toraalzang in de mo. gensiond
De Leidse beiaard
IAN KLAASSEN HEEFT HET MOEILIJK
Eerst zn buik eraf en
clan z'n darmen
Luchtvervuiling tast carillon van
het stadhuis aan
ONDERDAG 1 OKTOBER 1970 LEIDSCH DAGBLAD PAGINA 21
De beiaard van 1951 had aanvan- grootste klokken zijn bijgestemd, het-
kelijk een vrij redelijke stemming, geen tot grote verbetering van de
maar deze toestand duurde niet lang. stemming heeft geleid. De nieuw gego-
Het verslechteren van de stemming en ten klokken zijn op zodanige wijze
kwaliteit van de beiaard dient in aangepast .dat nu door de totale klok-
hoofdzaak te worden geweten aan de kenreeks een prachtige eenheid wordt
sne. groeiende mate van luchtvervui- gevormd.
ling gedurende de laatste jaren. Ten- Echter, niet alleen de klokken zijn
einde dit te verduidelijken diene het in een beiaard van belang, ook klok-
volgende kenstoel, tuimel-rekken bedrading.
Door de luchtvervuilin gtreedt „oxy- klavier en automatisch speelwerk ver-
datie" op aan de klokken. Het oxyd- dienen aandacht. Alles is op zodanige
laagje is doorgaans op alle aangetaste wijze uitgevoerd, dat de luchtvervuiling
klokken even dik. Het euvel is dus des er niet spoedig vat op zal krijgen
te ernstiger naarmate men kleinere Vanzelfsprekend moet één en ander
klokken beschouwt. Door verdunning goed worden onderhouden, hetgeen
van de wand (profiel) van een klok overigens best aan gemeentewer-
zal niet alleen de stemming van de ken kan worden overgelaten
klokketoon dalen, maar wordt tevens Behalve dat het aantal klokken van
de kwaliteit van de toon aangetast 47 tot 49 is uitgebreid, heeft men de
Hebben we nu een reeks door lucht- zogenaamde „speeltrommel" vervangen
vervuiling aangetaste klokken, dan door een elektromagnetisch bandspeel-
blijkt, na schoonmaken, dat de onaci- werk. Zulk een speelwerk heeft grote
linge stemming der reeks is scheefge- voordelen: het repertoire kan aan
trokken: de kleinste klokken vertonen zienlijk worden verruimd en men heeft
de grootste stemmingsafwijkingen, in tussen de klokken meer ruimte ver-
de vorm van toons verlagingen. kregen voor het onderhoud van één en
Herstemmen van de kleinere klok- ander. Elektrische kabels kan men om
ken 'door „afdraaien" van metaal aan een hoekje" buigen, hetgeen niet het
de binnenkant van de klokken) helpt geval is met draden, die de verbinding
dan niet meer. daar juist door dit her- moeten vermen tussen de speeltrom-
stemmen in 't algemeen de stem- mei en de klokken,
ming nog meer wordt verlaagd <de Een geheel nieuwe opstelling van de
klokkenwand wordt door het uitdraai- klokken en speelcabine heeft eveneens
en van metaal immers nog dunner», de ruimte voor onderhoud in de
Opnieuw gieten van de kleinere beiaard zeer gunstig beïnvloed
klokken geldt in dit geval als enige Met het resultaat van de restauratie
remedie. Dit is dan ook gedaan t j- 'ijn de beide stadsbeiaardiers uiterst
dens de grote restauratie, die in augus- tevreden. Zij zijn dan ook zeer dank-
tus vorig jaar begon, en eind april baar gestemd ten opzichte van de in-
'70 werd voltooid - stanties. die de restauratie hebben mo-
De restauratie is verricht door de gelijk gemaakt
fimra Eijsbouts te Asten. De grote RIEN RITTER,
bourdon is blijven hangen. De veertien Stadsbeiaardier van Leiden.
fan het hele feestprogramma op 3 ok-
ler is de koraalzang. 's ochtends vroeg
het Van der Werfpark, misschien wel
i van de meest traditionele onderde-
L Nog steeds wordt hier in de mor-
istond het „Wilt heden nu treden" ge
lgen. het danklied dat indertijd door
bevrijde Leidse bevolking werd aange
ven in de Pieterskerk.
