Norwich 400 jaar geleden
een vluchthaven
CSSBB3BE9
Vluchtelingengemeenten asiel voor kerk
WOORD
VAN
BEZINNING
Kerk in de computer
Kerkdiensten Leiden en omgeving
ZATERDAO 23 SEPTEMBER 197J
In de kathedraal van de Oostengelse stad Norwich, een van de mooiste kerken
die Groot-Brittannië kent, is een gidsje te verkrijgen dat ons rondleidt door deze enor
me kerk. Dit is een vrij gewoon verschijnsel geworden en eveneens gewoon is dat zulk
een gidsje te verkrijgen is in het Frans, Duits en Engels. Het ongewone in Norwich is,
dat ook in onze taal een uitgave op de pers is gelegd. Daarin lezen we o.a.,,De Neder
landers, die naar Norwich komen, kunnen zich hier thuis voelen, daar er door de eeu
wen heen een druk verkeer is geweest tussen Norwich en Holland". Verder wordt er
nog op gewezen dat er, vooral in de omgeving van deze kathedraal nog heel wat oud-
Nederlandse puntgevels te zien zijn.
De uitgave van dit Nederlandse
gidsje doet ons vermoeden dat er
meer bezoekers uit ons land komen
dan we zo oppervlakkig hadden ver
wacht. Nu is oost-Engeland altijd
een invalspoort geweest voor hen
die uit ons land naar het "groene
eiland" gingen, maar we hadden
niet verwacht dat een behoorlijk
getal van hen die in Harwich aan
komen regelrecht naar het noorden
zouden reizen.
Wanneer we in deze rubriek eni
ge aandacht vragen voor Norwich
(de Leidse wethouder Kret en de
chef stadsontwikkeling brachten er
deze week een bezoek Red.) is dit
niet om allerlei toeristische attrac
ties en ook niet om die kathedraal
met heel het complex van geb
wen. dat er binnen haar muren en
poorten ligt. Daarbij behoren be
halve de woningen van de bisschop,
de kanunniken en kapittelheren,
ook de resten van de gebouwen van
het vroegere benedictijner klooster
en een school (gesticht in 1325) met
een eigen kapel, een koorschool, een
hospitaal met eigen kerk enz. enz.
Zoals dit alles in Norwich er nu nog
ligt, is het een mooi voorbeeld hoe
het er vóór de reformatie in het
geestelijk middelpunt van ons
land moet hebben uitgezien. Iedere
kathedrale kerk had zo haar immu
niteit, haar apartgebied, waar het
bisschoppelijke gezag het enige was.
Wanneer we hier iets schrijven over
Norwich, gaan onze gedachten te
rug naar het Jaar 1572. De kerke
lijke gevolgen die de verovering van
Den Briel en vooral de overgang
van Vlissingen en nadien van an
dere steden heeft gehad, zijn in
deze Oost-Engelse stad direct merk-
i baar geweest. Men heeft hier mee
geleefd met de opstand tegen Span
je, zoals dat in betrekkelijk weinig
plaatsen het geval zal zijn geweest,
want Norwich herbergde binnen
haar vesten twee vluchtelingenge
meenten uit de Nederlanden, een
dietstalige, die verreweg de grootste
was en een waalstalige. Deze twee
wisten zich nauw verbonden. De
hervormde kerk is van het begin af
aan tweetalig geweest en dat is ze
gebleven tot op de dag van vandaag.
De Waalse gemeenten, hoewel hun
aantal niet groot meer is, vormen
nog altijd een classis van de N.H.
Kerk.
Norwich is in de 16de eeuw een
van de belangrijke centra geweest
voor vluchtelingen terwille van hun
geloof uit de Nederlanden. Enge
land is een asiel geweest vooral voor
Vlamingen en Zeeuwen in de pe
riode voor 1544 tot 1553 en later
vanaf 1559. In de tussen liggende
Jaren regeerde Mary, die getrouwd
was met onze Philips IL Toen was
het afgelopen met alle gastvrijheid.
Toen haar zuster, de protestanse
Elizabeth aan de regering kwam,
begon de tweede vluchtelingen pe
riode naar Engeland.
Gevlucht voor Alva
In 1559 waren in de Nederlanden
de nieuwe bisdommen officiéél in
gevoerd. Al de schrik die bij het
woord "Spaanse inquisitie" kon op
komen. maakte zich meester van de
harten. Tot 1563 neemt de vloed
van vluchtelingen steeds toe. Dan
komt er een keerpunt. Gedeeltelijk
ebt de stroom terug. Maar na de
gebeutenissen van het "wonderjaar
1566 bereikt in het volgende jaar de
vlucht haar hoogtepunt wanneer
Alva in ons land komt. Een paar
jaar later kan hij zijn koning in
Spanje melden dat er voor één re
bel in Vlaanderen 500 in Engeland
werden gevonden. In 1565 werd
aan een dertigtal gezinnen uit de
Nederlanden verlof gegeven zich in
Norwich te vestigen en er hun be
drijf uit te oefenen, dat hoofdzake
lijk het weven was en al wat daar
mee samenhing. Een beperkende
bepaling daarbij was dat de gezin
nen niet meer dan tien personen
mochten tellen. Begin 1568 waren er
reeds 1132 Vlaamse sprekende in
deze stad en in augustus van dat
jaar telt men er 314 gezinnen. In
1569 steeg het zielental van de
twee vluchtingengemeenten tot
2866. In 1571 was hun getal (de Wa
len dus weer meegerekend) 3925.
