JAPAN,
land van vele tegenstellingen
Godsdienst
v
bepaalt
cultuur
Rein BI ijst ra
3A0 13 APRIL 1970
LETDSCH DAGBLAD
PAGINA 15
Iff
w
J-
Tokio. Je kon je de rost wel zo'ri beetje
voorstellen, want je had toch ook het een
en ander gelezen: over de liefde voor de
natuur van de Japanners, over hun wreed
heid tijdens de tweede wereldoorlog, over
de Shogoen's die eeuwen lang de baas over
de keizers speelden, over het nationalisme,
het bloemen schikken, de theeceremonie,
het Zen-Boeddhisme.
)e kimono is nog altijd voor veel vrouwen in Japan het natio-
Yostuum. Hoewel in de grote steden de westerse mode in op-
DEN HAAG (GPD) Als je na een be
zoek van amper drie weken aan Japan een
balans wilt opmaken dan komen achter
eenvolgens zulke tegenstrijdige indrukken
naar voren, dat je het gevoel hebt er dom
mer vandaan te zijn gekomen dan je ge
gaan bent. Vroeger had je die aardige
plaatjes van tempels en dames in kimono]s,
van tuinen en wolkenkrabbers, van de be
roemde Fuji en het stadion van Tange te
Het is opvallend, dat in de geschie- t doorwerkt en dat de Japanner mis- J gewoonte op tweeërlei manier uitleg
denis van Japan de godsdienst, de schien onderdaniger en dienstwilliger gen: óf de bewoner heeft de bij
staatkunde en het leven van de men- I is dan de westerling. De godsdienst Japanners onblusbare neiging om
sen duldelyk verband met elkaar heeft deze onderdanigheid in de had zijn „natuurlijke" omgeving te ver
houdt. Het lijkt dat het grote ver- gewerkt, omdat immers het Boeddhis j anderen, óf hij heeft als bewoner van
schil gedurende eeuwen tussen de re- j me het verschil tussen hoog en 'n dichtbevolkte stad de behoefte een
gerende klasse en het volk nog steeds laag erkende en omdat volgens het klein plekje (kunstmatige) natuur
Shjintoisme de keizer zelfs „godde- over te houden, zoals men in het
lyk" was. Een discipline, die wü niet
kennen, is de Japanner als het wa
re aangeboren. Van het standpunt
van de Japanner uit, zo lykt mij,
zijn de westerse toestanden niet zo
verschillend van de zijne. Ook in het
Westen heeft de godsdienst een
enorme invloed gehad (en heeft het
nog) op het staatkundig leven en
'tjJwmt
conventionele tuin bevat dikwijls lantaarns en pagodesdie men bij de steenhouwer kan ko-
let geheel wordt er niet altijd fraaier op.
ook in het Westen dient de lager ge
plaatste te gehoorzamen aan degene
aie boven hem is gesteld. De emanci
patie van de arbeider of om het al
gemener te zeggen van de niet bezit
tende klasse is ook in het Westen nog
maar pas begonnen en nog in het ge
heel niet voltooid. Kiesrecht hebben
we misschien wat eerder gekregen
dan de Japanners, maar in Zwitser
land mogen de vrouwen nog niet kie
zen. de Japanse vrouwen wel sedert
1945. de keizer is niet meer ..godde
lijk". De macht van de grote onder
nemingen in Japan is heel groot,
maar dat is in het Westen eveneens
het geval. Het peil van de bescha
ving is in Japan in elk geval even
hoog als dat in West-Europa of de
Ver. Staten van Amerika.
Westen bloemen in potten kweekt.
Toch heb ik hier de term ..de na-
tuur verkrachten" opzettelijk ge
bruikt: men krijgt het gevoel, dat de
I Japanner van de natuur houdt mits
hij deze naar zijn hand kan zetten.
In veel van zijn handelingen meen
ik een neiging tot overheersing, tot
I een zeker formalisme te herkennen.
