Meer gezondheid voor Indonesië
Inheemse vroedvrouw
wordt ingeschakeld
Vrouw niet afkerig van
geboorteregeling
Honderdfrontenoorlog tegen ziekten
en vooral onbegrip
miïïjjJkZr*
door
i Ewout Janse
&ATERDAO SI OKTOBER 1870
LEIDSCH DAGBLAD
PAGINA 17
y* Doekoens inheemse vroed-ja. Vaak duwrt de cursus langer \welijk. Aan het eind van de weg
rouwen krijgen eenmaal in de dan zes maanden. Vrijwel allen wacht de doekoens een UNICEF-
eek les in hygiënische verlos- zijn zij analfabeeten aanvan- uitrusting en het prestige van een
unde in het consultatiebureau kelijk nog bijgelovig. De lessen diploma,
oor moeder en kind in Sokarad- moeten eenvoudig zijn, aanschou- I
POERWOKERTO-Midden-Java (GPD)
van Rakisem is hulpje van een tani in een klein dorpje,
verdiensten 1000 roepiahs in de maand, een tientje. Voor
£)e man ning-programma Dr. Pieter Soem-
boeng, die de actiegroep geboortere
geling van het ministerie van Volks
gezondheid leidt, zegt dat twee mo
il- i i tieven de campagne beheersen: de
aanvulling in natura zorgt het wonder van de dessa, die gezondheid van moeder en kind en
goedgeefs is en vruchtbaar. Maar een worsteling om het de explosie der bevolking, die Jaar-
bestaan blijft het, want de zegen der vruchtbaarheid ligt
ook over het huisje van Rakisem gespreid. Tien kinderen
heeft zij gehad. Vijf zijn er gestorven aan malaria en aan
kwashiorkor, de ziekte, die een gevolg is van slechte, een
zijdige voeding.
Dat kan niet doorgaan, zegt zij.
was 16 toen ik trouwde, nu ben ik
32, altijd bezig en wat helpt het nog!
Als zo menig dorp op Java is ook die
desa bij Poerwokerto van elektrici
teit verstoken. Hoe gaat dat de
olie voor de lampen is duur, vroeger
vier roepiahs. maar kort daarop 13,
en een liter is zo opgebrand.
Het licht wordt vroeg gedoofd en in
het donker van zo'n kamponghuis is
het minnen het enige vertier.
ik bureaus daarvoor ingeschakeld, ter-
lijks met ca. 3 procent stijgt
"Maar Je kunt by een bevolking
die nog gedeeltelijk analfabeet is en j
bovendien arm. niet aankomen met
abstracties over bevolkingsdichtheid j
en betere ontplooiingskansen. Ze we-
ten gewoon niet waar je het over
hebt". De nadruk valt daarom op j
een inleefbare werkelijkheid. "Wij
wül er 5000 a 6000 nodig zijn. voor- vinden pas gehoor als we betogen,
zien van alle soorten voorbehoedmid- dat minder kinderen gezondere kin- 1
delen. Het werk wordt door UNICEF, deren betekent, minder sterfte, min- I
kinderfonds der VN, gesteund in de der armoede. Daarbij zoeken we het
vorm van financiële steun aan de niet in aansporingen als transistorra-
cursussen voor verpleegsters en dio's of geldelijke beloning, maar uit- van het parlement), zyn deze bezwa-
kraamverzorgsters, die zich ook met sluitend in overtuigende informatie ren verstomd. Maar nog wel leven
de voorlichting over gezinsregeling en in gratis behandelen Zy py een aantal religieuze leiders,
bezig houden. vooral op Oost-Java en dat ondanks
Enkele duizenden zijn er nu opge- Vruchtbaarheid het feit dat een rechts-orthodoxe fi-
leid. sleutelfiguren voor het weisla- 1 guur. staatsminister dr. Adham Cha-
gen van de actie Maar er zyn er j _De weerstanden zyn nog i™*-| iWf voorzitter is van het minister-
nog veel te weinig. Indonesië telt ijk' tÊÊ
Het Nederlands Comité UNI
CEF wil het kinderfonds van de
Ver. Naties ter gelegenheid van
zijn 25-jarig bestaan een ge
schenk aanbieden door de adop
tie van een omvangrijk ge
zondheidsproject in Indonesië.
Voor de uitvoering van dit plan.
dat vier jaar duurt, is in het
eerste jaar 1971 een be
drag van f 7.960.000.- nodig.