In 1574 en 1575 wordt hun aantal
berekend op dicht bij de 6000. In
1582 zijn er nog 4679. In deze tijd
heeft Norwich een totaal inwoner
tal gehad van 16000 tot 17000. Deze
getallen worden genoemd in een
geschiedenis van die stad. Wij pra
ten tegenwoordig van een vluchte
lingenprobleem en terecht. In welke
eeuw heeft men dit niet gekend?
Maar de problemen moeten voor
Norwich toch niet gering zijn ge
weest, toen zeker één od de drie in
woners een vreemdeling was.
Gastvrijheid
Men verhuisde in de 16de eeuw
blijkbaar nogal gemakkelijk. "Het is
een arm voghel die maer één nesten
heeft. Het aerdrijck behoort den
Heere toe en de alles dat daer in is.
Verbieden zij mij een stad: mijn
God ende Vader heeft er 700 menigh
duyzent ende waer hij wil. daer zal
ick wonen". Deze aanhaling van
Adrlaan van Haemstede geeft mis
schien enigszins weer wat deze
vluchtelingen bezielde. Maar ver
der moeten we rekening houden met
een heleboel faktoren. De werkloos
heid in de Nederlanden werd al
groter. De prijzen liepen steeds meer
op. In Engeland dat vroeger zijn
wol uitvoerde, ging men ze zelf be
werken. Norwich, dat het niet best
had in deze tijd, zag daarin een
nieuw stuk industrie. Door de han
del waren er eeuwenlang goede be
trekkingen geweest met Vlaanderen
en Zeeland en deze handel zou een
nieuwe stimulans krijgen. Vandaar
dat men deze vluchtelingen binnen
haalt en hen godsdienstige voor-
reohten verleent en hen hulp biedt.
Kerkelijk mogen zij zich organise
ren zoals zij dat willen en die vrij
heid hebben zij gebruikt. Kerken
werden hen afgestaan. In 1572 had
de Nederlandssprekende gemeente 3
predikanten, 12 ouderlingen en 12
diakenen. De kerkeraad hield een
streng toezicht en dit des te meer
omdat men gastvrijheid genoot. De
enige voorwaarde, die hen gesteld
werd was, dat zij hun gebeden en
sacramentsbediening zoveel mo
gelijk in overeenstemming zouden
brengen, met die van de kerk van
Engeland. Maar daarnaar heeft
men nooit geïnformeerd. Aan de
Nederlandstaligen wordt de An-
dreas-kerk, de voormalige kerk van
het dominicanenklooster afgestaan,
een van de grootste en mooiste ker
ken die Norwich kende en aan de
Franstaligen de kapel v&n het bis
schoppelijk paleis.
Diakonaal werk
Bij alle voorrechten die werden
verleend, had men als voorwaarde
gesteld dat de gemeenten zouden
zorgen voor eigen armen. Deze
voorwaarde vinden we ook in ande
re vluchtelingenoorden van deze
tijd o.a. in Einden- Vandaar dat de
ze gemeenten een zeer ontwikkelde
diaconie hadden. Niet alleen de ar
men werden in Norwich geholpen,
maar de diakenen hadden ook zoiets
als wat wij nu een kerkelijk huwe
lijksbureau zouden noemen. Er
zwierven te veel alleenstaanden
rond en dat vond men maar een
De Hooglandse Kerk in Leiden voor de thans aan de gang
zijnde restauratie. Tegen de rechtse pijler bevindt zich het
epitaaf van de in 1604 overleden burgemeester Adriaanz van
der Werff. (Uit: Langs de oude Zuid-Hollandse Kerken)
kwalijke zaak. Hier in Norwich heb
ben de diakenen ook een sociale
taak gekend. Zij waren bemidde
laars bij werkverschaffing. Bo
vendien keurden zij het laken dat
door hun gemeenteleden was gewe
ven eer het naar de markt werd
gebracht. Wanneer zij het in alle
opzichten goed bevonden, zetten zij
er het stemnel van hun kerk op.
Dit laken maakte altijd de hoogste
prijs.
Na de eigenlijke vluchtelingenpe-
riode zijn er een heleboel gezinnen
in Norwich gebleven en wanneer we
de gids mogen geloven zijn er hier
nog heel wat oorspronkelijke Neder
landse en Franse namen, die na
tuurlijk zijn verengelsd. De Neder
landse gemeente is gebleven. Ze is
echter steeds in getal verminderd,
zoals dat in ons land met de Waalse
gemeenten het geval is geweest. De
St. Andreaskerk werd veel te groot.
Men had genoeg aan het koor. Tot
aan de Eerste Wereldoorlog is er
hier in onze taal de kerkdienst ge
leid, zij het dan ook dat dit tenslot
te was teruggebracht tot eens per
Jaar. Nu is deze kerk geheel een
publiek gebouw, een feesthal voor
allerlei activiteiten. Toen we er wa
ren was men bezig een bloementen
toonstelling in te richten. De enige
herinnering aan de Nederlandse ge
meente die we konden ontdekken
was een gedenkplaat voor een pre
dikant die in 1876 stierf, nadat hij
er 36 jaar predikant was geweest.
Norwich is niet de belangrijkste
vluchtelingen gemeente van de 16de
eeuw geweest. In deze gemeenten
en ook hier, is de Hervormde Kerk
gevormd en daar zijn nonnen op
geleid die later in hun kerk een be
langrijke plaats zouden innemen.
