Blokkade maakte
LENINGRAD
tot massagraf
Maar ook de helden zouden sterven
Als hongerige wolven
Stalin legde waarschuwingen
naast zich neer
rs BELEG
25 OKTOBER 1969
LEIDSCB DAGBLAD
PAGINA 11
oktober 1941 en nalf
[1942 heeft zich een van de
elükste drama's uit ie
schiedenis afgespeeld,
winter, met zijn tempe-
van 20 tot 30 graden on-
I stierf de helft van ie
lljoen i nwoners van Le-
dat belegerd werd door
e troepen en gebombar-
door de Luftwaffe. In de
[ras geen water, geen eten,
i verwarming. De elegante
loers van Ruslands meest
opese" stad vervielen tot
ergste dat beschaafde men
jan overkomen: kannibalis-
i walgelijkheid van dit be-
jerd na de oorlog nog ver-
1 rftoen Stalin, die Lening-
Da 01 zÜn bewoners diep haat-
fc leiders van het heldhaftige
S van de stad de een na de
I om het leven bracht in en-
jaren durende politieke
«Assen. Hierbij dient men te
'j 3 dat Stalin en de herhaal-
-.aarschuwing uit Leningrad
Hitier een oorlog tegen
Sowjet-Unie in zin had. als
naast zich neergelegd
en integendeel de Russische
Ul leveranties aan nazi-Duits-
juj j tot vlak voor de Duitse in-
nog opvoerde.
zijn boek „De 900 dagen,
Beleg van Leningrad" dat
enkort ook in een Neder-
ie vertaling zal verschijnen
j. Tijl in Zwolle, doet de
p -emde Amerikaanse journa-
Harrison Salisbury het koele
oj, jag van het vreselijkste be-
van alle tijden. Salisbury
t daartoe een zich over 25
uitstrekkend onderzoek ge
il in, ook in tot dusver geheim
;n Russische archieven.
„Je zag dat je lichaam veranderde. Je benen werden zo dun als tandenstokers, je armen
verdwenen in je mouwen, je borsten werden lege holtes. Je broek zakte af. Je nek was te dik
voor je kraag, je voeten te gezwollen voor je schoenen. Dat was alleen water en lucht. Je
had geen kracht. De ene helft van Leningrad schrompelde weg, het andere deel zwol op door
het waterdrinken".
In oktober-november vielen de eer
ste doden: oude mensen die er plot
seling niet meer waren. Doordat het
voedsel steeds meer onverteerbare
elementen ging bevatten, kaf, stof,
zaagsel, kalk, etc., kwamen de eer
ste gevallen van dysenterie voor. De
jongeren van 16 tot 18 jaar gingen
het eerst, want hun rantsoen was
het kleinst: 200 gram per dag. „Je
gaat tegenwoordig zo gemakkelijk
Foto hieronder: Slachtoffers
van een luchtaanval op Liteiny
Prospekt in Leningrad.
dood," schreef een meisje. „Eerst
ga je op bed liggen en kom je er
nooit meer uit." Op straat zag men
steeds meer mensen zomaar in el
kaar zakken De ratten werden bru
taler. Die hadden ook honger. Er
gingen geruchten dat op de markt
worst te koop was van mensenvlees.
Andere geruchten wilden dat kinde
ren gekidnapt waren. Sex verdween
bijna geheel. Geslachtskenmerken
werden onduidelijk. De menstruatie
hield op. De vrouwen deden geen
moeite er aardig uit te zien. Ze
aten hun lipstick liever op dan het op
dan het op hun uitgeteerde gezichten
te smeren. Het geboortegetal zakte.
Het geboortecijfer was in 1940 2.5 per
100; in 1941 was het nog 1.8 en in
1942 was het nog maar 0.6 per 100.
De enige verbinding tussen Le
ningrad en de bewoonde wereld be
stond uit het Ladoga-meer, een van
de grootste binnenmeren van Euro
pa, ten noordoosten van de stad.
Maar half november vormde zich
het eerste ijs en eind november kon
er geen schip meer door Per dag
stierven 3.000 mensen van de honger
Katten, kraaien en spreeuwen waren
er bijna niet meer: ze waren opge
geten.
Op 12 oktober telegrafeerde Stalin
dat de troepen rond Leningrad een
tegenoffensief moesten ontketenen
Vier dagen voordat de Russen hun
offensief zouden beginnen lanceer
den de Duitsers hun eigen aanval.