Het totale aandeel van UNI
CEF zal tot en met 1974 on
geveer f 20 miljoen belopen. In
donesië zelf zal ongeveer het
viervoudige van dit bedrag op
brengen.
Het Nederlands comité wil
zich beijveren om dit bedrag in
de komende vier jaar byeen te
brengen door acties bij het pu
bliek, by verenigingen, scho
len en andere instellingen.
Ter gelegenheid hiervan be
licht onze medewerker Ewout
Janse een aantal aspecten
van de Indonesische gezond
heidszorg. waarvan de verbe
tering vooral sinds 1968 syste
matisch wordt nagestreefd.
iring.
SOKARADJA, Midden-Java (GPD) Doekoens mogen
ietige en tamelijk morsige vrouwtjes lijken, bij de desa-
ewoner staan zij nog in hoog aanzien, toegerust als zij heten
iet magische krachten en als inheemse vroed- en genees-
rouvven beschikkend over leven en dood. Hun handelen leidt
aak tot dood en te weinig tot leven. Maar gelaten aanvaarding
an wat de hogere macht beslist is nog te dikwijls de reactie
an dè desa.
Die traditionele gezindheid is één
in de grote hinderpalen op de weg
lar rationeler gezondheidszorg, die
nds 1968 door de centrale regering
die van de 26 provincies wordt
igestreefd.
In Sokaradja. bij Poerokerto. zit
n bonte groep doekoens de wester
bezoeker op te wachten. Zij be
oeten hem gretig met beide han-
n uitgestrekt, vingers en handpal-
en vuurrood van de sirih en zitten
weer keurig terneer. Ze lijken
slopgevoede schoolmeisjes en
jenlijk zijn zij dat ook wel. Sinds
n maand of wat volgen zij de spe-
ile cursus, die een vroedvrouw
n het plaatselijk gezondheidscen-
um geeft. Dat gebeurt op veel
aatsen in de archipel onderdeel
het nieuwe basisplan voor ver
tering van de medische en hy-
ënische voorzieningen in Indonesië.
impel
Het is simpel. De doekoens zyn
achtig en als Je ze niet kunt uit-
hakelen. dan moet je ze voor je
gen doelen inschakelen. Niet, dat
doekoens branden van vernieu-
ngslust. Maar invloedrijker dan zij
vaak nog het dorpshoofd, de loe-
h en als deze beslist dat de doe-
ens de cursus van zes maanden
lgen moeten, dan is dat woord
wet.
Vervolgens is het niet zo simpel,
et voor de doekoens, die uit een
reld van overgeleverde poespas
domein vol verwarrende klini-
ïe nieuwigheid betreden. En even-
n simpel voor de docente-kraam-
rpleegster, die maar moet zien hoe
met het gesproken woord en veel
nschouwelyk onderwijs modern in-
!ht ent op deze weerbarstige stam-
Want op één na is dat hele
oepje in Sokaradja analfabeet
De opleiding duurt dan ook vaak
iger dan een half jaar. Blijft aan
t eind van de vol angst en bijge-
if ingeslagen weg de verlokking
een diploma en de fraaie doe-
en-uitrusting met eenvoudige hulp-
ddelen, die door het kinderfonds
D de V.N., UNICEF, gratis wordt
rstrekt. Die doekoens moeten in
n praktyk wel aan de nieuwe nor-
sn blijven voldoen zo niet, dan
ken zij het papiertje en hun uit-
sting kwijt en daarmee het moei-
im verworven prestige.
stoffeerde werkelykheid van Terla-
tih en al die andere vriendelijk knik
kende doekoens. Wel weet zij dat ze
per bevalling dadelyk 50 roepiahs
krijgt, een levende kip, wat rijst, en
als alles goed gaat nog een paar
keer dat geldbedrag. „Maar ze leeft
bij de dag." laat de docente weten,
wat weten deze vrouwen van ver
diensten op langere termijn een
week, een maand?