Min of meer toevallig in Norwich
beland leek het ons goed 400 jaar na
1572, voor deze stad enige aandacht
te vragen en in haar te gedanken
al hetgeen wij kerkelijk aan die
vluchtelingengemeenten hebben te
danken en dat is niet weinig. Daar
zijn de grondslagen van de meeste
reformatorische kerken in ons land
terug te vinden.
S. J. M. Hulsbergen.
Ik word daar stil van
U hebt de afgelopen weken
meermalen een berichtje in de
krant kunnen lezen over de
verontrusting bij de Russische
regering met betrekking tot de
godsdienst. Opnieuw werden in
Rusland de mensen opgeroepen
om de godsdienst af te zweren
en te bestrij den en er werd op ge
wezen hoe verkeerd het is dat
zelfs jónge mensen deelnemen
aan godsdienstige plechtigheden,
geloof geen weet meer zal heb
ben.
Niet alleen ouderen, ook Jon
geren nemen daar dus deel aan
kerkdiensten, synagogebijeen
komsten en moslim-gebeden.
Dat staat zo ergens in een
hoekje van onze kranten, anno
1972. Hoeveel Jaar geleden is
daar de bestrijding van de gods
dienst begonnen? Anno 1917.
Sindsdien is het af en aan ge
gaan met vernedering, be
spotting, verbod, verdachtma
king. Kinderen iets bijbrengen
over godsdienst, hen in contact
brengen met de kerk werd op
alle terreinen tegengewerkt.
En intussen draaide de propa
ganda van de staat tegen de
dwaze, belachelijke en uitge
diende kerk op alle fronten.
Als dan ouderen wellicht het
niet meer kunnen vergeten, dan
zal er toch een nieuwe generatie
opgroeien die van dit eeuwig bij
geloof geen weet meer zal hebbe
Sinds 1917 zijn nu 55 Jaar
verlopen. Twee generaties zijn
opgegroeid na de revolutie. En j
nog gaan er jonge mensen naar
kerken of synagogen of mos-
keëen.
Had u dat gedacht? Had u
niet gedacht dat het geloof zou I
bezwijken onder zoveel druk?
Denkt u ook soms dat het wel
lijkt dat er geen lévenskracht
meer in zit? Menigeen spreekt J
tegenwoordig in onze omgeving
als onheilsprofeet over de kerken
die achterhaald zijn (Ja, waar
door eigenlijk?) .Begrijpt u mij
goed. Ik wil geen godsbewijs ge
ven vanuit de Russische situa-
tie. God is te hoog om bewezen I
te hoeven en te kunnen worden.
Wat wél gezegd kan worden: het
geloof is taai. Er is iets mee aan
de hand waar heel veel theore-
tici nooit op gerekend hadden:
het duikt altijd weer op. Als Je
denkt dat het verloren is, steekt
het zijn kop weer op. Net als
liefde. Net las hoop. Zelfs in
de kilste omgeving bloeit soms
immers ineens weer liefde op.
Zelfs in de dónkerste situatie la
ten mensen de hoop niet varen.
Geloof, hoop en liefde. Dat I
zijn drie dingen die in deze we
reld niet klein te krijgen zijn.
Al zul je het 100 mensen ont
nemen. dan zal er weer één op- I
staan die het grijpt.
Het lijken drie verouderde j
zaken, achterhaald. Maar denkt
u maar hoe de Russische propa
ganda heeft gefaald om dit ver
ouderde geloof te doen verdwij-
nen. Zelfs 55 Jaar na de re
volutie zitten nog jongeren in
kerkdiensten. Ik voor mij word
daar stil van.
J. HAPPEE.
Evang. Luth. pred., Leiden, j
Er zitten weer meer hervormde ge
meenten in de kerkelijke computer
dan vorig Jaar, maar het aantal ge-
reigistreerden is toch minder dan
vorig Jaar. Dat blijkt uit het over
zicht van de stichting mechanische
registratie en administratie ten
dienste van de Hervormde Kerk
(afgekort SMRA). Het aantal ge
meenten dat bij de SMRA ls aan
gesloten steeg met tien tot 292; het
aantal geregistreerden daalde met
ruim 34.000 tot iets minder dan 2.1
miljoen.
De 292 gemeenten vormen min
der dan een vijfde van het totaal
aantal hervormde gemeenten (ruim
1400). Maar omdat het meestal gro
te gemeenten zijn vormt het aantal
geregistreerden in de computer on
geveer tweederde van het totaal.
Tot vorig Jaar met het opnemen
van nieuwe gemeenten in het be
stand nam ook het aantal-geregi-
streednen toe. Dit jaar steeg
wel het aantal gemeenten, niet het
aantal geristreerden.
Dat is volgens de SMRA groten
deels een gevolg van plaatselijke
activiteiten in het kader van de ac
tie „Trouw moet blijken" van begin
dit jaar. Die actie heeft namelijk
naast verhoging van kerkelijke bij
dragen en hernieuwde belangstelliflj
voor de kerk ook afschrijvingen op-
geleverd.