Tan de belangstelling dit jaar zal het
belangrijke mate afhangen of de ko-
Dzang in volgende jaren gehand-
ifd blijft De belangstelling ervoor is
enige tijd in dalende lijn. maar vo-
jaar kon men een opflikkering ont-
:ken. Misschien is dat te danken aan
het Ex Animo koor. dat voor het eerst
de samenzang „professioneel" kwam on
dersteunen.
Zwart van de mensen, zoals in vroe
ger jaren, zag het nog niet in het Van
der Werfpark. maar wie weet komt dat
weer een beetje terug. Er is goede hoop.
want in '69 waren er nogal wat jonge
mensen die meezongen.
De koraalzang (koraal - plechtige
muziek) staat overmorgen voor het eerst
onder leiding van de Rotterdammer Her
man de Wolff, die al 42 jaar dirigent
van Ex Animo is. Vorig jaar zou hij er
ook bij zijn. maar door een plotselinge
ziekte liep dat voornemen in het hon
derd.
Afgelopen dinsdag is er met koor en
publiek een repetitieavond geweest in
het Waaggebouw aan de Aalmarkt. Za
terdag zal moeten binken of de koraal
zang 't nog doet bij de Leidena en. an
ders -ou dt" organs?:.-.id- Dr. O
Vereeniging er misschien toe moe .en
overgaan om dit programmapunt, te
schrappen
Of de opkomst groot is. zal voor een
groot deel ook afhangen van het weer
zaterdag. Vorig jaar liet dat niets te
wensen over en zo in het ijle ochtend
licht klinken die oude liederen uit Va
lerius Gedenckclanck het mooist, vindt
Herman de Wolf.
De Altona-pagina van het Leidsch
Dagblad is dit keer helemaal gewijd aan
de komende 3-oktober-viering. En dan
voornamelijk aan een aantal onderdelen
uit het feestprogramma, die altijd een
beetje in de schaduw van de publiciteit
blijven.
We dachten een hoop Leidenaren
en plezier te doen met een handleiding
voor het schoonmaken van de haring op
3 oktober. Hoe dat gaat. beschrijft Vera
Gaikhorst voor u. Ze had daartoe een
gesprek met een Katwijkse visboer.
Ruud Paauw sprak met Wim De-
vile. poppenkastspeler die met lede ogen
de ondergang van Jan Klaassen ziet na
deren
De stadsbeiaardiers Rien Ritter en
Leen 't Hart beschrijven de Leidse bei
aard van nu en vroeger.
Dirigent Herman de Wolff tenslot
te. wacht met spanning af of er veel
mensen meedoen aan de koraalzang in
het Van der Werfpark.
Op drie oktober gaan we 's morgens
weer traditioneel in de rij staan om het
al even traditionele haring en witte
brood in de Waag te ontvangen. Met t'
brood zult u waarschijnlijk ncoit moeite
gehad hebben om dat naar binnen te
werken, maar met de nog niet schoon
gemaakte haring kom je nog al eens
gauw in de knoop. Darmen en andere
niet erg smakelijke onderdelen van het
dier moeten zorgvuldig en op kundige
manier verwijderd worden.
Hieronder daarom een handleiding,
opgeschreven uit de mond van een ha-
ringfileerder met een 35-iar:"e ervaring,
visboer C. Wassenaar uit Katwijk. Als
het enigszins kan. neemt u er dan een
nog niet schoongemaakte haring bij of
iets wat er op lijkt, zodat u meteen kunt
oefenen voor zaterdag
Roodachtig
Visboer C .Wassenaar, met voor hem
op het schoc.nmaakplankje de nog niet
schoongemaakte haring en in zijn rech
terhand een scherp mesje: „Als ik hem
noü fileer, snij ik eerst zijn buik eraf
Nu kan ik zijn darmen eruit halen".