Wat dat betreft is het leven in de
desa zichzelf nog gelyk gebleven
alleen moet Je maar hopen dat die
bevallingen met meer hygiënische
garanties zyn omgeven. En dat is al
heel wat. En via die doekoens, nog
steeds meer gezien dan zo'n buiten
de gemeenschap staande officiële
vroedvrouw, kan ruimer begrip
voor gezondheidszorg en hygiëne op
den duur ook doordringen tot de be
volking zelf. Niet dadelyk, zegt la
ter de gemeente-arts van Sokarad
ja. Het zal nog veel tyd vergen
voordat uit de 60.000 desa's van In
donesië bruikbaar cijfermateriaal en
inzicht omtrent de resultaten kan
worden verkregen.
Hoe dat allemaal uitwerkt in die
verspreide, verafgelegen dorpen, is
dus onzeker, maar wat er aan cij
fers is, lijkt indrukwekkend. In het
gebied rondom Poerwokerto heeft de
helft van de 1300 doekoens de cur
sus gevolgd, in de provincie Oost-
Java (ruim 14000 inheemse vroed
vrouwen) eveneens. En volgens cij
fers van UNICEF zijn er in de eer
ste negen maanden van vorig Jaar
4628 doekoens geslaagd en waren er
nog eens 11.000 in opleiding. Sinds
1960 zijn er in totaal 45.000 van die
vrouwen „omgeschoold" en inge
schakeld in het vernieuwingsproces
van de Indonesische gezondheids
zorg.
Traditie
Zo goed en zo kwaad als dat gaat,
natuurlijk. Er is verbetering, lang
zame vooruitgang. Maar traditie is
een taai leven beschoren, ook bij de
medische zorg voor moeder en kind.
En de helft van al die doekoens in
dat eilandenrijk is nog niet bereikt
oMxx v.1 De weerstanden zijn nog groot.
Angst nog veel te weinig. Indonesië telt Niet zozeer van de zijde der politie- C01^itg dat het FP-programma co-
5000 vroedvrouwen op een bevolking ke partijen, waarvan vooral de gods- ördineèrt
Vertier? Rakisem sloeg de angst van 118 miljoen, dat is één op de dienstige en sterk-nationalistische
om het hart. Over de transistorradio 22.000. terwijl dat 1 op 5000 zou moe- groeperingen in het begin der jaren Op Java. zegt Soemboeng, zyn 140
van een buurvrouw kwam dat ver- ten zijn. Animo voor opleiding is er '60 nog argumenten opperden tegen godsdienstige leiders ondervraagd,
haal over geboortenregeling en lief
de zonder voortdurende vrees. „Toen
besloot ik om naar de kliniek te
i gaan, mijn man vond het goed. het
j is myn eerste bezoek De verpleeg-
I ster heeft iets gezegd van een spi-
raaltje waar je niets van merkt.
I "Dat wil ik wel, ik zal me gelukki-
1 ger voelen", zegt Rakisem. Is ze van
j plan daarover met de buurvrouwen
te spreken? "Ja. ik ben niet de eni
ge in het dorp".
Naast haar op die bank van de
I districtskliniek zitten twee andere
j vrouwen, dezelfde problemen, het
zelfde verlangen. Zo dringt via radio,
affiches en brochures met beeldver
haaltjes de mare van de geboorten-
regeling door in Indonesië, vooral op
I dichtbevolkt Java, Bali en Madoera,
480 inwoners per km2, maar in de
grote steden wel 5000 tot 10.000.
genoeg. Maar veelgehoorde klacht de prop., g :i.ia voor geboorten) ege- Vyf wezen gezinsplanning geheel af,
de regering geeft en neemt ling: een beperkt bevolkingsaantal anderen stemden voorzichtig in. maar
veel van die meisjes krijgen na hun "speelde de imperialisten in de verzetten zich tegen het spiraaltje,
opleiding geen aanstelling vanwege kaart", family-planning was "een omdat dit middel in stryd met het
het krapgeld-beleid van de regering vergiftiging van het volk van binnen goddelijk gebod de vruchtbaarheids-
Djakarta. uit", het land kon wel 240 miljoen behandeling belemmert. (Een be-
De uitbouw van een geïntegreerde monden voeden. Onder de druk der zwaar dat nog sterker tegen het con-
gezondheidszorg verkeert in een pril omstandigheden ten misschien ook doom, "belediging van de mens",
stadium, dus ook het family-plan- door de sterk afgenomen betekenis geldt
Voorlichting
Sinds kort wordt die actie door het
ministerie van Volksgezondheid sys
tematisch gevoerd als onderdeel
van de algemene gezondheidszorg.