Vroeger bestond er naast de rubrie.
ken belijdende leden en doopleden
een rubriek „overige geregistree-
den". Men dacht dan dat a
geboortelden waren (mensen vu
wie voorouders ooit gedoopt zijn ge
weest). Maar er zaten ook mensen
bij die door vergissingen nergeu
elders konden worden onderge-
bracht (er waren zelfs dominees dij
merkten dat hun meelevend
daaronder viel). Die verwarring I
nu teruggedrongen door het a£
hervormden apart op te voeren.
Ook zaten in deze groep de niet.
kerkelijke gezinsleden van hervorm
den (dat zijn er nu 222.000).
Het percentage gezinsleden die tol
een andere kerk behoren stijgt iets;
van 6.7 procent van het totaal aan
tal geregistreerden in 1968 naar 1
procent half 1972. Hun aantal is 01
bijna 147.000.
Het aantal hervormden is 1.724.93*,
onderverdeeld in 503.144 belijdend»
leden (29,2 pet.), 638.886 doopleden
(39.7 pet.) en 536.917 „overige her
vormden" (31.1 pet.).
Er zijn 825.360 „pastorale eenheden
dat is de enge naam voor adre»
sen waar één of meer hervormden
wonen.
11.45 u Oecum. studentendienst, 5 u
ds S. W. Verploeg. Oudshoorn.
Marekerk 10.30 u ds A. J. de Jong
Maranathakerk 10 u ds H. J. van
Achterberg, 6.30 u ds H. J. van Ach
terberg.
Konlngskerk 10 uur ds J. de Wit
Bevrijdingskerk 9 uur ds J. Langen -
bach 5 uur ds Eekhof (gem. dienst)
Bethlehemkerk 10 uur ds H. Perdok
Oegstgeest.
Vredeskerk 10 uur ds A. J. Lamping
Egllse Wallonne 10.30 uur Pasteur D.
Ribs.
Ver. van Vrljz. Hervormden (aula
Assersrtraat 1) 10.30 u ds G. M
Spelberg, Utrecht.
Acad. Ziekenhuis 10 uur ds P. J
D. van Mals8en.
Diaconessenhuls 10.30 uur ds H. H.
Hemmes.
Jeugd kapel Vredeskerk 10 uur mej.
R. Brandenburg.
Jeugdkapel De Goede Herder 10.30
u mej A. Burggraaf.
Oekumenlsche Werkplaats (Jan Vos-
sensteeg 17) 11.15 uur Samenkomst.
Gemeenschap van Kerken Meren-
wijk) 10 uur oecumenische dienst pas
toor Van Well.
Geref. Kerk
Zulderkerk (Lammenschansweg 15)
10 uur ds Kronemeljer 5 uur de heer
S. v. d. Land Wassenaar (Dienst met
belangstellenden
Petrakerk (Surlnamestraat) 10 uur ds
Hortenslus 7 uur ds Kronemeljer.
Oude Vestkerk (Oude Vest 133) 10
uur dr Dronkert (afscheid) 7 uur ds
Hortenslus.
Beloftekerk (Robijnstraat) 10 uur ds
Boveberg 5 uur dr Dronkert (afscheid)
Bevrljdinskerk (Aerent Bruunstraat)
10.30 uur ds J. D. te Winkel. Sassen-
heim 5 uur Gemeen, dienst met herv.
Huize „Groenhoven: 10 uur: Ds N.
Korenhoff Heemstede.
Gezinsdiensten „Jeugdhaven": 10 u
„De Mirt" De heer Bakker. 10 uiur het
Mierennest de heer de Jong.
Geref. Kerk (vrijgem.) 10 en 6 uur
J. a. Haar.
Geref. Gem. 10 en 4.30 u leesdlenst,
Baptlstengem. 8 (Oude Rijn 3) 10 u
ds Van Mameren.
Evang. Luth. Gem. 10.15 u ds J. Hap
pee.
Leger des Hells 10 u Beiligingsdienst
7.30 u verlosslng^samenkomt.
Ghr. Science (Steenschuur 6) 10.30
u Hollandse Dienst.
Evang. Chr. Gem. (Middelstegracht
8) 10 uur de heer Dikkes. 4 uur doop-
dlenst in Overdekte.
RK Kerk A. AntoniU6 (zat. av. 7 u)
9.30 11 en 12.15 uur.
Hartebrug (zat. av. 7 u) 8 9 10 11
12.15 en 7 u.
Stud. Parochie (sast av 7 u) Lode-
wijkskerk 13.45 u in Hooglandsekerk
Leonarduskerk (zat. av. 7 u) 9 eD
te 10.45 en 12 en 7 uur.
Petruskerk (zat av 7 u) 9 10.30 en
12 en 6 uur.
St. Joseph (zat. av. 7 u) 8.30. 9.30 11
en 6.30 uur.
Lodewljkskerk (zat av 7 u) 9.30. 11.
2.15 en 6 uur.
Oud Kath. Kerk (Zoeterw. Singel
50) 9.45 u gezongen H. Mis.
Nieuwe Apostolische Kerk (H. Rijn
dijk 24) 9.30 en 4 uur (dond. 8 uur)
Chr. Geref. Kerk 10 en 5 u ds ear
lier.
Geref. Gem. in Nederland (Konlngs
kerk) 11.30 en 5.30 uur leesdient.
Zendingswerk Mlddernachtsroep Hui
ze Jeruel Zoeterw. singel 21) dhr van
Du uren.
Rem. Doopsgezinde Gem. 10 uur ds.