In de laatste novemberdagen 1941,
toen het om drie uur in de middag
duister werd en het een graad of 20
vroor, ging het éerste transport over
het ys van het Ladoga-meer. De
stad gebruikte in die tyd dagelijks
510 ton meel. net genoeg voor enke
le boterhammen per persoon. Over
het meer kwam per dag tussen de
100 en 200 ton. Net voldoende om het
uitsterven van Leningrad iets te ver
tragen. In de eerste dagen zakten
heel veel vrachtwagens door het ys.
Pas half december kwam de ijsweg
redelijk op gang Op het ijs stonden
eerste-hulpposten, benzinestations,
bruggenbouwwerkplaatsen en ver
keerscontrolestations met in totaal
zo'n 19.000 man. De rantsoenen wa
ren 100 gram per dag.
Bij de begraafplaatsen van de stad
maar ook elders, ontstonden bergen
lijken, gewikkeld in een oud gordijn
of zelfs in papier. De dichteres Vera
Imber zag een lichaampje 1 iggen,
kennelijk dat van een k'nd, gewik
keld in pakpapier en wat touw. De
wachtkamers van de ziekenhuizen
waren opslagplaatsen, voor doden.
De grond was zo hard bevroren, dat
op de begraafplaatsen greppels ge
graven werden met behulp van dy
namiet. De lichamen waren diepge
vroren en maakten een metaalachtig
geluid als ze op vrachtwagens wer
den geladen.
De geur in de stad begon te veran
deren. Je rook niet langer benzine, ta
bak, paarden en mensen. Je rook al
leen terpentijn, die gebruikt werd om
de lijken te ontsmetten.
Oude mensen, die in de rij stonden
voor eten. werden plotseling overval
len door bleke jongens, die het te
doen was om bonkaarten of om een
homp brood. De mensen verander
den in beesten. Ouders slachtten el
kaar of hun kinderen om die op te
eten. De waterleiding viel uit. Elek
triciteit was er niet meer. Lening
rad. eens de trotse parel aan de Oost
zee, werd een massagraf.
Aan het eind van de winter lagen
de straten bezaaid met lichamen.
Men nam niet meer de moeite de lij
ken te begraven van mensen, die
thuis stierven. Men liet ze gewoon
liggen op de vloer. De eerste voor
jaarsdagen waren afschuwelijk van
stank. Half maart werd de bevolking
van de stad die nog was overgeble
ven, opgeroepen tot een grote schoon
maak. De rantsoenen konden iets
stijgen en langzaam kwam in april-
mei 1942 het leven ln de stad weer
op gang. Een gevangengenomen
Duitse korporaal zei dat hij het ge
loof in Hitier verloor, toen hy op 15
april de eerste tram in Leningrad
weer hoorde rijden.
Maar inmiddels werd de ijsweg
over het Lactoga-meer steeds gevaar
lijker. Tussen 22 januari en 12 april
waren 539.000 mensen via de weg uit
Leningrad geëvacueerd. Er was
356 000 ton vracht naar de stad ge
bracht ondanks de helse Duitse be
schietingen. De honger leek voorlo
pig geweken. Er waren 671.635 doden
gevallen: meer dan tienmaal het
aantal van Hirosjima of van de op
stand in Warschau.
Maar de blokkade ging door, al
hoewel niemand meer vreesde voor
een aanval van de Duitsers op Le-
Een vrouw vervoert een door
honger verzwakte man op een
kinder sleetje.
ningrad. De Russen versterkten zioh
steeds meer en op 12 Januari 1943 be
gon het Russische offensief, dat uit
eindelijk de stad zou bevrijden. Op
18 januari lanceerden de Duitsers
nog een zwak tegen-offensief, maar
hun posities waren niet meer te
handhaven. Na enkele uren moesten
zij terugtrekken.
In Leningrad werd op straat ge
danst. De blokkade had 506 dagen
geduurd. Na drie weken reed de
eerste trein via een geïmproviseer
de spoorlijn naar de rest van Rus
land. Maar de Leningraders die
dachten dat de blokkade nu geheel
was opgeheven, vergisten zioh. Al
hoewel de Duitsers bij Stalingrad
verslagen waren, stonden *i) nog
steeds op de heuvels bij Leningrad,
waar zij met het blote oog de oude
gebouwen van de stad konden zien.