Met het mesje worden de roodachtige
Foto li7iks visboer Wasse
naar doet voor hoe je „uit de
kunst" een haring moet ontdoen
van stekelige ingewanden en on
smakelijke velletjes.
darmen en Ingewanden eruit geschoven
„Nu geef ik hem een sneetje in de rug,
dichtbij de kop. en snij hem overlangs
naar de staart toe. door. Dan trek ik
eerst aan de ene kant het vel eraf, draai
hem om en trek aan de andere kant het
vel eraf".
Dit vel aftrekken gebeurt weer met
het mesje en wel van de kop naar de
staart toe. „Vervolgens snij ik de kop
eraf en leg ik de vis open". Nu is de vis
dus van binnen te zien.
„Eerst de grote graat eruit en dan de
kleine graatjes die er nog zitten". De
graten weer met het mesje eruithalen
„Nou schrap ik de vis van binnen nog
even schoon", dus op de plaats waar
eerst die graten zaten. „Nou beide filee-
tjes op mekaar het zijn nu fileetjes
geworden, nietwaar0 —en hij is klaar"
Zo vliegensvlug als de haringboer de
vis schoonmaakt zal het u waarschijn
lijk in het begin niet lukken .maar het
is ook niet nodig dat u de 100 haringen
in een uur haalt, zoals de heer Wasse
naar. die als het nodig is wel tot de
170 kan komen.
„Maar", zwakt hij af. „dan moeten
het lekkere soepele zijn".
Mocht u nu nog vrezen, dat u 3 okto
ber nog de hele dag blijf worstelen met
die haring, gaat u dan naar een haring-
boer toe en vraag hem of hU desnoods
een beetje vertraagd voor wil doen, hoe
je zon ding aan moet pakken. Eet ze.
beiaardbespeling begint zaterdag
half tien en duurt een uur. Rien
speelt de volgende liederen: 1.
den grooten rapsack; 2. delen uit
Music; 3. Oudnederlandse
4. Ceciliano; 5. Volkslie-
6. Campanella; 7. Populaire me
als ..All kinds of everything" en
tyts. te weten d'eene 8 dagen 't geheel
uyr. d'ander 8 dagen 't halve uur"
Een veel grotere reeks klokken werd
door Leiden pas besteld toen de klok
kengieters Francois en Pierre 'Petrus)
Hemony nagenoeg alle belangrijke ste
den van een beiaard hadden voorzien.
Deze beroemde klokkengieters uit de
17e eeuw hadden al 50 klokkenspelen ge
leverd voor Leiden er één bestelde. Fran
cois Hemony was toen reeds gestorven
'1664). maar zijn broer Pierre goot nog
een aantal beiaarden Ook maakte hij
beiaarden in voorraad en de laatste
daarvan werd door Leiden gekocht,
juist vóór Leeuwarden, dat met dezelf
de plannen rondliep.
Deze in 167.71678 gegoten reeks van
32 klokken werd evenwel door het ge
meentebestuur wat licht gevonden en
men verzocht Hemony om nog een zes
tal basklokken toe te voegen. Pierrre He-
mony's gezondheidstoestand was toen
echter al niet zo best. wat blijkt uit de
volgende zinsnede uit het contract van
8 november 1679:
„Ende bjj» aldien de voornoemde He
mony ondertussen quam te sterven, soo
wert wedersijden verstaen.