Ook het schikken van bloemen (hier-
\oor zijn verschillende scholen», de
j theeceremonie, de afkeer om zijn ge
voelens te tonen, het strenge toneel.
het formele kostuum, de duidelijk
voorgeschreven omgangsvormen be-
I wijzen op een zekere verachting voor
ongebondenheid. Tange zegt ergens,
dat de Japanners iets meer van het
primitieve uit de eerste cultuurperio
de. uit de Jomon tijd terug moeten
vinden, maar ik geloof niet. dat hier
sprake is van een tegenstelling zoals
in het Westen door Nietzsche ge
maakt is tussen het Dionysische en
het Apollinische, de onbeheerste pri
mitieve kracht en de beheersing van
de vormen.
f zelf hebben". En dat is ook zo: let
tertekens. godsdienst, schilderkunst,
i tuinaanleg, men kan het zo gek niet
bedenken of de Japanners hebben
er steeds iets anders van gemaakt.
Dit „overnemen" en dit ..iets anders
er van maken" samen met perioden
I waarin dit volk zich willens en weten
isoleerde, heeft misschien toch een
soort isolements-trauma teweeg ge-
bracht waar we nu wat vreemd tegen
j aan kijken.
Er is een duidelijke tegenstelling
tussen zorgvuldigheid op het kramp- i
I achtig overheersende af en een soort
onbezorgd laat-maar-waaien stro-
i ming. die men op straat en vooral
ook in de buurt van de tempels met
hun vele feesten aantreft. Overal
wapperen de vlaggetjes, linten,
serpentines, nergens heerst er enige
orde op straat, het verkeer is chao
tisch. de stedebouw zonder enig dui
delijk doel, men improviseert en im
proviseert soms heel goed, maar hoe
ver is men dan niet van het overi
gens zo beheerste leven af?
Inktvi
WK
Él
pe architect Sakakoera heeft zijn museum te Kamakoera boven een deel van de vijve
loot hij een goed samenspel tussen tuin en gebouw heeft gebracht.
gebouwd,
Er zijn dingen waarover je niet
lang behoeft te debatteren: de cul
tuur van het Westen is «nog» chris
telijk. de cultuur van Japan is (nog»
Boeddhistisch-Shjintoistisch. In bei
de gevallen heeft de godsdienst (heb
ben de godsdiensten) de cultuur in
hoge mate mede bepaald. Zo kom
je er dus al gauw toe de verschillen
te bagatelliseren: dat strekt zich zelfs
uit tot het uiterlijk van de mensen.
Als je een paar weken in Japan bent.
zie je niet eens meer dat er een ver
schil in lichaamsbouw bestaat en
dat de ogen anders in het gezicht
staan dan bij ons.
En toch: je bent een vreemdeling
en in vele opzichten lijkt een
bestaande kloof moeilijk te over
bruggen. Ik zou dat misschien het
best kunnen toelichten aan de hand
van voorbeelden. De Japanners zeg
gen en schrijven voortdurend, dat ze
zo verschrikkelijk veel van de natuur
houden, maar hun tuinen zijn zo
kunstmatig, dat je met moeite het
„natuurlyke" van de zich daarin be
vindende planten, bloemen, bomen,
water, rotsen, zand. herkent. Alle ele
menten zijn ondergeschikt gemaakt
aan een idee: de struiken zijn bol
rond geschoren, de bloemen worden
in een licht gebogen vlak geleid,
het water moet heel stil in de vijver
staan of over een stenen bedding
stromen, de stenen worden plat geleg
in een kunstmatig plaveisel, de rot
sen worden tot een abstracte plastiek
gerangschikt en het geheel wordt dan
nog opgeluisterd met bruggetjes, ste
nen lantaarns, waranda's, geharkt
steengruis of zand.
