„Als je het niet zeker weet gooi t dan
maar in de verwarmingsketel
Toeschouwers
Kerkdiensten Leiden en omgeving
PATER LEOPOLD VERHAGEN ONDERZOEKT RELIKWIEËN
55
Familie
Resten
BESTAAN
ZE NOC
Zeldzaam
Origineel
Veel .?evraa?d
Overdreven
Souvenir jacht
Belangrijk
Zelfkant
Woord van
bezinning
PAOINA 8
LCIDSCB DAGBLAD
ZATERDAG 8 NOVEMBER
m
(Van één onzer correspondenten)
Hebben anno 1969 vele rooms-katholieken de relikwieën
enigszins uit het oog verloren, het is een der onvermoede taken
van Leopold Verhagen rigoreus het kaf van het koren ie schei
den. In zijn zwarte pij achteroverleunend in zijn armstoel ver
klaart Leopold Verhagen het hoe en waarom van dit bijbaantje,
dat hem kennelijk veel plezier bezorgt.
torische misbruiken en onzekerhe
den hebben deze verering omgeven.
Wat zyn relikwieën? Verhagen:
.J)at zijn in het algemeen voorwer
pen die herinneren aan he ligen of
aan Christus. Heiligen zijn de chris
tenen, die duidelijk goed gedaan
nebben".
Voor de lezer die iets gedetailleer
der ingelicht wenst te worden
over het begrip rel kwie. afgeleid
van het Latijnse reliku ae res
ten i vermeld de encyclopedie nog
relikwieën zijn overblijfselen
van het lichaam van heil'gen.
door hen achtergelaten voorwer
pen, of voorwerpen die met hun
hohaam in contact zijn gebracht.
Zij worden uit eerbied en liefde
bewaard. Reeds n de eerste chris
tentijden vierde men de liturgie
boven de martelaarsgraven, waar
boven men naden kerken ging
bouwen. Later groeide hieruit de
gewoonte relikwieën onder of in het
altaar te plaatsen. Tegenstanders
van deze verering <als voortwoeke
ring van de heidense heldencultus
enn strijdig met het geestelijke ka
rakter van het christelijk geloof
door hen veroordeeld) zijn in de
oudheid Virgllantius en Claudus van
Tcurs, later de hervormers. Vele his-
Bestaan ze nog steeds en
worden ze nog devoot ver
eerd, de nagels van het kruis,
de draden van een mantel
van een heilige, het stukje
been van een martelaar,
kortom de relikwieën van de
rooms-katholieke kerk?
„Ja", zegt pater Leopold
Verhagen, „de overdreven
verering neemt af, maar het
is gewoon ontzettend hoeveel
van die zaken we hier nog in
Nederland hebben, verschrik
kelijk veel". „Er is natuurlijk
een heleboel waarvan je weet
dat het niet echt kan zijn.
Toen ik in de kathedraal fan
Roermond was om daar een j
beetje orde te scheppen in de
relikwieën lagen daar ook
resten van de heilige Hiero-
nymus. Duidelijk bleek dal
Voor niet rooms-kathol eken doet
de relikwie-verering tamelijk vreemd
aan. Kan Leopold Verh-.gen zioh
deze sceptische instelling voorstel
len? ..Er zijn niet-rooms-katholie-
ken, die toch ook de haren van hun
moeder bewaren of het horloge van
hun vader0 Die relates met de hei
den zijn eigenlijk een soort familie
relaties.
Als het verder gaat vind ik het
overdreven, maar in de R.K Kerk
Is altijd veel verbondenheid met
personen, die er geweest zijn".
Verfiagen: „Wanneer ik met de
verzors-ne van relikw'eën ben be
gonnen? Dat moet al voor de oorlog
geweest zijn, to'-n ik in de brand
kast van d? prior van M-rienhage
h er een kistje onverzorgde rel'kw'e-
en vond. Nou vind ik dat je. wat je
ook doet, goed moet doen. Oud goud
moet je toch ook oppoetsen. Met dat
kistje ben ik toen naar de trappis
ten abdij in Achel gegcan. waar de
abt verklaringen kon afgeven over
de authentieke plaats, wear de re
likwieën vandaan komen, bijvoor
beeld uit het Vatikaan of een bis
dom. Bij ieder behoorlijk relikwie
moet zo'n verhaal zitten.
het niet anders was dan de
rib van een koe. Ja, ik ben
niet voor niets biologieleraar
geweest", glimlacht Leopold
Verhagen in zijn werk- en
ivoonkamer in het Augustij
nerklooster Marienhage in
Eindhoven, waar de ex-tele-
visiepater zich in de loop der
jaren heeft omringd met de
vele tientallen relikwieën, die
men hem overal uit het land
stuurde om er een oordeel
over te vellen.
Nou. u weet hoe dat gaat. Van het
een komt het ander en ik maar
,edere keer naar dat trappistenkloos
ter. Op een dag vroeg de pastoor
Van Nuenen uit Utrecht mij of ik
voor hem misschien een relikwie had
van St.Willibrord, een vrij zeldzaam
artikel. Dat hadden ze alleen bij
hot aartsbisdom en wij gingen dus
samen naar kardinaal De Jong.