Het duurde nog tot 22 januari 1944.
voordat de Duitsers verdreven kon
den worden. Maar toen ging het ook
snel. Volgens sommige Russen had
den de Sowiets moeite de vluchtende
Duitsers by te houden.
Maar hiermee was het lijden van
Leningrad nog niet voorbij.
a ERWIJL DE DUITSERS in grote groepen als hongerige
'en de Baltische staten binnentrokken, kwam in Leningrad
eraal Meretsow aan, die daar zou moeten optreden als ver-
)f igingscommissaris, voor het geval dat de Duitsers zouden
J ivallen.
i, 63 Meretsow het nieuws hoorde i partijleden naar het front stuurde
i de Duitse aanval, keek hy erg om het militaire moreel te stimule-
sd. Hij had in Spanje kennisge-
met de kracht van de nazi-le-
Middags om vier uur kwam Ra-
Moskou in de lucht. Molotow
k „Onze zaak is rechtvaardig,
dland zal worden verslagen. Wij
B overwinnen."
de parken en op straat luisterde
«eaigte naar de koele stem van
tow. Een enkeling vroeg zich af
rwn Molotow de toespraak hield
Stalin. En niemand durfde
»eden dat Stalin, de ijzeren ti-
van de grote zuiveringen van de
i "30, aan een zenuwinstorting
die dagen en weken zou duren
bleef in zijn kamer, onwillig of
in staat, zich met regeringsza-
te bemoeien. Dagenlang was de
W-Unie. stuurloos. Stalin's kroon-
uitvoerder van Ruslands
Qdschapspolitiek tegenover Duits-
l Zjadow. had alle prestige ver-
i zijn baas te kunnen verte-
ligen. Als revanche voor de
1 dite diensten die hij had bewezen,
S hy uit Moskou weggestuurd.
trekend naar Leningrad
enkele dagen meldden meer
300.000 vrijwilligers zich in Le
id aan voor wat de Prawda
noemde „De Grote Patriotti-
Oorlog." De meeste mensen
bezorgd aan de Blitzkrieg
Londen. Er waren weliswaar
steeds geen Duitse vliegtuigen jn
gekomen boven de stad. maar
ssren a) enkele malen gezien. Op
ani was het eerste luchtalarm.
een gevechtsgroep van twaalf
•fó's over de stad vlogen. Op 25
begonnen de enorme Kirow-fa-
de serie-produktie van KV-
k De omschakeling van de pro
&ie kostte niet meer dan tien uur
37 juni kwam Zjadow in Lenin-
H aan, waar hy onmiddellijk 4.000
ren. Daarna vormde Zjadow een bur-
gerleger, dat Leningrad moest verde
digen. In enkele dagen had men
200.000 vrijwilligers bijeen van 18 tot
50 jaar. Officieren haalde men uit de
verslagen divisies. Uniformen waren
er niet. wapens veel te weipig.
Hoewel de inwoners van Leningrad
schrokken van de Duitse invasie, wa
ren ze niet in Daniek geraakt. Jaren
lange verhalen over de enorme
macht van de Sowjet-legers hadden
hen in slaap gewiegd. En iedereen
was van mening dat de Duitsers na
enkele dagen zouden worden terug
geslagen. Een enkele fabriekskrant.
behandelde de oorlog zelfs als een
goede grap. Maar intussen trok het
Rode Leger met grote snelheid terug
onder de druk van de Duitse over
macht aan materiaal, mensen en
plannen. In enkele maanden leek het
machtige Sowjet-Rusland „kaput."
Op 31 augustus hadden de Duitsers
de Newa bereikt en begonnen Le
ningrad te omsingelen. Het spoor
wegknooppunt Mga viel. De Pinnen
drongen op uit het noorden, waar de
Russische defensie nog zwakker was
dan ten zuiden van -Leningrad. Half
september viel Shlisselburg in tun
handen. De enige verbinding van Le
ningrad met de rest van Rusland
was het Ladoga-meer of de lucht. Tn
de tweede week van september kon
de Duitse commandant veldmaar
schalk Von Leeb de prachtige gebou
wen van Leningrad zien. het paleis
van Catharina, het gehavende Her
mitage-paleis, de St. Isaac en het
Peter en Paul Fort.
