oeiende maanden voor
het toneel in Londen
a
len engel in de hel van Willem F. Hermans
HET DOOSJE VAN HUGO CLAUS
15
AUTORIJDEN WORDT DUURDER
MAAR HET HOEFT NIET
mlm A m JS/K m
sanitair
DAG 24 SEPTEMBER 1971
LEIDSCH DAGBLAD
0NDEN Het Royal Court Theatre kondigt een belang-
Idcende reeks toneelstukken aan voor de komende herfst,
reeks is inmiddels al begonnen met de nieuwste schepping
John Osborne, „West of Suez", die door Anthony Page
rdt geregisseerd en waarvoor John Gunter het décoront-
rp heeft gemaakt. Dan volgt in oktober Edwards Bonds twin-
e eeuwse versie van de King Lear-legende onder de korte
„Lear", met William Gaskill als regisseur en Jocelyn Her
als décorontwerpster.
november gaat David Storey's nieuwste toneelstuk in pre-
re, dat evenals zijn filmscenario voor „This sporting Life"
afspeelt rond een rugby-team; de regie van het stuk, dat
ie chancing Room" gaat heten, is weer in handen van Lind-
Anderson.
of Suez" is opnieuw een uit- i al het geld dat hij inmiddels met
an Osborne naar de gegoede zijn werk bij toneel en film (ook
t.„j astand, die hij haat en altijd als acteur) heeft verdiend, zelf bij
)cht heeft, maar waar hij door is gaan behoren.
Het is een verhaal van een stervend
tijdperk, gesitueerd op een subtro
pisch eiland, waar een Britse
schrijver, steunpilaar van de vroe
gere koloniale ambtenarij, en zijn
gezin verschillende gasten ontvan
gen. Onder hen bevindt zich een
Amerikaanse hippie, die aan het
einde de hoofdpersoon geducht de
waarheid vertelt.
Dit gebeurt naar de typische Osbor-
ne-trant: schimpend, maar zó hard
en ongeremd, dat het de taal. die
hedendaagse Amerikaanse toneel
schrijvers gebruiken, op bheegeleuter
uit de Victoriaanse tijd doet lij
ken.
„Lear" speelt in het verleden, maar
de stilistische benadering van het
stuk is onmiskenbaar die van een
aan het heden denkende moralist.
Geweld en wreedheid worden er in
deze visie zo dik bovenop gelegd,
dat het Shakespeare's origineel in
alles overtreft.
Er wordt zelfs al beweerd, dat er
meer moorden, verminkingen, aan
randingen en andere gruwelen ln
Bonds „Lear" voorkomen dan in al
Shakespeare's stukken bij elkaar.
Dat verder buiten beschouwing ge
laten is „Lear" net als Bonds an
dere allegorische drama's, een vrij
geloofwaardig, zij het afstotend
beeld van de wereld zoals die heden
ten dage is.
Het National Theatre heeft dit sei
zoen het New Theatre in het West
End betrokken, daar gebleken was,
dat aan de enorme vraag naar
plaatsen in hun vroegere schouw
burg, het Old Vic Theatre, niet vol
daan kon worden. In het New
Theatre zijn Pirandello's „De regels
van het spel" en Giraudoux „Am
phitryon 38" de huidige attracties.
Later deze maand worden zij ge
volgd door „Tyger" van Adrian Mit
chell, over het leven en de werken
van de dichter William Blake, en
door „Danton's dood" van Geor
ge Büchner, wat Jonathans Mil
lers zwanezang zal worden als re
gisseur; hij gaat zich daarna weer
geheel wijden aan zijn oorspronke
lijke beroep, medicus.
Het nieuwe stuk, dat de Royal Sha
kespeare Company in het Aldwych
Theatre in première heeft gebracht
is „De Vijanden" van Maxim Gorki,
voorzover bekend in Engeland nog
niet eerder in produktie genomen.