De kardinaal zat waarschijnlijk ook
een beetje omhooa met de overdre
ven relikwie-verering en wilde
van de namaak op dit terrein. Hij
vroeg mij of ik de zorg voor de reli
kwieën in het b-sdom op me wilde
nemen en in zijn naam certificaten
af geven.
Hij was zelf kerkhistoricus en
wist heel goed hoeveel bedrog er
in deze is geweest. Daarom zei hy
mü uitdrukkelijk: „Als .je het ni"t
zeker weet, gooi 't dan maar in
de verwarmingsketel".
C7
Met dat certificaat erkennen wij
het relikwie als origineelWe geven
echter nooit een certificaat van
echtheid zodat er nooit te lezen valt
„dit is een been van die en die".
Nadat Leopold Verhagen tussen
zijn papieren een voorbeeld van een
certificaat heeft opgedoken verhaalt
hij verder: „Eigenlijk is elke bisschop
verantwoordelijk voor zijn relikwie-
en. maar er bestond weinig belang
stelling voor, dus kwam men naar
mij toe zoals bijvoorbeeld na 't bom
bardement van Roermond. Er lag
in de kathedraal een lange tafel vol
met relikwieën en wat daar voor
doorging.
Er waren bij het bombardement
nogal wat beenderen naar boven ge
komen van mensen die onder de
kerkvloer begraven lagen. Die had
ik er in een paar minuten uitge
zocht. Hoe ik dat zo snel kon zien?
Dat is nogal eenvoudig. De schedels
d e eeuwenlang in kasten en schrij
nen hadden gelegen zaten aan de
1 bcvenkant onder het stof. de andere
beenderen en schedels waren ge-
woon blank.
Of ik het druk ermee heb en of
1 er veel vraag naar relikwieën be
staat? Dat baantje met die relikwie-
en kost n et veel tijd. alleen kan het
wel eens druk zijn als de relikwieën
op zijn en er aanvragen zijn voor
de twee stukjes been van een mar-
telaa.r die in ieder altaar moeten
I zitten.
I De kerken zijn dus de voornaam
ste aanvragers. Als ik niet meer heb
of als er een spec ale wens is vraag
ik nieuwe relikw'eën aan bij 't bis
dom, dat op zijn beurt weer leve
ringen krijgt U"t het Vatikaan van
j de sacristie der rel'kwieën.
De relikwieverering Is vaak enorm
overdreven geweest. Er heerste
een soort magische verering. Nu
staat men er anders tegenover,
want alles wat vereerd wordt zakt
na een poosje in elkaar. Er zjjn
echter nog steeds mensen, die het
rel'kwie als e«n soort magie zien.
Het gekke is bijvoorbeeld, dat de
jongens van de mts in Eindhoven
waar ik godsdienstonderwijs geef.
mij vaak vragen of ik een relikwe
van hun patroon heb. Ze voelen z'ch
door hun naam verbonden met een
zekere patroon, maar weten niet
waarom.
Pater Leopold Verhagen be
oordeelt relikwieën.
Ik beoordeel de relikwieën alleen
op verzoek, de onechte verwijder ik
meestal bescheiden. Wanneer ik aan
de echtheid twijfel, doe ik ze hele
maal weg. zoals ze ook in Rome heb
ben gedaan, waar bijvoorbeeld twee
schedels van de heilige Agnes als
relikwie werden bewaard, alsmede
een navelstreng van Christus. Door
dat dan weg te doen. scheppen we
geen problemen. Alleen relikwieën
waarvan historisch bewezen kan
worden dat ze waardevol zijn, be
houd ik. de rest gaat weg".
Na het ovedlijden van mgr. Bek
kers haalden de mensen stenen uit
het huisje van de moeder van mgr.
Bekkers. Zagen zij d e als relikwie?
Verhagen: „Ach, het is typisch
Nederlands om iets mee te nemen
van iets wat indruk heeft gemaakt
Ze hebben stenèn meegenomen, aar
de van zijn graf en zakdoekjes, die
met- het graf in aanraking waren
geweest. Dat was echter een mengsel
van souven rjacht en magie, dus
onzin."
De woorden souvenir jacht en
magie brengen de pater op een
anekdote, die hij met groot genoe
gen ophaalt „want de man is nu
toch dood en ik kan het dus best
vertellen".
Verhagen„Indertijd was rectoi
Van den Hengel uit Zeist een
verwoed verzamelaar van maai
alles, dat relikwie leek. Hij graaide
letterlijk alles bij elkaar en ik moet
eigenlijk nog steeds naar Zeist, om
dat d'e relikwieën da^r natuurlijk
niet pluis zijn. Van den Hengel ont
dekte bij de zusters in St. Oeden-
rode een relikwie van de Pantaleon
(Verhagen haalt uit het martelaren-
boek verdere gegevens over Panta
leon. die door paarden werd gekweld,
door fakkels werd geschroeid en ten
slotte door het zwaard werd ver
moord!