Onder de leiders deed zich nu in
middels de vraag of voor Leningrad
verdedigd zou worden of niet. Alleen
de Jongeren waren vast besloten. Zij
bereidden dr stad voor op straatge
vechten. Straatnamen, huisnummers
en richtingaanwijzers werden verwij
derd of overgeschilderd. De nazi's
zouden, zo dachten de jongeren, de
weg kwijt raken in de wirwar van
stegen, straten en boulevards. In de
straten en op straathoeken werden
verdedigingsnesten gebouwd, de
bruggen werden ondermijnd en de
stad werd verdeeld in gevechtszones.
De fabrieken werden voorzien van
springladingen en ook in de prachti
ge gebouwen lagen explosieven ge
reed.
TALRIJKE spionnen, officië
le vertegenwoordigers, diplo
maten en particulieren be
zwoeren in 1939, '40 en '41 in
hun waarschuwingen aan het
Kremlin dat Hitier zich voor
bereidde op de uitvoering van
zijn grote droom: het vestigen
van een rijk dat naar het oos
ten reikte tot de Oeral. Al in
september 1940 spraken Russi
sche officieren aan de Russi
sche westgrens over Hitiers
Drang nach Osten en over zijn
merkwaardige gewoonte een
portret bij zich te dragen van
Frederik Barbarossa.
zich dat hy hem zolang had laten
wachten, omdat hy „bezig was met
militaire zaken."
Op 29 december had de Russische
inlichtingendienst een gedetailleerd
overzicht over het geheime Duitse
oorlogsplan. Een Japanse diplomaat,
die in januari 1941 uit Beriyn in Mos
kou aankwam op doorreis naar To
kio voorspelde de Russische maar
schalk Worosjilow dat Duitsland na
zijn teleurstellende ervaringen met
Italië van plan was zich tegen de
Sowjet-Unie te keren.
Langzaam maar zeker kon nie
mand meer twyfelen aan Hitiers
plannen. Maar de Russische leider
Stalin sloot zich af voor de zeker
heid. Natuuriyk, ook hy was bang
op vredessterkte gehouden. De enige
oorlogsplannen die er waren, behels
den een oorlog op het gebied van de
vyand. De staat van bewapening van
de Russen was hopeloos. Tanks wa
ren sterk verouderd en moesten drin
gend worden gerepareerd. Vliegtuigen
konden al jaren niet meer vliegen.
Bunkers waren niet afgebouwd.
Lichte wapens waren er te weinig.
Het leger en zyn bevelvoeerders wa
ren ongeoefend.
Toen de Duitse inval begon, moes-
I ten sommige generaals, zoals maar-
Pas uien na de inval wisten ze con
tact te krygen met het hoofdwkartie»
van het Rode Leger. Het hoofdkwar
tier droeg de grenswachters op „de
nazi-invallers te vernietigen en niet
in paniek te raken." De Russen de
den him best by het „vernietigen,"*
maar de Duitse aanval was zó zwaar
en massaal dat verscheidene Russi
sche posten gewoon overreden wer
den door de tanks. In een paar uur
was de 125ste divisie van het Rode
Leger ontdaan van haar tanks en ge
schut. Er waren nauweiyks meer
handgranaten. Hulpeloos sloeg de di
visie op de vlucht. De 125ste divisie
maakte deel uit van het Elfde Sow-
jet-leger onder generaal Morozow.
een bekwaam en ervaren officier
schalk Rokossowski, uit hun Siberi- met een uitstekende staf. Het elfde
sche verbanningsoorden worden op
gehaald om in actieve dienst te ko
men.
Maar het Duitse leger had zich
voor een Duitse aanval. En hy zag zorgvuldig voorbereid, toen het in ju-
uiteraard hoe die naderde. Maar hy ni 1941 in beweging kwam.
De communistische zendamateur
I Richard Sorge zond in 1939 en '40
I rapporten met een totale lengte van
De Duitsers begonnen intussen in 53.000 woorden naar Rusland, waar-
september een berichtenstroom, die I in hy de Russische leiders smeekte
suggereerde dat Leningrad op het zich voor te bereiden op een grote
hoopte tot het laatste moment op de
mogeiykheid de aanval te kunnen
voorkomen door de een of andere di
plomatieke manoeuvre.