En verder staat Arnold Weskers
nieuwe werk „The old Ones" op
stapel, gekenschetst als „een kome
die in twee bedrijven en twee - en-
twintig taferelen". Het is het konse-
kwente vervolg van zijn vorige stuk
„Friends", dat zich afspeelde in een
Joods milieu van mensen op mid
delbare leeftijd.
„The old Ones" is gesitueerd in
Joodse kringen, waar de meerder
heid van de mensen zeventig Jaar
en oider zijn. Het is wat sentiment
betreft een karakteristiek Wesker-
stuk en eindigt met een berustende
dialoog over de onvermijdelijk
heid van de dood.
ZEFFIRELLI
Franco Zeffirelli, de Italiaan, die
films als „Romeo and Juliet" en
„The taming of the shrew" op zijn
naam heeft staan en enige jaren
geleden „Much ado about nothing"
bij het National Theatre ensceneer
de, zal, naar verwacht wordt, dit
jaar terugkomen voor Goldoni's
„Mirandolina".
Maggie Smith, die een film-Oscar
won voor haar rol in „The Prime
of Miss Jean Brodie", en haar echt
genoot Robert Stephens zullen er de
hoofdrollen in spelen. Het koppel
zal ook te zien zijn in Noel Co-
FRANCO ZEFFIRELLI
wards vermaarde blijspel „Design die van zijn Zwitserse villa naar
for living", dat de bejaarde auteur. Londen komt, self zal regisseren.
et een nieuwe roman van
lem Frederik Hermans weet
ongeveer wat hem te
hten staat: een glashelder ge-
even, mistroostig verhaal met
velen een dubbele bodem,
was al zo met „De donkere
:er van Damocles", en sterker
met „Nooit meer slapen",
raan nu al verschillende ont-
ende beschouwingen zijn ge-
De eerste roman laat zich
n als een thriller, de tweede
een reisverhaal. De inhoud
de vertellingen dient om de
htere levensbeschouwing van
schrijver te verdedigen.
de nieuwe roman die Herin-
ngen van een engelbeivaar-
heet, schakelt de auteur
hel ieW als een alwetende schrij-
uit door een geniale kunst-
rp toe te -passen die uniek is
nenig gelovige lezer het theo-
sche gras voor de voeten zal
LI, maaien. De verteller is de be-
trmengel van de hoofdper-
i.
onzichtbare, katholieke wezen,
[jjirust met vleugels, geheel inge-
op menslievendheid en op het
Pinnen van de duivel, vertelt
hem overkwam toen hij gedu-
!e de vijf oorlogsdagen van 1940
achtendertigjarige officier van
justitie Bert Alberegt met goede in
fluisteringen op het rechte pad
moest houden.
De naam Alberegt - fijne kluif voor
pluizers die in „reeds-berecht" het
onafwendbare noodlot mogen ont
dekken - is al een sleutel om een
dubbele bodem open te gooien.
Bert Alberegt brengt een Duits-
Joods vriendinnetje dat naar Ame
rika wil vluchten aan boord van
een schip, slaat op de terugweg om
sneller thuis te komen een verboden
rijweg in en rijdt een kind dood
Na in verwarring in de rechtzaal een
j verkeerde eis te hebben gesteld,
wordt hij in het huis van zijn moe-
I der feestelijk opgewacht door faml-
j lieelden en vrienden die de muzika
le moeder na 'n succesvol concert
hulde brengen.
Intussen zit ook de engel in zak en
as omdat hij heeft gefaald Hij
heeft zich onderwijl meer met het
lijden van de mensheid bezig ge
houden dan met de smart van zijn
beschermeling. Deze onoplettendheid
heeft de dood van het kind tot ge
volg gehad. Maar gelukkig is daar
de duivel om Alberegt het zwijgen
op te leggen. De duivel is een heel
vervelende gelijkhebber, die consta
teert op welk een handige manier
in het nauw gebrachte mensen van
mening kunnen veranderen.