H. van Bllderbeek.
The English and American Episcopal
Church (oud Katholieke kerk) Zoeter-
woudseslngel 50 Lelden) 7.30 p.m. Ho
ly Communion. Rev. W U6ter.
Aarlailderveen Herv. Gem. 10 uur
ds G. van Hoegee H. Avondmaal 7
ds G, van Hoegee, Geref. Kerk 10 uur
ds H. Post van Oegstgeest 6.30 uur
ds H. J. Swierts te Koudekerk aan den
Rijn Chr. Geref. Kerk 9.30 uur dienst
des Woords 2.30 uur ds G. Bilkes te
Westzaan RK Kerk (zat 7 uur) 7.30
uur en 10.30 uur Ter Aar Dorpshuls
Aard am 9 en 12 uur.
Alphen aan <len Rijn Herv. Gem.
Adventskerk Jullnastraat 9.30 uur ds
L. Zwanenburg te Hulzen Voor G.B.
6 30 uur ds M. Fokkema, Kruiskerk
Gouwsluls 9.30 uur ds M. Hanemaaljer
- rk Prinses Marljkestr"'
Fokkema 4.45 uur za
ds W. L. He Ij mans
Bogers. Zaal OpstandLngskerk Pr.
Marljkestraat 9.30 uur Jeugdkapel de
heer Vonk. Martha-Stlchtlng „Rijn
stroom" 10.45 uur -s J. H. Bogers.
Oudshoornseweg 10 uur ds R. Oort,
6.30 uur ds S. W. Verploeg Hervorm
de Sionskerk Hooftstraat 9.30 uur da S.
W. Verploeg 6.30 uur In Oudshoornse-
kerk ds Verploeg Goede Herderkerk ten
Harmsenstraat 9 uur ds N. J. M. Hoo-
gendljk Gez. Dienst met de gereform.
1C-.30 uur ds G. de Ruiter Gez. dienst
Rldderveld „De Bron" Troubadoruweg
9 uur ds N. J. van Reenen te Har
derwijk 10.30 uur ds N. J. M. Hoogen-
dijk. beide diensten gezamenlijk met
de Gereform. Geref. Kerk Maranatha
kerk Raadhuisstraat 10 uur ds Fr. de
Jong. 6.30 uur ds Fr. De Jong. Salva-
torlkerk W. de Zwijgerlaan 10 uur ds
A. Borman 6.30 uur ds G. de Ruiter,
De Goede Herderkerk Ten Harmsen
straat 9 uur ds N. J M Hoogendijk
10.30 uvir ds G de Ruiter 6.30 urn
ds A Borman Rldderveld de Bron
TroUbadourweg 9 uur ds M J. van
van Reenen. Geref Kerk (vrijgem) 8.30
uur ds J. v. d. Haar 6.30 uur lees-
dienst Volle Evangelie gemeente 10 u
ds H. van Leeuwen. Chr. Geref. Kerk
Jeruzalemkerk Grljpenstelnstraat 9.30.
uur en 5 uur ds P. Sneep, Oud Geref.
Gem. Kerkgebouw Hooftstraat 240 9.30
uur en 4 uur leesdlensten (dinsdag 7.15
uur ds De Waard) Rem. Geref. Gem.
geen dienst, Baptisten gemeente kerk
gebouw Molenwerfstraat 10 en 6.30 uur
ds H. G. Koekkoek Leger des Hells Ge
bouw Cor. de Vlamingstraat 10 uur
en 7.30 uur RK St. Bonifacluskerk zat
7 uur 8.30 10 (ad. koorzj 11.30 uui
pred. F. Wüst. RK Plus X kerk (zat.
7 uur) 9 10.30 (ned. koorz.) 11.45 jon-
gerendienst pred. J. Velthuyse 5.30 uur
RK H. Geest parochie „De Bron" 6,
(6.30 uur) 9 uur 11 uur doopdienst
pred. J. Seljsener.
Benthuizen Herv. Gem. 9.30 en 6
uur ds Den Dikken Geref. Gem. 9.30
en 6 uur leesdlenst (dinsdag 7.30 uur
ds Harlnck).
Bodegraven Herv. Gem. Dorps
kerk 9.30 uur ds W. Balke 6.30 uur
ds J. H. Cirkel Salvotorikerk 9.30 uur
drs C. Blenk (zoetermeer 6.30 uur ds
G. J. van Embden, Bethlehemkerk 9.30
uur ds G. J. van Embden 6.30 uur ds.
W. Balke. Geref. Kerk 10 uur ds L.
Buitenhuls 7 uur ds Breedeveld (Lel
den) Geref. Kerk Nleuwerbrug 9.30 uur
ds Breederveld (Lelden) 6.30 uur ds L.
Buitenhuls. Geref. Kerk (vrijgem.) 9.30
uur ds W. Wlerenga 3 uur ds J. v.
d. Haar. Geref. Gem. 10 en 6.30 uur
leesdlenst (26 sept. 7.30 uur ds J. Klep-
pe (Woerden) Evang Luth Kerk 9.00
uur ds D. Pobuda Evangelisatiekring.
10 uur eredienst 6.45 uur J. H. van
Oostveen. Vergderlng v. Gelovigen 10
uur Eerdienst 6.30 uur woordverkondi
ging-
Boskoop Herv. Gem. 9.30 uur ds
Oostenbrug 6.30 uur ds De Leeuw,
Mavo-school 11 uur ds v. d. Tas, Ge
reform. Kerk 9.30 uur en 7 uur ds
v. d. Tas, Chr. Geref. Kerk 9.30 uur
en 5 uur ds Rutters uit Baarn Geref.