Tot nu toe zyn ruim 800 consultatie-
I of onbereikbaar. Tegenover zeker
optimisme, dat de cijfers kunnen
wekken staat nog steeds de klacht
van zo menig provinciaal inspecteur
j van de volksgezondheid„Die doe-
koens prutsen net zo lang tot de
I arts er ook niets meer aan kan doen.
Dan overlijdt de patiënt in een zie-
j kenhuis en dan heet het: „Zie Je nou
I wel, zo'n moderne dokter! Nee, er
is vooruitgang, maar wat wij doen
is nog niet veel meer dan prikken
j aan de oppervlakte."
Het is een realistische zienswijze,
j die de bezoeker op zyn rondreis over
Java menigmaal wordt ontvouwd.
•41
eermoeilijkheden
lejaarde Terlatih, een van hen,
in zangerig Javaans dat ze
rst de schrik om het hart had. Het
B zo andersEn de Jongeren
iden het beter vol, de ouderen,
kunnen dat niet meer." (De do-
ite voegt er tussen, dat tachtig
«ent leermoeilijkheden heeft, hoe
i het anders met deze verstarde,
baal ongeschoolde breinen?) Zelf
Terlatih zestig, „Ik zit al zes jaar
het vak, zelf heb ik één kind ge
il. Grote hilariteit bij de an-
e doekoens. wat is één kind in
land. En hoeveel kinderen van
deren zij ter wereld heeft ge-
cht? Diep nadenken. „Wel twee-
iderd," gokt zij dan. Over het
ital overlevenden ontbreken de
&rs.
)f ze al van geboorteregeling heeft
loord, de „keloearga berentjana,"
uit Djakarta nu zozeer wordt ge-
bdikt? Welzeker heeft ze dat, op
cursus. En in de verwachting,
i de vragensteller van verre zo-
I gaarne verneemt, voegt zij er
i toe: „Steeds meer mensen in de
a willen niet zoveel kinderen
er." Wat vindt Terlatih daarvan?
tekenen minder kinderen niet
ader verdiensten?
_it nu is een vraag, die geen doel
jft In de nog rijk met kinderen ge-
DJAKARTA (GPD) „Milieu-
lieuverontreiniging? In onze
verontreiniging? In onze situa
tie is het beter op hoge leeftijd
aan kanker te sterven dan op
jeugdige leeftijd aan malaria".
Een uitspraak als een vuistslag
opgetekend uit de mond van prof.
dr. Loejie Soelianti Saroso. Als di
recteur-generaal afd. besmettelijke
ziekten van het ministerie van Volks
gezondheid is zy een van de belang
rijkste figuren voor de verbetering
van de gezondsheidszorg in het ka
der van Indonesiës vijfjarenplan.
Zy weet: Het land is nog lang
niet toe aan de luxueuze zorgen van
de verzorgingsstaat. Teruggekeerd
uit het rijke Europa heeft zy een
taak van generaties aangevat, zon
der illusies, maar ook zonder wan
hoop.
De opmerking over milieuveront
reiniging volgt op de argeloze vraag
of grootscheeps gebruik van DDT
niet óók grote gevaren oplevert.Kor-
zelige reactie. Volksvijand malaria
is belangrijker dan een ver verwij
derd risico nü moeten huizen wor
den bespoten, muskieten worden uit
geschakeld.
Minimum
En dat volgens een minimum-pro
gramma. op Java. Bali. Madoera.
"aan andere gebieden komen wy
niet eens toe, wat wilt u?" Dr. Soe
lianti berust voorlopig. 'DDT is
duur, malariabestrijding krygt al
meer dan de helft van het budget,
meer dan alle andere besmettelij
ke ziekten tezamen".