Op een morgen gaat Van den
Hengel naar St. Oedenrode en hy
mag van de zusters een kle n stukje
van het relikwie afhalen. Hij ver
pakte het kleinood in een stukje
vloeipapier en stopte zijn zakdoek er
boven op. De lieve nonnrkes gaven de
monseigneur nog wat sinaasappelen
mee voor onderweg in de tre.n. En
fin. samen met de schillen, die hij
-■p z' zakdoek had eekgd. gooide
hij bij Den Do'.der ook het relikwie
uit 't raam. Van den Hengel natuur
lijk in alle staten van droefheid.
De volgende morgen vroeg gaat hij
bij de spoorbaan zijn relikwie zoe
ken" (Verhagen lacht hardop, de
-rtuatie bezorgt hem nu veel plezier)
.Nou was er net de avond tevoren
a-en verpleegde uit een inrichting in
de buurt ontsnapt en iedereen in de
buurt was gewaarschuwd. De mon
seigneur wekte dan ock al snel de
felangstelling op van een boer. die
'et maar vr mi ven*' 's mor
gens voor dag en dauw iemand naai
?en relikwie 'oopt te zoeken langs
ie spoorbaan.
Die boer dacht dan ook „dat, is
de man die we zoeken" en loodste de
nonse-gneur voorzichtig mee naar
zijn huis. waar a' suoecTg de politie
Triveerde. Uilainda'ij'k moest er nog
°en frater uit Ze':t n->er Den Doller
komen om te bewijzen, dat Van den
Hengel inderdaad niet de gezochte
was Dat reükw'e l'gt er natuurlijk
nog."
Verzamelwoede acht Leopold Verha
gen uit den boze. Hij zegt: „Dan is
men meer vPTame'.aar dan vroom
of men maakt de vroomhrd be'ache-
HJk. Het is fout de devot e-voonver
pen teveel waarde te geven."
Welke rel'kwieën m NMerland zijn
nu echt belangrijk?
Verhagen „Op cï? a'! er eerste plaats
de resten der martelaren van Gor-
kum en van Radboud in Deven
ter. En dan zijn natuurlijk de res
ten van Servatius in Maastricht i
belangrijk"
Voorbeelden van relikwieën die net
zo goed in de kachel gestopt kunnen
worden heeft Leopold Verhagen ge
noeg in zijn werkkamer. Aan de
muur hangt een kastje met de meest
vreemde voorwerpen, die als relikwie
worden vereerd, zoals bijvoorbeeld
wat korrels zand. waarop Maria
Magdalena gehuild zou hebben.
Maar lk bewaar het. M'sschien dat
ik over vrer jaar, als ik het dan wat
rustiger krijg op mijn vijfenzestigste
jaar, nog eens een museum van die
dingen kan inrichten. Je hebt leuke
din?en bij die relikwieën In St. Oe
denrode bewaart men de staf van
St. Oda als relikwie. Dat bamboe-
ding is echter zo dik. dat je het
met de hand helemaal niet kan om
vatten. Zoiets is natuurlijk puur tra
ditie.
Ln de overvolle laden van zajn
bureau zoekt pater Verhagen nog
naar een ander voorbeeld. Plotseling
trekt hij een lange rozekrans uit een
der vele doosjes „Moet u zien. op
eike kra?l tt?n drie relikw eën
Dat is gewoon de zelfkant van de
heiligheid", roept hij uit om er ver
goelijkend op re laten volgen „maar
daar kunnen de mensen ook niets j
aan doen. I
Vorige week zaterdag heb ik
in deze hoek een stukje ge
schreven n.a.v. het persbericht,
dat er momenteel door het uit
vallen van de Rode Kruisvluch-
ten naar Biafra 300 kinderen
per dag sterven aan ondervoe
ding en bloedarmoede in dit
land en dat er volgens een
schatt ng van het Franse Rode
Kruis wekelijks meer dan 60.000
Biafranen volwassenen zowel
als kin-leren door honger
omkomen
In het „.Woord van bezin
ning" van verleden zaterdag heo
ik gesteld, dat het toch absurJ
is te weten van deze volkeren
moord. die bedenkelijk veel lijkt
op de uitmoording van de Joden
door ,H/.ler. zonder daar iets
"egen te doen. De vraag is al
leen. wat wij hier in Nederland,
kunnen doen. En ik heb dat ar
tikeltje lesloten met de vraag
of degenen, die deze hartekreet
van mii gelezen hadden zich
wilden bezinnen op een moge
lijkheid van aktie en mij dat
wilden laten weten.
Hoewel naar ik meen her,
„Leidscn Dagblad" meer dan
30.000 abonnees heeft, heb ik
zeggen en schrijven één reactie
gekregen. Onthult dit iets over
het functioneren van een „me
ditatie" in een krant of over de
apathie inzake het Biafraan.se
probleem of over de Leidse men
taliteit? Waarschijnlijk is het
tekenenu voor alle dne genoem
de zaken'
Maar ik moet zeggen, dat die
ene reaktie dan ook een fijne en
goede was. Ergens in een Leids
gezin is dit stukje van vorige
week het onderwerp geweest van
een gezinsberaad op zondag. Men
heeft zich gepijnigd over de
moeilijke vraag, wat wy hier aan
deze nood kunnen doen vanuit
de overtuiging dat, er iets ge
daan moet worden.