Gem. 9.30 uur en 6 uur ds Bac. Vrij
zinnig prot. geloofsgemeenschap 7 uur
ds v. d. Laarse.
Hazerswoude Herv. Gem. 9.30 u
en 6.30 uur ds L. Boer Geref. Kerk
9.30 en 5 uur ds Brink. RK St. Ber-
narduskerk Rijndijk (zat 7 uur) 9.30
uur en 11 uur. RK St. Michaelkerk
Rijndijk zat 7 uur) 9 uur en 11.30
u. RK Kerk der Engelbewaarders doop
(zat 7 uur) 8 10 en 11.30 uur.
Hoogmade Herv. Gem. 10 uur ds
P. Schoonenboom RK Kerk (zat 7 u)
9 en 11 uur.
Kaag Herv Gem. 10 uur ds H
B. van 't Hof RK Kerk (zat. av.
uur) 8 en 10 uur.
Katwijk aan den Rijn Herv gem
Dorpskerk 10 uur d« J J van dei
Krlft, van Ermelo 6 uur ds J. P. van
Roon van Zeist Ontmoetlngskerk 10 u
ds A. Baas van Rotterdam IJsselmon-
de H. Avondmaal 6.30 uur ds A. Vink
van Katwijk aan Zee H. Avondmaal
Geref. Kerk 9.30 uur ds F Pijlman 6.30
uur ds D. H. Elderman, RK Kerk (zat.
7 uur) 8 9.30 en 11.15 uur.
Katwijk aan Zee Herv. Gem. Nwe
Kerk 10 uur ds 1 Wisse van Rijnsburg
H. Avondmaal 6 uur ds C. van den
Bergh Avondmaal en Dankzegging Ou
de Kerk 10 uur ds C. Treure H.A.
6 uur ds Jac. de Vos. Ichthus-
kerk 10 uur ds J. Vroegindewey H.
Avondmaal 5 uur ds A. Vink H. A.
Pnielkerk 9.30 uur ds Jac. de Vos H.A.
6 uur ds C. Treure Groen van Prln-
6tererschool 10 uur kand. J. Pronk van
Amsterdam, Zeehospitium 8.45 uur ds
J. Vroegindewey H A. Wijkgebouw.
De Hoeksteen 10 uur Dovendienst zie
kenhuis „Overduin 2 uur ds J. G. van
Trlumfatorkerk 9.30 uur ds D. H. El
derman 5 uur ds R. de Vries.
Chr. Geref. Kerk 10 uur ds H. C.
van der Ent 5 uur ds H. C. van der
Ent. Geref. Kerk vrijgem 8.30 uur ds.
Th. Hoff 3 uur ds Th. Hoff, Gereform
Kerk vrijgem. buiten verband 9 uur
ds. Z. G. van Oene van Zwolle 7 uur
ds Z.G. van Oene. Geref. Gem (Remise
straat) 10 uur Leesdienst 5 uur lees
dlenst, woensdag 7.30 uur ds van Stuy-
venberg van Rotterdam. „Volle Evan
geliegemeente Katwijk" Voorstraat 100,
9.45 uur Soefi Beweging, Universel
sportlaan 3 uur bijeenkomst voor be
langstellenden 4 uur formele Univer
sele eredienst.
Leiderdorp Herv. Geref Kerk
Dorpskerk 10 uur ds A. Geense Hoofd-
straatkerk 10 uur ds J. A. van Net
ten. Scheppingskerk 9 uur en 10.30 u
ds. G. van Loenen. 5 uur ds J. van
Netten (Interkerkelijke Jongerendienst
RK Kerk (Gaarmeesterstraat) (zat. av
7.30 UUT) 9 10.30 en 12 uur.
Lelmuiden Herv. Gem. 9.30 uur
ds. Harteveld te Rotterdam Geref Kerk
Oosterkerk 9.30 uur ds Jos G. Los
7 uur ds G. van Heeten te Nieuw Ven
nep RK Kerk (zat. 7 uur) 7.30 9.30
10 uur ds J. van der Velden (H. Doop)
Pauluskerk (Poelpolder) 10 uur ds H.
G. Oostinga (H Doop) 7 uur ds H.
G. Oostinga Geref. Kerk 10 en 5 uur
Dr A. Wind, van Leiden, Chr. Geref.
Kerk 10 en 4.30 uur ds D. H. Biesma
Geref. Gem 10 en 4 uur leesdlenst Ge
reform. Kerk 10 uur ds A. Kuyper,
van Amstelveen 2.40 uur ds. S. de
Waard van Haarlem Geref. Kerk (vrij
gemaakt buiten verband 9.30 en 5 uur
ds J. J. Verleur Oud Geref. Gem. 9.30
en 3 uur Leesdienst (woensdag 7.30)
uur ds H. van der Poel uit Ede). Ak-
tie Kruistochten Nederland Maandag
avond Gastenhuis Welkom e van gel i-
satledlenst uitgaande van de Aktle
Kruistochten Nederland ds J Gra
vendeel 8 uur. St. Agatha Parochie zat
av 7 uur 10 11.30 en 7 uur, Dependance
Poelpolder zat av 7 uur 9 en 11.30
uur, Maria Parochie zat av 7 uur 8.30
uur 10.30 12 ei. 5.30 uur, H.H. Engel
bewaarder» Parochie (zat av 7 uur)
7.30 uur 9.30 uur 11.00 uur en 5.45 uur.