Behalve in tuinen verkracht men
de natuur ook in potten, door kunst
matig klein gehouden bomen te kwe
ken. jonge spruiten van deze bomen
worden voortdurend In potten overge
plant, die iets te klein zijn. Het
kwijnen van de wortels veroorzaakt
belemmering in de groei van de
plant. Met behulp van draden en
touwtjes worden de stelen en takken
verwrongen zodat het geheel een
door de kweker gewenste vorm aan
neemt. Deze snoeit steeds zó dat een
naburige knop. die wellicht een zij
tak kan vormen uitkomt en zo wordt
de plant asymmetrisch. Ook snijdt
men een deel van de wortels af. Op
deze wijze kunnen bomen van hon-
derde jaar gekweekt worden, die
maar een paar decimeter hoog zijn.
Eenzelfde kunstmatigheid treft men
ook in de kunst om hele kleine land
schapjes in een schaal te maken of in
de miniatuurtuintjes, die men ook in
schalen maakt, maar die men even
eens bij elk huis in wat groter for
maat aantreft. Men kan deze laatste
W un foto bij een tempel is ook in Japan „ir" De rood geverfde Heian-tempel in Kioto, ge- Een typische rotstiiin gecom-
Lj bineerd met water en planten
fln 1895 ter gelegenheid van het 1100-jarig bestaan van de stad, ziet men op de achtergrond. VQ0r het Nijo-kasteel te Kioto.
Harakiri
Het beheerst willen handelen en
leven lijkt mij in Japan zowel
krampachtiger als meer in de natuur
van de mensen te liggen. Als ik aan
hun gewoonte om harakiri te plegen
denk, waarbij men zich op de pijn
lijkste wijze doodt, niet alleen
door het zwaard in de buik te steken,
maar het dan tevens een slag te
draaien, als ik bedenk, dat men dit
vooral doet als men zich schuldig
voelt of eerder nog vernederd, als ik
daarmee de doodsverachting in het
gevecht, maar ook de wreedheid ver
bind. dan zie ik in de al te ver door
gevoerde formele levensformules iets
van een soort isolatiecomplex, dat
zich eeuwenlang heeft geuit door af
sluiting van de buitenwereld uit angst
„zichzelf te verliezen".
Want dat is ook weer zo vreemd,
de Japanners hebben hun hele cul
tuur herhaaldelijk geënt op die van
de Chinezen en Koreanen, zo
zeer zelfs dat men in het Westen
vaak hoort, dat zij niets ,.van zich-
1S
Hoe komt het, dat iedereen zo
dicht op iedereen woont, maar wel
hele hoge schuttingen optrekt en
zyn eigen kleine tuintje helemaal
voor zichzelf houdt, terwijl men
met enige samenwerking een stad
van eensgezinshuizen in een prachtig
zorgvuldig onderhouden park zou
I kunnen maken? Hoe komt het. dat
j men van de natuur zegt te houden
en kleine inktvisjes eerst kookt,
daarna in de zon droogt, ze daarna
j beschildert en de armpjes daarna zo
buigt dat ze met een parasolletje op
I als poppetjes verkocht kunnen wor
den?
Hoe komt het. dat men 5 procent
van de gehele oppervlakte van het
land als nationale parken in kan
richten, terwijl daarnaast 40 be
schermde gebieden zijn ingericht, ter
wijl men de hele vlakte tussen Tokio
en Osaka (een afstand van 500 km.)
maar rustig vol laat bouwen, prach
tig begroeide bergen verpest met hui
zenhoge lichtreclames en hele heu-
i veis afgraaft tot een woestenij van
j zand of klei of leem of wat het ook
I mag zijn.
Hoe komt het dat naast de zo zorg-
vuldig Ingedeelde rijstvelden, ho
rizontaal of in terrassen gelegen hele
stukken dwars door elkaar gegooide
industrie als vuilnisbelten van de be
schaving getolereerd worden?
I Vragen, vragen, vragen.
I Wie iets van deze tegenstellingen,
I die feller zijn dan bij ons begrypt,
mag het zeggen.
Dwergbomen worden jaren-
I lang, zelfs tientallen jaren kunst
matig klein gehouden. Zij kunnen
flinke bedragen, zelfs duizenden
guldens, opbrengen. Men snoeit
de boom zowel aan de kruin, als
aan de wortels-
Ir. J. Poort, raadgevend in
genieur in verkeerszaken en
bouwconstructies te Wasse
naar, gaf na een bezoek aan
Japan, de volgende visie op
dit land van Expo "70.