Wij hebben deze week met el
kaar overleg gepleegd en afge
sproken eerst goed te onderzoe
ken. wat er voor mogelijkheden
zijn. Hoewel we. op het moment
dat ik dit schrijf, nog niet klaar
zijn met deze oriëntatie, is wel
gebleken, dat wij iets kunnen
doen.
Zoals u ongetwijfeld weet. zijn
de gezamenlijke kerken ook na
het stopzetten van de voedsel-
vluohten van het Rode Kruis
doorgegaan met nachtvluchten
op Biaira. Hier in Nederland
worden aie vluchten voorbereid
door Inter Church Aid, waarin
o a. samenwerken de Oecume
nische Hulp aan Kerken en
Vluchtelingen, de r.k. organisa
tie „Mensen in nood", de Her
vormde Zending en het Gerefor
meerde Werelddiakonaat. In ok
tober is er uit Rotterdam nog
een schip vertrokken met voed
sel voor Biafra ter waarde van
500.000 gulden. Eén van de top
mensen van Inter Church Aid
in Utrecht verzekerde mij. dat
er. indien er meer geld op tafel
komt. meer voedsel verscheept]
kan worden, meer vliegtuigen ge-1
charterd kunnen worden, meer'!
piloten aangetrokken kunnen!
worden. Hoewel de hulp van de I
gezamenlijke kerken volstrekt I
onvoldoende is voor de enorme I
hongersnood in Biafra zoudeu I
meer mensen gered kunnen wor
den. als u-y meer geven!
In het bericht van de kruisi
ging van Jezus zegt Lucas er
gens: en het volk stond erbij
en zag toe (hoofdstuk 23 vers
35). Daar is een groep mensen
die mets doet. van wie niets
goeds of kwaad gezegd wordt:
mensen die alleen maar staan
te kijken, meer niet. Ze spotten
niet en ze knielen niet. Ze
juichen niet. en ze huilen niet.
Ze kern-en niet af en ze keuren
met goed. Ze steken geen vin
ger uit cm Jezus aan het krui
te nagelen, noch om dat te ver
hinderen. Ze kijken alleen maar;
toe. Even verder vertelt Lucas,
dat de mensen, die voor dit
..schouwspel" gekomen waren,,
terugkeerden, toen zij „aan
schouwd" hadden, wat er ge-,
schied was. Zij konden rustig:
naar huis gaan. Zij hadden hun
hand niet in dit wespennest ge
stoken. Zi.i konden altijd zeggen,
dat ze niets gedaan hadden
dat zij met gewild hadden.
Maar al trekken deze mensen,
nog zon onschuldig gezich
toch heoben ze in hun niet
doen. zonder het zelf dóór tc
hebben wel degelyk iets gedaan.
Ze hebben iets nagelaten. Z?
hebben zich met en masse uer-
zet. Ze hebben zelfs niet gepro
testeerd. Ze zijn op een veilige
afstand toeschouwer gebleven.
Maar door deze toeschouwers
houding hebben ze Jezus in de
steek gelaten. Door hun passivi
teit hebben ze eraan meege
werkt, dat Jezus werd gekrui
sigd. Daarom zijn ze medeplich
tig aan zijn dood.
In Biafra sterven meer dan
60.000 mensen per week de hon
gerdood. Vormen wij nu samen
het volk. dat er by staat en
toeziet via foto's en televisie?
We kunnen maar heel weinig
doen. 't Enige is: heel veel geld
geven. Wilt u dit weinige doen.
of wilt u onschuldig lijkende,
maar feitelijk medeplichtige
toeschouwers zijn? Wie de enige
mogelijkheid, die ons geboden
wordt, wil benutten, kan zyn of
haar bijdrage storten op mijn
gironummer (600682) met ver
melding: Biafra. U hoort bin
nenkort meer van ons!
Ds. C. H. Bijl,
Herv. jeugdpredikant.
Boerhaavelaan 42.
'A
[Mi
AN
Veel van de relikwieën zyn door. werden gemaakt U moet het de i
bijvoorbeeld, de kruisridders meege- sen niet kwalijk nemen dat zü I
bracht. Die hadden totaal geen on- derden jaren lang onechte voi
derscheidingsvermogen en lieten zich pen als relikwieën hebben vere<
alle relikwieën in handen stoppen die Dat is niet belangryk. Het is l
in Alexandrië aan de lopende band kwestie van echt of onecht maarj
I gevoelswaarde".
LEIDEN Hervormde gemeente
Pieterskerk 10 u ds P Kloek^
Hooglandse Kerk 10 u dr P L.
Schoonhelm.
Marekerk 10.30 u ds A J. de Jong
5 u Idem (HA.)