Herman's is een grootmeester in het
weergeven van de hypocriete klets
koek waarmee mensen zich troosten,
geruststellen of verdedigen. De en
gel rilt en siddert van de onheilige
gedachten waarmee het kwaad
wordt goedgepraat. Dat kwaad is de
naderende oorlog en het zwijgen
van Alberegt over de dood van het
kind.
Terwijl de engel waarschuwt dat
alleen de liefde telt. zegt de duivel
dat God in zijn alwetendheid naar
de bekende weg vraagt .waarmee de
mens is vrijgepleit. Er komt wat
komen moet.
Het is griezelig toevallig dat een
van de aanwezigen in het huis van
Alberegts moeder over hetzelfde
kind begint te praten dat door Al
beregt is doodgereden en in de
struiken gegooid.
De engel kan wenen of niet: Albe
regt houdt zijn mond. Gelukkig
komt de oorlog hem te hulp. Waar
zoveel doden vallen, komt een ver
mist Joods kind er niet meer op
aan. En wat zou het ook? Als een
bom in een straat valt en een
vrouw in stukken rijt, constateert
de engel dat de Moedermaagd ter
stond neerdaalt en de vrijgeworden
ziel omhelst. Hemelse muziek weer
klinkt.
De roman is als een computer
waarin reeksen misverstanden vak
kundig worden geprogrammeerd
Dan blijken bedriegers aan het slot
van het boek Juist eerlijke mensen
te zijn geweest. Doodgewaanden ko
men vrolijk hun blunders vertellen.
Mensen die moreel verontwaardigd
zijn omdat in Duitsland boeken in
het openbaar werden verbrand, sto
ken bij het naderen van de Mof in
de tuin een vuurtje om er Heine,
Thomas Mann, Ter Braak en al die
anderen mee te kunnen verbranden.
Dat Hermans op zere tenen gaat Hij ontmaskert alle houdingen
staan is wel zeker. Maar dat hij
het doolhof waarin de menselijke
komedie zich afspeelt naaldscherp
weergeeft valt niet te ontkennen.
oelig
Hugo Claus: Dag, jij. De Be
rge Bü (Amsterdam)
Verrast wordt een mens tegen
woordig maar zelden met lite
ratuur van eigen bodem en ze
ker niet met poëzie. De moder
ne poëzie verschijnt in de regel
de uitzonderingen daargela
ten natuurlijk in kleine
bundels waarin nogal gelijkvor
mige sentimenten worden uit
gedrukt in een soort taalacro
batiek die soms moeilijk te
volgen is. Wat dit laatste be
treft. is het bij Claus zo: hoe
beter te volgen hoe beter het
vers. Maar hij is dan ook een
dichter.
HUGO CLAUS
De verrassing zit hem ditmaal
ln de vorm van de uitgave.
Onuitgepakt hield ik iets in
mijn hand dat gezien de naam
van de uitgever een gedrukt werk
moest bevatten. Het pakje had
ongeveer een omvang van ze
ven bij twaalf bij vier en in
eens moest ik denken aan uit
gaven van ongeveer veertig
jaar geleden toen Jan Greshoff
b.v. er plezier in had om piep
kleine verzendboekjes de wereld
ün te sturen. Maar het pakje
ran nu voelde toch te hard
lan om een stel ingenaaide
boekjes te bevatten. Mijn
nieuwsgierigheid niet langer
onder de duim kunnende houden,
rukte ik het pakpapier eraf en
stond totaal bouche bée met ln
mijn hand een paars fluwelen
doosje. Op dat doosje stond in
een kadertje met gouden cur
siefjes „Hugo Claus. Dag, jij".
Ik kreeg waarachtig even het
gevoel dat het speciaal voor
mij gemaakt was, maar aange
zien ik Claus zelfs nog nooit
gezien heb, was dat uitgesloten.
Onmiddellijk daarop kreeg ik
nog een herinnering en wel
aan de Koninklijke Bibliotheek
in Den Haag, alwaar het mij
overkomen is, dat ik een boek
je van de oude Mina Kruse-
mann niet mee naar huis
mocht nemen omdat het in
paars fluweel gebonden was.