Een van de boeiende aspec
ten van Japan is zijn economi
sche groei na de oorlog. Enke
le dagen in dit land zouden
mogelijk iets kunnen openba
ren van de achtergronden, zij
het met het nodige voorbehoud
als gevolg van de (te) korte vi
site. Zonder een belangrijk
heidsvolgorde te willen geven,
waren in het land ook duide
lijk tekenen van grote activi
teit en groei, de enorme men
senmassa's die overal aange
troffen werden, het bijzonder
goed verzorgde uiterlijk van de
Japanners, wel alleen wat kle
ding betreft, veel beter gekleed
als wij in Nederland gewend
zijn, maar dat is niet moeilijk.
Een spoorverbinding (de To-
kaido), die 600 km in drie uur
overbrugt en de belangrijkste
stedelijke gebieden verbindt,
met een accommodatie die niet
door de TEE woidt gehaald.
In de grote steden waren
overal activiteiten te constate
ren op het gebied van in
frastructurele voorzieningen
snelwegen (vaak op hoge po
ten) tegen .weinig meerkosten
vaak.
De indruk was wel dat men
de problemen eerst liet ont
staan om daarna waar dan ook
in ijltempo, de maatregelen te
treffen.
Voorbeelden: Voor ons hotel
werd in één nacht een voet
brug gebouwd. Toen de stu
denten bij hun demonstraties
straatstenen gingen losrukken,
heeft Tokio in één nacht een
groot deel van de stad geas
falteerd, enz. De New Towns
rond Osaka als oplossing voor
de overflow zijn zeer belang
wekkend in meer dan een op
zicht.
Zo zijn er nog vele voor
beelden te geven van de grote
economische groei waarin Ja
pan nu verkeert.
Welke zijn echter de achter
gronden van dit alles? Is het
de stimulerende invloed van
de oorlogsherstellingen ge
weest of de herstelbetalingen
in vele landen van het oosten
die Japan de mogelijkheid om
zijn produkten en zijn kennis
aan de man te brengen? On
getwijfeld heeft dit een rol ge
speeld. Zou er echter nog
meer achter zitten dat Japan
nu wat bruto nationaal produk
ten betreft de derde natie van
de wereld is geworden met een
groei van 10 pet. over de laat
ste 10 jaar?
De kennismaking met Japan
leerde ook nog enige andere
aspecten kennen die mogelijk
een antwoord kunnen geven op
de in de aanvang gestelde
vraag en die zo mogelijk nog
meer indruk maakte.
Opvallend was het gediscipli
neerd groepsgedrag, de team
geest van de Japanners. Het
feit dat iedere Japanner voor
zijn leven in dienst gaat van
de onderneming en zich daar
dan ook geheel mee vereenzel
vigt past in dit gedragspa
troon.
En tenslotte: zou de verzor
ging die de Japanse vrouw
weet te geven niet een element
kunnen zijn dat bijdraagt tot
het grote Japanse succes? Het
blijft een vraag, maar ook het
onderzoek naar dit aspect van
het sociale Japanse gedragspa
troon diende te worden onder
zocht. Ik kan zeggen dat het
onderzoek hiernaar niet in het
minst tot een aangename her
innering aan de visite heeft
bijgedragen.
De duidelijke behoefte van
de Japanner om in harmonie
met zijn omgeving te leven,
welke tot uiting komt niet al
leen in de prachtige tuinen van
de shrinen en de tempels,
maar ook in de verzorging van
het eigen vaak hele kleine tuin
tje. Soms de rangschikking
van wat stenen. De wat ste
riele rompslomp, rondom het
bloemenschikken sprak mij
öiinder aan. De interieurs met
hun sobere harmonieuze aan
kleding daarentegen zeer pret
tig. De witpapieren schuiven
voor de ramen geven aan het
geheel een prettig licht.