Bethlehemkerk Drlftstr. 10 u ds
J. Irlk te Oegstgeest.
Maranathakerk - Lage Morsweg 10
u ds H. J. van Achterberg
Bevrydlngskerk - M°n1 BOtn er yst-r
10 30 u ds Joh Poort 7 u ds P. Kloek
Konlngskerk Konlngsstr. 10. u ds
A Geense te Leiderdorp.
Vredeskerk Burggravenln. 10 u ds
A. J. Lamping (H.A Jeugdkapel 10 u
drs W. L. B. Schipper)
Egllse Wallone Breestr. 1145 u
Pasteur D. Rlbs.
Academisch Ziekenhuis 10 u ds J
flaconessenhuli 10.30 u ds H. W.
H^Jeugdkerk L H J -Gebouw Leven
daal 10.30 u mej ds J de Ruyter. Rot
terdam. - w
Lutherse Kerk 1145 uur ds J M-
Viym (Studentendlenst. gezamenlijk
m. R.K. studentenparochie)
Geref. Kerk Zulderkerk 10 u dr Dron-
kert 5 u dr v. d. Zwaan
Petrakerk 10 u ds Kronemeyer 5 u
ds Hortenslus.
Oude Vestkerk 10 u dr v d Zwaan
6 u ds Kronemeyer
Beloftekerk 10 u ds R Brands te
Leeuwarden-Hulzum 6.50
kert. (Dienst met belangstellenden)
Bevrijdingskerk 9 en 5 u ds Bo-
^Gmemhoven 10 u ds Hortenslus
..De Mirt" 10 uur (Ouderendlenst)
dS.,MU*rene6t" 10.30 u (Gezinsdlenst)
dhjeug^dlfu?s: 10 30 u ds J. van Drie te
L RdKrd°Kerk (H Lodewyk» (zat av
i ui Kin 0 45 11 12.15 en 6 u (He-
resingei z.av. 7. 9.30, 11, 12.15 en 6.30
(H. Peters) (zat. av. 7 u) en (zat
av 7 30) 7.30. 9. 10.15 12 en 7 (H. Leo-
nardus) (znt av 7 u) 8. 9. 10 12 15 en
7 u (H. Antonlus) zat. av. 7, 9.30. 11.30
en 12.30 u (stud, parochie) (zat. av
7 30) en 11.45 u.
Christian Science (Steenschuur 6).
10.30 u dienst
Oud Kath. Kerk (Cronesteinkade 2)
94VrljeHKath Kerk (Vreewijkstraat)
10.30 u nam c
Chr Geref Kerk 10 en 5 u ds J. H
I Carlier.
Leger des Hetls 10 u Helllglngsdlenst
7.30 u verlossingssamenkomst
Gerei. Kerk (vrygem.) 10 15 en 6 u
ds J. v.d. Haar.
Nieuw Apostolische Kerk (Hoge Rijn-
dljk 24) 9 45 u dienst
Doopsgezinde Remonstrantse gem
10 u ds H. van Bilderbeek
Evang. Luth. Kerk 10 15 u ds P J
van Malssen
Evang. Chr Gem Mlddelstegrt 3)
10 en 5 u dhr Dikkes
Gerei Gem. 10 en 4 30 u ds Boo-
gerd.
Baptlstengem. 10 u ds R Reiling
Vrijz. Herv. (Aula Asserstr 10 30
u prol dr P. Smits te Den Haag.
Abbenes Herv. Gem. 9.30 u ds
Kromhout te Hallweg 7 u ds A. J. de
Jong. van Lelden.
Aarlauderveen Herv Gem 10 u
ds de Leeuw te Boskoop. 7 ds Reyenga
te Zevenhoven Gerei Kerk 9.30 u en
6 30 u dr J. Vlijm te Leiden Chr Geref
Kerk 9 30 u en 6.30 u ds R. Slofstra te
Den Haag.
Alphen aan den Rijn - Herv Gem
Adventskerk Julianastr. 10 u ds M.
Hanemaaljer 6.30 u ds P A Leleber
Kruiskerk Gouwsluls 10 u d6 M. Fok-
kema Opstandingskerk 10 u ds P A
Leleber 6.30 udsM. Hanemaaljer. Ge
bouw Nabij 10 u Jeugdkapel dhr J B
H. Leleber. 5 u Open Deurdlenst Voor
ganger ds J H Bogers mr R H
Samsom. Zal Opstandlngskerk 10 u
Jeugdkapel dhr. W de Geus. Martha-
Stichtlng „Rijnstroom" 10.30 u ds I. J
Walpot Kerkgebouw Oudshoornseweg
10 u ds G. Cadée. Slonskerk 9 30 u 9 30
u ds H Koudstaal Kerkgebouw Ouds
hoornseweg 6 30 u ds H Koudstaal Ge
bouw Onderweg 10 u ds J. A Eekhof
te Leiden.