Enfin, ik heb het zoete doosje
opengemaakt en de inhoud
nee, niet omgekeerd, maar aan
het witte lintje voorzichtig
uaar boven getrokken. Na dit
gebaar zat ik met in mijn
oand een stapel roze, door hun
ronde hoeken wat ouderwets
aandoende visitekaartjes. Mooi
glanzend en zeer helder in cur
sief met paarse inkt bedrukt
Op ieder kaartje een vijfregelig
vers. Volgens de colofon was ik
ln het bezit gekomen van:
DAG, JIJ, tweeënzestig Mad
Dog Stanzas, traditioneel voor
behouden aan poëzie van dron-
kelieden en waanzinnigen.
Copyright C 1970 Hugo Claus,
Amsterdam.
Uitgave De Bezige Bij Amster
dam 1971. Dntwerp Tessa Fagel
Letter Monotype Baskerville
Druk Mouton en Co, Den Haag
Doosje vervaardigd door NV
Zuid-Hollandsche Cartonnage
fabriek Delft
ISBN 90 234 5104 X.
Alles bijzonder begrijpelijk en
duidelijk, behalve die laatste
letters en cijfers natuurlijk,
maar die zullen wel iets te
maken hebben met de inpak-
ster. Voor als u wat te recla
meren hebt, weet u wel.
Daar zat ik dan met tweeën
zestig dolle honden coupletten,
Literaire kroniek
door
Clara Eggink
allemaal los. Ik schrok bij de
gedachte dat er wel eens ver
band tussen kon zitten en dat
je ze dus weer op volgorde
moest zien te krijgen. Maar
dat viel gelukkig mee. Het eni
ge verband bestaat daaruit dat
ze allemaal hetzelfde onder
werp hebben, de copulatie. Post
soitum triste est, zeiden de ou
den reeds en daar schijnt niet
veel in veranderd te zijn, se
dertdien. Het zijn sombere vijf-
regeligers, zoals dat heden ten
dage behoort te zijn doodern
stig, lach loos. Zo op het eerste
gezicht, snap Je niet hoe ie
mand nog plezier kan hebben
in het liefdesspel als het zulke
doffe reacties oproept. Maar er
zit gelukkig meer in. De verzen
drukken een combinatie uit
van bezetenheid en teleurstel
ling en ik wil aannemen dat
juist het uitdrukken van dat
sombere en ontoereikende de
zin van deze verzen is. Het
aantal van de verzen echter,
bet zijn er tweeënzestig, zoals
Ik al zei, wijst weer op een
icoppig volhouden; waarschijn
lijk in de hoop eenmaal toch
iets te herkennen van de eeu
wenoude illusie van de erotiek.
Of misschien is het ook dit
niet. Er kan ook een afwijzen
in staan van de neiging altijd
weer te hopen; een afwijzing
die een zich strikt houden aan
het puur lichamelijke van
bronst, geslachtsdeel, vijandig
heid tot middel heeft. „Een
pil! Een spuit! Ik wil uit dit
ijs!"
Een paar voorbeelden van deze
erotische reacties:
Het schaapachtige van kussen/
sn er in verpakt:/ verwachting,
hitte, gelach, gehinnik/ Ik lig
ln je blik/ en wacht er, ver-
aoht er." Of
„Aankleden. In stretch-panties
persen/ wat ik heb aanbeden.
Dé geledingen/ verdelen. Je
voet beweegt en ik denk/ dat
jij denkt dat ik bij Je hoor./
Zoiets als een winterteen".
De methode is duidelijk: niet
denken, alleen reageren met
woorden op een situatie. Het
noemen van de dingen waar
door deze invloed krijgen. En
het merkwaardige is dat deze
rijmen toch koel en cerebraal
aandoen.