Soekarno's overmoedige go to heli-
Jaren 1964 en '65, waarin de relatie
met de volkerenorganisatie verbro
ken werd en de VN-organen als
WHO en UNICEF (kinderfonds VN)
gedwongen waren hun hulp te sta
ken, hadden een sterk verminderd
bezoek aan klinieken en consultatie
bureaus tot gevolg, in 1964 nog
16 1/2 miljoen, twee jaar later
4 1/2 miljoen (thans weer gestegen
tot oa. 7 miljoen). Melk werd niet
meer verstrekt, geneesmiddelen ont
braken en de malaria tot dan tame
lijk systematisch bestreden, vlamde
weer op
Ook de strijd tegen die andere
volksvijand, de t.b.c., stokte, terwijl
onafgebroken actie was vereist. Per
1000 inwoners hebben wij zés open
tbc-gevallen, zegt prof. Soelianti. Ge
volg ongetwijfeld van slechte hygië
ne. armoede en vooral ook overver-
nipeidheid bij de velen die gedwon
gen zijn verschillende baantjes te
nemen de lachwekkend slecht be
taalde ambtenaren voorop. Gezond-
heidsinspecteur dr. Adjidarmo van
de provincie West-Java verklaart in
Bandoeng: "Als een ambtenaar hier
langer dan 14 dagen ziek is, lijdt hij
meestal aan t.b.c. door overwerkt
heid, te weinig slaap, verminderde
weerstand". Om bij te verdienen
werkt hij desnoods als bestuurder
.an een fietstaxi.
Isolement
In de jaren van isolement stond
_>ok de toevoer van het preventief
BCG-vaccin stop, dat voordien door
UNICEF op ruime schaal werd ver
strekt. Nu is de toevoer weer op
gang, maar in feite zijn bestrijding
en voorkoming nog maar net begon
nen in dit geografisch zo ingewikkel
de land: zelfs in het gebied van
groot-Djakarta ligt een aantal
eilandjes vier uren varen van de
stad vandaan.
"Het is de bedoeling dat 80 pet.
van alle kinderen door BCG wordt
Kraamverzorgsters zijn de
sleutelfiguren voor betere ge
zondheidszorg. Opleiding van
meisjes op de school in Poerwo
kerto, Midden-Java,
beschermd", aldus prof. Soelianti.
Maar hoe lang zal dat duren. Zelfs
de meest geslaagde campagne, te
gen de framboesia. zal in de afwik
keling nog negen jaar vergen. "Eén
injectie met pencilline «eveneens
door UNICEF verschaft) is al zeer
effectief. Tachtig procent van de be
volking kon worden onderzocht en
behandeld, maar die andere 20 pet.
in de buitengewesten, waar naar
schatting nog 5 miljoen patiënten
voorkomen, kan nog lang duren".
Voor deze ziekten, evenzeer als
voor de (sterk teruggedrongen) pok
ken en de nog steeds veelvuldige le
pra, voor cholera en pest geldt de
noodzaak van snelle opsporing en
behandeling. Vandaar dat groot
scheepse, in 1968 geïntroduceerde ba
sisplan voor een samenhangend ge
heel van ziekenhuizen in steden, pro
vincies en districten en van geïnte
greerde gezondheidscentra en con
sultatiebureaus op het platteland.
Sterk op de voorgrond staat de ver
betering van de hygiënische leefge
woonten en het leefmilieu zo ooit,
dan geldt in dit arme land dat voor
komen aanzienlijk goedkoper is dan
genezen.
I Mensen die preventief werken, maar
ook ziekten kunnen herkennen. En
die in staat zijn de instelling van het
publiek te veranderen. Bevinding in
de gemeentelijke gezondheidscentra
in Bandoeng en Poerwokerto (stede
lijke gebieden dus)slechts 20 pet.
van de bevolking maakt gebruik van
de medische diensten.
Planning is meer een kwestie van
houding van de methode, het geldt
i voor de planners van de volksge
zondheid en voor het publiek, dat
het moeilijk bereikbaar object is van
dez zorg. Een werk van lange adem
I dus, van geduld. Voor Indonesië, en
I voor WHO en UNICEF, die onop
vallend maar effectief voortgaan
i met hun steun voor middel van ad
viezen en in natura. Geneesmid
delen, pompen voor betrouwbaar wa
ter, auto's (brom) fietsen voor de
werkers in de verre desa's, finan
ciële steun aan de vele cursussen
voor parademisch personeel.
Rakisem (links), moeder van
\vijf kinderen (vijf anderen over-
I ledenin een desa bij Poerwo-
kerto, hoorde van gezinsplanning
over de radio, „Het kon niet door
gaan". Naast haar twee andere
moeders, zelfde problemen, zelfde
wensen.
I Maar, zo werden de propagandis-
j ten niet moe te betogen, de spiraal
belemmert niet de vruchtbaarheids
behandeling zelf, maar alleen de
I vruchtbaarmaking. Een subtiele re-
j denering en niet zonder succes. Ook
in orthodoxe gebieden vindt dit
voorbehoedsmiddel ingang mits
maar door een vrouwelijke arts of
vroedvrouw geplaatst.