Aula Noord Parelstr 9.30 u ds J H
Bogers Geref Kerk Maranathakerk
Raadhuisstr. 10 u ds Fr. de Jong. 6,30
u ds G. O. N. Veenhulzen. Sal va tori-
kerk W de Zwljgerln. 10 u ds A. Bor-
man. 6.30 ti ds J. Vos. De Goede Her
derkerk 10 u ds J. Vos en 6.30 u ds A
Borman Geref Kerk (vrygem.) 10 30
en 5 u ds J M. Kroes. Chr Geref Kerk
Jeruzalemkerk Grypensteinstr. 9 30 u
en 5 u dhr J. van Leeuwen Oud
Geref Gem kerkgebouw Hooftstr. 240
9 30 u en 4 u leesdlenst. Rem. Geref
Gem Geen dienst. Baptisten gem. 10
en 630 u ds Koekkoek Volle Evange-
lie-gem. (Kindervreugd) 10 en 7 u
dienst.
Boskoop Herv Gem 9.30 u ds A
C Baars te Nleuwerkerk a d IJssel.
6.30 u ds A de Leeuw Jr te Velp:
Geref Kerk 9.30 en 5 u ds G. van
Duinen te Den Haag: Maranatha-
BChool (Snij del wijk) 11 u ds G. van
Duinen te Den Haag; Chr Geref
Kerk 9.30 en 4.30 u ds J Mannl: Geref
Gem. 9.30 u leesdlenst 3.30 u ds A. F
Honkoop; Vrijz. Prot. Geloofsgemeen
schap. 7 u dhr P v d Laarse; Volle
Evangelie (kapel Bethel) 9.30 u dhr
J Modderkolk. R.K Kerk Ontmoe
tingscentrum Snijdelwijk (zat. av 7 u)
10 u Reijerskoop (zat.av 7 u) 7.30. 9
u. en 11 u.
Hoogiiiade Herv Gem. 10 u ds
H. Jonkman te Oegstgeest.
Hazerswoude Herv. Gem 9.30 u
en 6.30 u ds L. Boer. Geref. Kerk 10
en 5 u ds Brink
Hillegom Herv Gem 10 u ds J.
Bronsgeest 7 u ds H L. Boonstra te
Haarlem 10 u Jeugdkapeldienst in
kantine Leeuwesteln. Pastoorslaan. 7 u
ln Dorpshuis Venneperweg ds J van
der Velden Llsse (Jeugddienst). Geref
Kerk 10 en 5 u ds W P. H. Pou-
wels. Chr. Geref. Kerk 10 en 5 u ds
Draaljer te Hilversum R. K. Kerk St
Jozef (zat. av. 7 u) 8.30. 10. 11.30 u. en
7 u. St. Martlnus: (zat av. 7 u) 7. 8 30.
10. 11 30. 12 45. 5.30 en 7 u
Kaag Herv Gem 10 u ds H B
van 't Hof 7 u ds G A Alma. te A'dam
(Jeugddienst) R.K Kerk 7. 8 en 10 en
7 u.
Katwijk aan den Rijn - Herv. Gem
Dorpskerk 10 u ds D Bouman te
Katwijk aan Zee; 6 u ds A Baas;
Ontmoetingskerk 10 u ds A Baas (H
6.30 u ds P. J. D van Malssen te
Lelden; Gymnastieklokaal Otto Baron
van Wassenaer van Catwijckschool
10.30 u ds J C Bregman te Gouda;
Geref Kerk 9.30 u ds R. de Vries te
Katwijk aan Zee; 5 u ds I. Groenen-
berg te Den Haag; R.K Kerk (zat.
av 7) 7 45. 9.30, 11.15 en 7 u; De Wil-
bert (zat.av 6.30) 6.30 uur
Katwijk aan Zee Hen- Gem Nwe
Kerk 9 u ds W Kool; 10.30 u ds W
Chr. Hovius; 5 u ds J. C. van Hunnik;
6.30 u ds C van den Bergh Ichthus-
kerk 10 u ds A Vink 5 u ds W. Vroeg-
Indewey. Pniëlkerk 9.30 u ds C. van
den Bergh 6 u ds W. Kool. Groen van
Prinstererschool 10 u dhr J Vink
Wijkgebouw „De Hoeksteen" 10 uur
dovendlenst. Ziekenhuis „Overduln" 2
u ds J G vam Ieperen. Geref. Kerk
Vredeskerk 10 u ds B. Boelens. van
Amsterdam: 5 u ds R de Vries. Trium-
fatorkerk 10 u ds J, Groenenberg van
Den Haag 5 u ds B. Boelens. Chr. Ge
ref. Kerk 10 en 5 u ds H. C. van der
Ent. Geref. Kerk (vrljgem.) 9 u ds Z
G. v Oenen, te Zwolle 7 u ds Z G v.
Oenen. 10.30 en 5 u ds C J. Breen
Geref. Gem (Remlsestr 10 en 5 u
ds P. v d. Bijl Volle Evang. gemeente
Voorstr 100) 10 u ds K. van Twlllert
Koudekerk aan den rijn Herv. ge
meente 10 u ds Loerakker uit Zoeter-
woude. 7 ds Quak Geref. Kerk 10 u en
7 u ds Swierte
Leiderdorp Geref Kerk Hoofdstr
9 en 6.30 u ds J van Drie (H.A
Schepplngskerk 9 30 en 5 u ds A G
Baaljen te Rijnsburg (H A.) Herv Ge
meente (Geref kerk Hoofdstr.) 10 30
u ds A Geense. 5 u ds J. P Honnef
(Schepplngskerk) 11 u ds J P Hon
nef. R. K. Kerk 9. 10.30 en 12 u.