Nieuwkoop Herv. Gem. 9.30 uur
ds G. van Doorn G.30 uur ds Holst te
Heelde Geref. Kerk 9.30 uur ds R W
Scholten te De Bilt 630 uur ds G de
Zeeuw te Voorschoten Rem Geref.
Gem. '10 uur ds J. van Os Chr. Geref.
Kerk 9.30 uur Dienst des Woords. 2 u
ds P. Sneep te Alphen aan den Rijn,
RK Kerk (zat. 7 uur) 7.30 9 10.45 en
7 uur.
Nleuwveen Herv. Gem. 9.30 uur
en 6.30 uur ds Noordergraaf te Ede,
Geref. Kerk 9.30 uur ds L. Oost 7 uur
ds J. Bljleveld te Rijnsburg RK kerk za
7 uur 9 10.45 en 5 uur.
Nieuw Vennep Herv. Gem. 9.30 U
DS M. H. de Jong te Amsterdam, 7
uur ds J. C. J. Bronsgeest te Den Hel
der Geref. Kerk 9.30 en 4.30 uur ds.
G. den Heeten Chr. Geref. Kerk 930
en 3uur ds P H. Seggellnk RK kerk
(zat av 7 uur) 9 11 en 7.30 uur.
Noordwijk Binnen Herv. Gem.
(In geref. kerk) 10.30 uur dr Jansen
(HA) 7 uur ds D. Keuning (HA).
Geref. Kerk 9 uur ds C. Warner, 5 u
ds R. S. Elgersma (v. d. Berghstich-
tlng) 11 uur ds Warner, Ned. Protes-
tenatenbond (Llndenplein) 10.30 uur,
mej. dr J. L. Klink RK Kerk (zat av.
7 uur) 8 9.30 11 en 12 uur.
Noordwijk aan Zee Herv. Gem.
10 uur ds' D. Keuning (HA) 7 uur dr
J. G. B. Jansen (HA) (De Rank) 10 u
kand. De Jong (Sole Mio) 9.30 tiur ds
A. L. Lapré Geref. Kerk 10 uur ds
Elgersma. 5 uur ds Warner Hervorm
de Geref. Evangelisatie (Schoolstraat)
uur ds G. van Estrik te Dordrecht 4.30
uur dr C. Graafland te De Bildt RK
Ker (zat av 7 uur) 7.30 9 10.30 en 12
uur 7 uur Duitse dienst
Oegstgeest Herv. Gem. (Groene
Kerk) 10.30 uur ds J. Irik (Paulus
kerk) 10 uur ds W. E Verdonk (Ge
meentecentrum) 10.30 uur ds M. J.
Wagenvoorde 10.30 uur (jeugdkerk) -
Ariadne Brokerhof Geref. Kerk 10 uur
prof dr J. Verkuyl (bevestiging dr
A. Wessels 5 uur (gem dienst) ds A.
J. de Jong te Leiden geref. kerk vrlj-
femaakt) 8.30 en 3 uur dienst RK
erk (zat av 7 uur) 9 11.30 12 en 6.30
uur Bonaventurakapel (zat. av. 6.30
uur) 8 10 en 11 uur Haagse Schouw
(zat av 7 uur) 9.30 11.30 en 6.30 uur.
Oudewetering Herv. Gem. 9.30 u
en 7 uur ds Lalleman (HA) Gereform.
Kerk 9.30 uur en 6.30 uur ds J. Czlrla
Rem. Geref Gem geen dienst RK
Kerk Meerkreuk (zat 7 uur) 7.45 9.15
en 11 uur.
Rijnsaterwoude Herv. Gem. 9.30
uur ds W. L. Heymanfl te Boskoop 7
uur ds T. H. Oostenbrug Chr. Geref.
Kerk 9.30 uur Dienst des Woords 2.15
uur ds G. Bouw te Schevenlngen RK
Kerk (zat 7 uur) 7.30 9.30 en 11.15 u
Rijnsburg Herv. Gem. grote kerk
9.30 uur ds H. R. J. Reijenga 5 uur
ds J. J. v. d. Krlft (Bethelkerk) 9.30
uur ds J. Batelaan 5 uur ds M C.
Koole Geref. Kerk Petrakerk 9.30 uur
dr J. C. Gilhuis Soest 5 uur ds P. H
van Gllst Rwanda (Centraal Afrika)
Immanuëlkerk 9.30 uur ds A. Vos.
Baarn 5 u dr J. C. Gilhuis Maranatha
kerk 9 uur drs A. Hofman Amstelveen
Geref. Kerk (vrijgem) 10 en 5.15 uur
leesdienst Evang. Chr. Gem. aula
mavo 10 uur ds A. H. Agtereek mmv
kinderkoor RK Kerk tuinbouwschool
(zat 7 uur) 10.30 uur.
Rijpweterlng RK Kerk 7.30 9 en 10.30
Sassen helm Herv. Gem. 9 uur
(ln geref. kerk) ds A. West ra 6.30 uur
(in Ontmoeting) Open deur dienst,
Geref. Kerk 10.30 uur ds H. v. d.
Berg 6 uur ds J. D. te Winkel, Chr.