Tienduizenden vrouwen zyn er al
door beschermd tegen onbegrensde
I kinderzegen en onderzoekingen op
Oost-Java wettigen de veronderstel-
l ling, dat het aantal uitvalsters na en-
I kele Jaren slechts 15 procent be-
Lange adem
Zelfs die preventie is kostbaar ge
noeg. een werk van lange adem.
Dat zegt prof. Soelianti, dat her
halen de doktoren in hun streekzie
kenhuizen. de verpleegsters en vroed
vrouwen in de desa's. Sinds enkele
Jaren dan wordt die "honderdfron
tenoorlog" met een begin van syste
matiek, maar nog veel te beperkt,
gevoerd. Tegen ziekten, tegen ge
brek aan hygiëne. En niet in het
laatst tegen de onvoldoende me
dische gezindheid van de bevolking,
die ziekenhuizen duur vindt, grieze
lig, ver af, iets waar je naar toe
gaat als het toch niet meer helpt.
Prof. Soelianti: "Integratie van de
gezondheidszorg is het gereedschap
om doelmatig te kunnen werken.
Maar vóór alles komt dit alles neer
op mankracht. Om in het grote te
kort te voorzien zyn wij samen met
UNICEF begonnen aan de alzijdige
scholing van 6000 paramedische wer
kers voor de gezondheidscentra.
Bevrediging
"Als ik terugblik op twee jaar
werken, is het toch wel bevredi
gend", zegt prof. Soelianti. De or
ganisatie is verbeterd, de betrek
kingen tussen het centrum Djakar
ta en de provincies klassiek-zwak
punt in dit centralistisch geleide
land) zyn versterkt. "En niet lan
ger werken wy geïsoleerd. Ook de
economen en financieel deskundigen
zien nu ln dat volksgezondheid van
invloed is op de welvaartsontwikke
ling". Dit geheel in het raam van
het vijfjarenplan dat de volksgezond
heid niet alleen doel in zichzelf is,
maar ook een bijdrage tot de ont
wikkeling dat de kolonie van weleer
zo hard nodig heeft.
Sandberg
En Martin B. Sandberg. de 'noor-
se> directeur van het UNICEF-kan-
toor in Djakarta zegt: "Het gaat
langzaam langzaam, vergeet uw
westerse normen maar. En echt
spectaculair is ons werk nooit. Dit
land is geen Biafra of Kongo. Er is
niet zozeer sprake van te weinig
voedsel. als wel van Irrationele
weerstanden tegen moderne medi
sche zorg. Het lijkt my verschrik-
kelyk moeiiyk deze problemen pak
kend te presteren. De oplossing vol
trekt van dag tot dag, geleidelyk,
voor een buitenstaander moet dat
elgenlyk saai zyn".
draagt. De pil stuit op minder gods
dienstige tegenkanting, maar vereist
voor het gebruik een discipline, die
lang niet door allen wordt opge
bracht. Bovendien is dit middel lan
ge tyd te duur geweest voor toepas
sing op grote schaal. De coördinatie-
raad is nu begonnen met de gratis
verstrekking en hoewel <als zo vaak
in Indonesië» exacte cyfers ontbre
ken, is er toch sprake van toenemen
de populariteit.
Het welslagen van family-planning
is afhankelyk van de verbetering
van de algehele gezondheidszorg én
van de economische situatie. Een
minimum aan welvaart vormt voor
ouders hier en overal de beste stimu
lans om met de gezinsregeling ernst
te maken. "Wy propageren drie kin
deren, dan worden het er vanzelf
wel vier", zegt dr. H. Pardoko van
het Nat. Instituut voor de Volksge
zondheid, dat deze actie wetenschap-
pelyk begeleidt (thans tellen de ge
zinnen gemiddeld vyf kinderen). Hy
voegt er aan toe: "Wy zouden een
grote sprong voorwaarts maken als
in alle dessa's een tv-toestel kon
worden geplaatst".
Hoewel dit machtsmiddel ook by
het huidige regime niet in alle op
zichten verkieslyk ïykt, zou daarmee
stelling voor de gezinsvoorlichting
veel gewonnen zyn. Rakisem en die
ongetelde anderen waren dan niet
meer afhankelyk van een toevallig
opgevangen aanmoediging uit een
toevallige transistorradio.