Lelniuidcn Herv. Gem. 9.30 u ds
A v. d Kooi] te Noorden Geref
Kerk 9 30 u ds D. Averes 7 u ds SJ
Tlemersma te Zwammerdam
Llsse Herv Gem Grote Kerk 10
u ds J van der Velden. H.D 7 u
ds H G Oostinga Helv Kapel 10 u
ds H G. Oostinga. Geref Kerk 10 u drs
E A. van der Woude 5 u ds H.
Lljesen. Noordwyk-Binnen. Chr. Geref
Kerk 10 en 5 u ds D H. Biesma, Ge-
j ref Gem. 10 en 4 u ds W. Suyker
(Dond 7 30 u ds W. Suyker Geref
Kerk (vrljgem.) 10 en 4.30 u ds J J
Verleur Oud Geref Gem. 9.30 en 3 u
leesdiensten. Donderdag 7.30 u lees-
dienst. Ned Prot. Bond geen dienst.
Evangeliesamenkomst Maandagavond
I 8 u in Gasthuis „Welkom". Bondstraat
voorganger ds J. Gravendeel R.K.
Kerk St. Agatha (zat.av. 7 u) 8.30 u,
10.15 11.45 en 7 u. Dependance in
Poelpolder, ln de aula van de Prot
Chr. School, ingang Frans Halsstraat:
(Zat.av 6.15 u) 8 30 en 12 u. Maria-
kerk (zat.av. 7 u) 8 30, 10.30 12.00 6 30
u Engelbewaarders (Beekbrug): (zat
av. 7 u) 7.30, 8 45, 10 45 u en 5 45 u
I Nieuwkoop Herv. Gem. 10 u ds
j G. van Doorn. 6.30 u ds J G. van
Ieperen te Katwijk. Geref. Kerk 9 30
en 6.30 u ds R. J. A. Hanenburg. Chr.
Geref. Kerk 930 u en 6.30 u dienst
des woords Rem. Geref Gem 10 u ds
j T Elders Mayer.
.Meun veen Herv Gem. 9 30 u dhr
D Barendrecht te R'dam. 6 30 u ds J.
Gebraad Geref Kerk 9 30 u en 6.30 u
I dr J. Schelhaas te A'dam.
Nieuw-Ven nep Herv. Gem. 9 u ds
A P van der Haas te Den Haag. 10.30
u ds A. P. van der Haas. 7 u ds J. G.
Gebouw Dorpshuls Venneperweg 7 u
ds J van der Velden, te Lisse. Jeugd
dienst). Geref. Kerk 8 45, 10.30 en 4.30
u ds D Hoornstra (H.A.) Chr Geref.
Kerk 9.30 en 3 u ds W. de Graaf. R.K.
Kerk (zat. av. 7 u) 9 en 11 u
Noordwyk-Binnen Herv. Gem 10
u ds D Keunlng 7 u dr J G B Jan
sen. Geref. Kerk 9 30 u ds W Dek
ker 5 Idem Ned. Prot. Bond 10.30 u d
Mr J Hoevers (Den Haag) RK Kerk
(zat. av. 7 u) 8. 9.30. 11.15 en 5 30 u
NoordwUk aan Zee Herv. Gem.
10 u dr J. G B Jansen. De Rank 10
u Jeugdkerk 5 u ds D. Keuning Geref.
Kerk 10 en 5 u ds C Warner. Sole
Mio 10 u ds H Lijesen Herv Ger
Evang (VGLO-school. Schoolstr 2) 10
u ds A. Gooyer (Delft) 3.30 u ds W
Chr. Hovius (Katwijk a Zee) R.K.
Kerk (zat. av 7 u) 7.30. 9. 10.30 en
12 u
Noordwykerhout Herv Gem 10
u ds J. G B. Jansen van NoordwIJk
7 u De Zllk dhr. J. Valkenburg van
Hlllegom (aula R.K. School) RK Kerk
St, Victor (zat. av. 7 u) 8.30 10 130
en 6 u. St. Jozef (zat.av. 7 u) 7 30. 8 45.
10.15 en 11 30. en 7 u
Oegstgeest - Herv Gem (Groene
Kerk) 10.30 u ds W E Verdonk (Pau-
luskerk) 10 u ds H. P Huisman (Ge
meentecentrum) 7 u ds A. Geense te
Leiderdorp (Jeugddienst) (Jeugdkapel)
10 u P. A Rueck Vryz Hen- (Ge
meentecentrum) 10.30 u ds L. H Rui
tenberg te Den Haag. Geref Kerk 10
u ds Vegter. 5 u dhr S v d Land
Geref Kerk (vrljgem (Julianaln. 1)
8.30 en 3 u ds H J de Vries R K
Kerk (zat. av 7.30 u) 9. 10 30 12
en 6 30 u Bonaventurakapel (zat av
6.30 u) 8 en 10 u.