En al die tegenstrijdigheid ver
pakt in rouwpaars en Elisabeth
Arden roze. Het geheel had ei
genlijk ook nog geparfumeerd
moeten zijn, met Vent Vert
bijvoorbeeld.
waartoe het leven dwingt. Zo zegt
hij over een van de hoofdfiguren uit
de roman, de uitgever Losecaat. di
recteur van de N.V. „Boek/Boek"
trara wie zou dat kunnen zijn?)
dat deze minzame man iedereen als
een vriend tegemoet komt: „Harte
lijke begroetingen behoren tot de
standaard werkzaamheden van zijn
bedrijf."
Komisch en tevens navrant be
schrijft hij het hoogst arrogante
Garbo-achtige meisje Gerland. dat
niet langer een „lelie op een graf"
lijkt te zijn, maar tijdens de ruzie
met haar platpratende oom gewoon
een volksmeid wordt.
De reeks ontmaskeringen zet zich
in de gehele roman voort. De duivel
zegt: „Wij zijn niet van wij zijn.
maar wat de wereld van ons weet".
En in deze hel zoekt Alberegt vlijtig
pepermuntjes etend telkens naar
een nieuwe nooddeur om aan zijn
duivelse Ik te ontkomen. Tot ver
driet van de engel die tenslotte he
lemaal op de achtergrond raakt,
ontkomt hij alleen aan zijn ont
maskering.
Niemand zal ooit weten dat hij een
kind heeft doodgereden, maar zijn
zekerheden zijn kapotgemaakt, zijn
broer hangt zich op, zijn liefje is
voorgoed verdwenen, zijn zogenaam
de vrienden die hem met geld zou
den helpen hebben hem belazerd,
en een vermeende vijand heeft het
goede met hem voor gehad.
Evenals in „De donkere kamer van
Damocles" worden in deze roman
de menselijke verhoudingen door de
oorlogssituatie als onder een ver
grootglas gelegd. Evenals in „Nooit
meer slapen" zegeviert het misver
stand en loopt alles naar het abso
lute nulpunt.
Voor menige lezer zal het een ha
chelijke onderneming zijn om een
nieuwe roman van Hermans ter
hand te nemen. Zijn boeken hebben
de eigenschap om na lezing aan be
langrijkheid te winnen.
Dubbele bodems worden pas na eni
ge tijd doorschijnend. Zo meenden
velen dat „Nooit meer slapen" moei
lijk kon worden overtroffen. Nu hij
het thema der ontkenning opnieuw
vanuit een andere hoek heeft bena
derd, doet het wat geforceerd aan.
wat geforceerd aan. Er is teveel
Er is teveel overhoop gehaald.
Het virtuose spel met de emet
heeft echter een onweerlegbare
waarheid opgeleverd: Alberegt en
alle andere veroordeelden zijn engel
noch duivel, want - aldus Herman*
- het leven is een boek. door God
en de Duivel afwisselend geschne-
RICO BULTHUI®
Willem Frederik Hermans: He
rinneringen van een engelbewaar
der"
Uitg.: De Bezige Bij AmMe>rdam
—1971.
Prijs: 17,50.
ADVERTENTIE
openingstijden dagelijks
van: 9.00-17.00u
vrijdags van
19.00- 21.00u
zaterdags van
9.30-13.30 u
ADVERTENTIE
Heeft U wel eens berekend hoeveel geld u uit zou sparen door
met een MERCEDES BENZ diesel te gaan rijden? Makkelijker
nog de LI AM-adviseurs willen het graag vrijblijvend voor U
uitrekenen.
1 liter diesel olie kost nog geen 24 cent.
Wanneer de aanschaf van een nieuwe MERCEDES BENZ 200D
of 220 D U te begrotelijk zou zijn, bieden wij U de keus uit
11 occasions bouwjaren 1969, 1970 en 1971. Km.standen vanaf
16.000 km. in de kleuren blauw, groen, wit grijs, beige en wit.
Neemt U e
44545) orn
5 contact op met de N.V. L.I.A.M., Vondellaan 45. Leiden (telef.
voor te laten rekenen dat autorijden goedkoper kan met een
MERCEDES BENZ DIESEL.
VONDELLAAN 45 LEIDEN TEL.44545