Hij kon inderdaad deze opdracht niet
eer uitvoeren. Hij stierf op 17 februari
1680 en werd begraven op 22 februari
in de Nieuwe Kerk te Amsterdam
Zijn neef en opvolger Mamertus Fre-
my goot de zes basklokken. zodat in 1680
de beiaard bestond uit de klokken c'
(toonhoogte cis'; - d - e - f en verder
chromatisch tot es"38 klokken met een
totaal gewicht van bijna 10.000 kg. Jam
mer genoeg ging deze beiaard bij de
stadhuisbrand van 1929 verloren
In 1938 gaf het gemeentebestuur op
dracht aan de Fa A. H. van Bergen te
Heiligerlee tot het leveren van een bei
aard van 47 klokken met inbegrip van
een zware luidklok. een G-klok van
meer dan 5.000 kg.
Deze beiaard, die in 1939 werd geïn
stalleerd had een totaal-gewicht van
27.200 kg. Tijdens de laatste oorlog werd
deze beiaard door de bezetters met me
dewerking van NSB-ambtenaren ge
roofd met uitzondering van de klokken
G - c' - cis' en dis', waarschijnlijk kon
men die niet gemakkelijk uit detoren
krijgen.
In 1951 werd door de Fa van Ber
gen de beiaard weer tot de omvan ge
bracht als hij in 1938 had en tot begin
1969 bleef dit ongewijzigd
LEEN T HART
stadsbeiaardier van
Leiden
Leiden was één van de eerste steden
die een zogenaamde „voorslag" hadden.
Reeds in 1460 waren er in het stadhuis
een paar klokjes die vóór de slag op het
hele uur het waarschuwingssein gaven,
dat de slagklok de uren ging slaan. Zo'n
voorslag bestond meestal uit 4 klokjes
(of klokken: de Westminster in Londen
vóór de slagen op de Big Ben is wereld
beroemd geworden) en het gebruik er
van werd in oud-Frans „Quadrillonner"
(quatre -vier» genoemd
Later werd dit „carillonner" en de
klokjes met elkaar heetten „carillon".
Deze naam wordt nu ook voor een gro
tere reeks klokken gebruikt, o.a in de
Frans en Engels sprekende lande. Ook
in Nederland wordt hij naast de goed
Oudhollandse naam „beiaard" ge
bruikt.
En de foto's zijn wederom van Hol
vast-
Of Leiden in de 16e eeuw een al wat
grotere reeks klokken had. is niet geheel
duidelijk Ik vermoed echter dat een
reeks lkokken met een omvang van min
stens één octaaf heeft gehangen in het
Stadhuis »of in de Saaihal. waarvan in
1770 klokken verkocht zijn» omdat in
een instructie voor de beiaardier uit 1577
staat vermeld, dat hij de speeltrommel
moet versteken „daar op stellende een
Psalm of liedeken naar den eisrh de*
jEIDEN Evenals vorig jaar is
uitvoering van de poppenkast
Drie Oktober in handen gelegd
I Wim Devilé, een 52-jarige
penaar, die het poppen wereld je
i haver tot gort kent. Hij begon
vak op zijn twaalfde jaar van
3 vader te leren en vatte er een
nmer verblekende liefde voor op.
verdien er wat mee, maar al
d ik geld genoeg, dan deed ik
nog. Het contact dat je via de
?pen direct met de kinderen
Dt, daar kan niets tegen op. Zo-
s kan eenvoudig nooit via radio,
of film totstandkomen".
Vie poppenkast zegt. zegt in één adem
>r: Jan Klaassen en Katrijn. En daar-
e arriveren we dan direct bij een voor
m Devilé teer punt. Hy spreekt met
i vleugje weemoed en deernis over
e, zoals hij noemt, „nationale fogu-
Jan Klaassen en Katrijn hebben
namelijk erg moeilijk. „Zijn zijn bij
stek de vertegenwoordigers van het
Jinele oud-Hollandse poppenspel en
dreigt in deze tyd van vernieuwing
ook in het poppenspel totaal ver-
sn te gaan".
