, noch de
ervaring, noch de begaafdheid om
een dergelijke verantwoordelijke
taak waar te maken, zo komt het
mij voor. Van de redactie van het
Lelds Dagblad is dit alles minder
begrijpelijk.
Door mijn professie krijg Ik bij
na alle muziekkritieken in Ne
derland onder ogen vla een knip-
seldienst. De heer Harms is wer
kelijk een uitschieter en ligt op
eenzame diepte.
Ik begrijp niet "at het Leldsch
Dagblad met deze verslaggeving
voor heeft. U zou echt die ruimte
kunnen gebruiken om het mu
ziekleven in Leiden wat positie
ver tegemoet te treden en althans
correcte voorlichting te verzorgen.
J. F. VAN WA VEREN.
Directeur Nederlands Impre
sariaat.