Geref. Kerk 10 en 5 uur ds L. S
den Boer RK Kerk (zat av 7 uur) 8
9.30 11 en 5.30 uur.
Valkenburg Herv. Gem 10 uur
de heer P. Drijver uit Voorschoten 6.30
uur ds G. Zonneveld Jeugddienst met
medewerking van meisjeskoor. Gerefoi
kerk 9.30 en 6.30 uur ds Rooze Geref.
Kerk (vrijgem.) 9.30 uur leesdlenst 5
uur ds Th. Hoff.
Voorhout Herv. Gem. 10 uur ds
A. Oskamp emeritus pred. te Oegst
geest RK Kerk zat 8 en 7 uur 9 10.30 j
11.45 en 5.30 uur.
Voorschoten Herv. Gem. Dorps
kerk 10 uur ds Meijerlng bediening H.
Doop 7 uur ds D. A. Cazemler uit
Den Haag (Jeugddienst) Hulp en Hei)
10 uur ds Verheule Rijndijk 10 uur
ds v.' d. Schoot. H.A. Geref. Kerk,
9 uur en 10.30 uur ds Reedijk 5 uur
ds G. van Halsema uit Katwijk Aula
Noord Hofland 9.45 uur ds de Zeeuw
Geref. Kerk vrijgem 10.15 uur en 4.30
Uur ds A. W. Boxman uit Ede RK
Kerk Laurentius zat av 7 u 8 10 11.30
en 6 uur Moeder Gods (zat av 7 u
8, 10 10 11.30 en 6 uur.
Wiiildlnxveen Herv. Gem Brug
kerk 9.30 uur ds J. v. d. Heuvel 6.30
uur ds T. van 't Veld Bethelkerk 9.30
uur ds T. van 't Veld 5 uur ds J. v.d
Heuvel Immanuelkerk 9.30 uur en 7
uur ds N. J. Flink (HA) Geref. kerk
kruiskerk 10 uur ds B. Koekkoek
5 uur ds D. J. Modderaar Ontmoe
tlngskerk 10 uur ds D. Modderaa/
5 viur ds B. Koekkoek Chr. Afgesch
Gem 9 30 uur en 5 uur ds A. P. Ver
loop Rem. Ger. Gem 10 uur ds Mr
M. A. Klomp te Hilversum Oud Ger
Gem in Ned. Zuidkade 158 10 uur en
6.30 uur leesdlenst RK Ontmoètlngs
kerk 8.30 uur 11.45 uur en 6.30 uur
(«at av 7 uur) St Victor kerk 8 uur
en 10 uur (zat.av. 7 uur).
Warmond Herv. Gem. 10 uur ds
A. J. den Tonkelaar (HA) RK Kerk.
(zat av 7 uur) 8 10 en 11.30 uur.
Wassenaar Herv. Gem. Dorpskerk
10 uur ds J. T. Wlersma 4.30 uur kand
J. Hoek Katwijk Zee Klevletkerk 9.00
uur Jeugdkapel 11 tm 13 Jaar 9.00 u
Jeugdkerk 10 uur dr Th. C. Frede-
rikse, 10 uur ds. J. A. G. van Zanten
7 uur Applausdienst Dorpscentrum 9.30
uur kand J. Kaal. Amsterdam. 10.00
uur kinderdiensten Gebouw Shalom 10
uur Jeugdkapel 12-14 Jaar Deylerhuis
10 uur Jeugdkerk Geref Kerk 10 en
7 uur dfc v. d. Meulen (Zuid) 10 en 7
uur ds Bech. Ned. Protestantenbond,
(Lange Kerkdam) 10.30 uur ds D. A
Werner, RK Kerk Wlllibrordus (zat a'
7 uur) 9.30 11 12.15 en 5 uur Goed)
Herder (zat 5) 8.30 10 en 11.30 uui
H. Joseph (zat. 7) 7.30 8.45 10.30 12.15
en 7 uur.
Woubrugge Herv, Gem 9.30 uut
en 6.30 uur ds Franken Gereform. Kerl
9.30 uur ds Houtman Leimuiden
uur ds De Heer Leiderdorp.
Zevenhoven Herv Gem 9.30 u
ds J H. de Vree te Leimuiden 7 uur
ds Bos te Houten gez dienst met
gereform. Geref. Kerk 9.30 uur en 7
ds J. Bos te Houten RK Kerk
7 uur) 7.45 9 en 10.45 uur.
Zoet-erwoucle Herv. Gem 10 uur
S. L. Schoch RK St. Janskerk Zuio-
buurtseweg (zat 7.30 uur) 7.30 10"
11 uur RK Christus Dienaarkerk
7 uur) 8.30 10 11.30 en 6 uur.
Meerburg (zat 7 uur) 8.45 10.30 12 el
6 uur.
Zwammerdam Herv. Gem 10 uur
ds D. Goudzwaard Dankdienst voor
gewas en arbeid 6.30 uur ds D. Goud
zwaard Gez. dienst met de gerefonn-
Geref. Kerk 9.30 uur ds J. Vos te AJ-
ghen aan den Rijn 6.30 tiur ds IJ
oudzwaard Gez. dienst in Herv. Kf'J
Rem. Geref. Gem geen dienst rk Her»
(zat 7 uur) 8 10 11.30 en 5.30 uur.
Ook de offerande
is een wezenlijk onderdetl
van de eredienst. De foto
Jan Holvast) is genome* j
in de Dorpskerk te Leider
dorp.