>e ontluistering van Jan Klaassen is
irigens niet van vandaag of gisteren,
i dateert al van ver voor de oorlog,
poppenkast verdween meer en meer
het straatbeeld en verhuisde naar de
stzaal. „Die nieuwe entourage", zegt
Ti Devilé „en de gelegenheden waar-
>r men de poppenspeler vroeg, vereis-
een andere inhoud en een nieuwe
mgeving. Het betekende dat het ori
ginele Oudhollandse Jan-Klaassen-
spel uit de poppenkast moest verdwij
nen. In de plaats daarvan kwamen
sprookjes en verhalen met een opvoe
dend element er in.
We leefden in de tijd van de brave
kindertjes, tenminste zo moesten ze zijn.
En zo was het ook in de poppenkast Jan
Klaassen en Katrijn bleven in naam be
staan. Maar Jan Klaassen werd van een
rauwe potsenmaker een vrolijke klant
en de scheldende, er oplosslaandeKa-
trijn werd een degelijk burgervrouw
tje. De duivel, de dood van perlala
en de galg moesten verdwijnen, want
die pasten niet meer in het pedago
gische lesje".
„Met de amusementshonger in dee
eerste maanden na de bevrijding", ver
volgt de heer Devilé. „ging de poppen
kast de straat weer op. De mogelijkheid
zat er in dat Jan Klaassen en zijn trou
we aangang in alle glorie zouden her
leven. Maar het kwam er niet van. Met
duivel, galg en dood moest je op dat mo
ment echt niet aankomen. We zochten
alternatieven. De galg werd vervangen
door een vangnet, de dood van pierlala
moest plaats maken voor een aap die
steeds probeerde uit de kist te ontsnap
pen. De jeugd had met hem overigens
evenveel genoegen als met zijn maca
bere voorganger-
En de duivel manifesteerde zich in
Jan Klaassens genadeloze tegenstanders,
zoals de huisbaas, die Katrijn op straat
wilde zetten, of de kidnapper, of een
figuur als bakker Brombakker. die op 3
oktober gaat proberen Jan Klaassen van
een overwinning in de taartenbakwed-
strijd af te houden".
„Ja. Je zou kunnen zeggen dat Jan
Klaassen en Katrijn nooit helemaal
meer met hun nieuwe omgeving ver
trouwd zijn geraakt. Met de huisbaas nog
wel. Maar dat is eigenlijk ook een fi
guur die tot het verleden behoort. Welk
kind kent de huisbaas nu eigenlijk nog?
We betalen de huur tegenwoordig per
giro. De veldwachter, de duivel, de dood
van pierlala, ze zijn verdwenen. Jan
Klaassen dreigt langzamerhand hun
voorbeeld te volgen.
Er zijn nog maar weinig mensen die
hem brengen. Wel vindt men Jan Klaas
sen nog in het poppena-ssortiment dat
de kleuterleidster zich voor de jeugd
heeft aangeschaft. De top. de mensen
die met het poppenspel hun boterham
verdienen, bemoeien zich nauwelijks nog
met hem.
Wat zoudt u nu graag zien? „Kijk.
Jan Klaassen. dat is sterk cultuurhis
torisch kinder- en volksvermaak. We le
ven in een tijd van vernieuwing, maar
ook in een tijd van merkbare hang naar
vormen en romantiek uit het verleden.
Die proberen we op de één of andere
manier in stand te houden. Er worden
voor allerlei dingen subsidies gegeven,
ook voor vaak dubieuze sub-cultuur.
Waarom geen bijdrage voor behoud
van het Oudhollandse poppenspel?
En dan denk ik daarbij aan een Ne
derlands poppentheater, dat in één van
onze grote steden, waarvan Amsterdam
wel de meest aangewezen plaats is, de
traditie van ons nationaal poppenspel en
in het bijzonder de traditie van Jan
Klaassen, levend houdt".
Het is een mooie en zinnige gedachte
van Wim Devilé. Vrienden, Jan Klaas
sen verdient ons aller steun.