Oude Wetering Herv Gem 9 30
u ds J Lalleman. Geref Kerk 9 30 u en
5 u dr J Schelhaas te A dam Rem
Geref Gem 10 u ds G. J Bierlnga
te Haarlem
Rynsaterwoude Herv Gem. 9.30
u ds Franken te Woubrugge 7 u dhr
Stroo te Koudekerk a. d. Rijn. Chr
Geref Kerk 9.30 u dienst des woords.
2.15 u ds H. C van der Ent te Katwijk
aan Zee.
RIJnshurg Herv Gem (Grote Kerk)
9.30 u ds Van Gosliga. 5 u ds Balke
te Bodegraven (Bethelkerk) 9 30 uur
kand. De Vreugd te Katwijk 5 u ds
Van Gosliga. Geref. Kerk Petrakerk 9
u ds H. Lijesen te Noordwijk 5 u ds
Bijleveld. Immanuëlkerk 9.30 u ds Bij -
leveld 5 u ds v. d. Linde Maranatha
kerk 9.30 u ds v d. Linde 5 u ds E v
d. Woude te Llsse Geref Kerk (vrij
gemaakt) 10 en 5.15 u ds D. Zemel
Sassenhelin Herv. Gem 9 en 10 30
ii ds A. Westra 6.30 u ds H van der
Giesen te Capelle a. d. IJssel) Geref
J Kerk 10 u ds G. Toornvliet te Bloe-
mendaal. 5 u ds Brands, te Leeuwar-
den-Huizum. Chr Geref. Kerk 10 en i
5 u ds L. S. den Boer Ned. Prot Bond
geen dienst. R.K Kerk (zat av 7 u)
I 8. 9 30. 11 en 5.30 uur
Valkenburg Hen- Gem 10 en 6.30
u ds G Zonneveld. Geref Kerk 10 en
5 u ds M. Wildschut te Soestdyk. Ge-
I ref. Kerk (Vrijgem.) 9 u ds C J Breen,
I 3 u ds J v d Haar.
j Voorhout Herv. Gem. 10 u ds Adr
Oskamp R.K. Kerk (zat. av 7 u) 7.30.
9 u tn 10.30 u. 11.45 u en 5.30 u.
i Voorschoten Herv Gem. Dorps
kerk 10 u ds Saraber 7 u ds Verheule
Kapel Rijndijk 10 u ds O V Henkei
te Den Haag. Hulp en Heil 10 u ds. Ver-
i heule. Rem. doopsgezinde kring (cul
tureel centrum) 10.30 u dr A. W. Cra-
I mer. Geref. Kerk 9. 10.30 en 5 u ds J
C Haart-sen te Harderwijk. Geref. Kerk
vrijgem 10 en 5 u leesdlenst. R.K
Kerk Laurentius (zat. av. 7) 7.30. 9.
10.30. 12 en 5 u Moeder Gods (zat av
7 u) 10. 11 30 en 6 u
Warmond Herv Gem 10 u ds J
M Snijders. 7 u ds A Westra van
Sassenheim R.K Kerk (zat. av 7 u)
8 u 9.30, 11.30 en 7 u.
i Wassenaar Herv. Gem. (Dorps-
kerk) 10 u dr Th C. Frederlkse; 7
u ds J A. G van Zanten Kievletkerk
9 u Jeugdkerk 10 u ds J T. Wlersma
Messiaskerk 10 u ds J. A G van Zan
ten. Dorpscentrum 10 u kinderdienst
Gebouw Shalom 10 u jeugdkapel Dev-
lerhuls geen dienst Geref. Kerk
Bloemcampln 10 en 5 u ds L. Bech
j zyiln 10 en 5 u ds D van der Meu-
len. Ned. Prot. Bond Lange Kerkdam
10.30 u ds H. J. Heerlng Remonstr
1 Geref Gem Johanneshuls 10.30 u ds
E B A. Poortman Herv Geref Evan-
gellesatle Dorpshuis 10 en 4 u ds J
Boezen. Eethen.
Woubrugge Herv Genv 9 30 u ds
Gebraad. Nteuwveen 6.30 u ds Fran
ken. Geref Kerk 9.30 en 6 30 kand
Verdun, te Den Haag.
Zevenhoven Herv. Gem, 9.30 u
ds Reyenga. Geref. Kerk 9.30 u en 7
u dr M. J. Mulder te Badhoevedorp
Zoeterwoude Herv Gem. 10 u ds J
Th W. Quak te Koudekerk aan den
Rijn. R.K Kerk (zat. av. 7 u) 8.45,
10 30 en 12 u.
Zwammerdam Herv. Gem 10 u
en 6.30 u ds D Goudzwaard Geref.
Kerk 10 u ds SJ. Tlemersma. 6.30 u ds
A P Helner te Ter Aar. Rem Geref.
Gem. 10 u ds H. Cramer te Epe.
De r.-k. St.-Josephkerk i
de Herensingel in Leiden.
Foto L.D./Holf01C