Stalin wist dat hy te doen had met
een uiterst gevaarlyke tegenstander.
punt stond te vallen. De Fiihrer had I aanval. De Duitse kranten schreven j Daarom deed hy alles om te voorko-
Von Leeb instructie gegeven dat een j openlyk over de plannen o m na de
overgave van de stad niet geaccep- overwinning op Rusland de hele be
teerd zou worden. De bevolking j volking naar Siberië te deporteren
moest sterven in de verdoemde stad en het vrijgekomen land te laten be-
Hitler wilde geen overwinningspa- volken door blonde Germanen.
rade langs het Winterpaleis of een
glorieus banket in het Astoria-hotel
Alles wat gebouwd was, alles wat
het glorieuze Rusland symboliseer
de, het werk van Peter en Cathari
na, de Alexanders en de Nikolazen,
alles dat was gebouwd door de hel
den van Lenin en de slaven van Sta-
Op 18 december 1940 besloot Hit-
Ier tot de Operatie Barbarossa. de
Blitzkrieg tegen de Sowjet-Unie. Die
zelfde dag ontving hy de nieuwe Rus
sische ambassadeur in Beriyn. De-
kanozow, die al bijna een maand had
moeten wachten om zyn geloofsbrie
men dat Hitier tot een aanval gepro-
j voceerd kon worden.
In april 1941, toen het Kremlin al
een maand of vier wist van de Duitse
aanvalsplannen, stegen de contrac
tuele graanverladingen aan Duits
land tot 208.000 ton. De Russen
I stuurden de Duitsers 90.000 ton olie,
6.340 ton koper, nikkel, tin en andere
metalen en 4000 ton rubber met spe-
I ciale exprestreinen. Later werden
In de nacht van 21 juni 1941 hoor
den de grenspolitiemannen van over
ste Golowkin in Taurage aan de Oera
in Litauen in de verte het grommen
I van zware motoren, vermoedelyk
I tanks. Het was een kille nacht. Om
vier uur 's ochtends sloeg een gra-
I naat in, de eerste. Over de veldtele
foon riep een nerveuze uitkykpost
aan de grens: „Hier post Osaka, hier
post Osaka. De Duitsers zyn de ri
vier overgestoken. Hier post Osaka.
Er is oorlog. Ik zie tanks. Veel
tanks." De grenswachten bliezen de
l brug over de Oeral op, maar konden
verder geen tegenstand van beteke
nis bieden. Terwyi laag vliegende
I Duitse vliegtuigen met hun boordwa-
pens een hel van staal over hen uit-
ven te kunnen overhandigen. Hitier deze goederen onder meer gebruikt j stortten, vuurden zy terug met pisto-
lln moest worden vernietigd in een j ontving de ambassadeur zeer hoffe- voor de Operatie Barbarossa. len en machinegeweren. Luchtdoel-
twintigste-eeuwse godenschemering. I lyk en opgewekt en verontschuldigde I Het Russische leger werd intussen geschut hadden zy niet.
leger vormde met twee andere Sow
jet-legers het Baltische commando
onder generaal Koesnetsow, een oude
re officier, die echter geen gevechts
ervaring had.
De Duitsers waren in hun Infante
rie ongeveer driemaal en in hun ar
tillerie ongeveer tweemaal sterker
dan Koesnetsow. De bewapening
van de twee strydmachten was niet
erg verschillend. Maar Koesnetsows
troepen lagen verspreid over een
groot gebied. Sommige onderdelen
lagen 150 tot 450 kilometer in het
achterland. Slechts zeven divisies la
gen langs de grens en de meesten
hadden maar één regiment naar vo
ren geschoven, terwyl de overige op
een 40 kilometer afstand in kazernes
lagen. Van de 170 Russische divisies,
die tegen Duitsland in het veld wa
ren, lagen er op 22 Juni slechts 56 in
de eerste linie. Dat dit zo was. kan
niet Koesnetsow worden aangere
kend. Stalin had verzoeken van
Koesnetsow om zyn troepen aan de
grens te mogen concentreren, afge
wezen.
NA DE BLOKKADE hoopten de
jonge intellectuelen in Leningrad op
een vernieuwde maatschappy. De
honger, de saamhorigheid en de hel
denmoed uit de oorlog werden gero
mantiseerd. Men nam gewoon aan
dat het alledaagse leven van voor de
oorlog niet meer zou terugkeren,
maar dat in Leningrad een nieuw
Rusland zou worden geboren, zoals
dat in 1917 ook was gebeurd.
Partysecretaris Zjdanow, eens de
gestruikelde beschermeling van Sta
lin, nu het mikpunt van de haat van
Beria en Molotow, hield op 11 april
1944 een twee uur durende rede,
waarin hij zei dat Leningrad niet
herbouwd zou worden zoals de stad
er vroeger uitzag. „Onze taak is een
stad te bouwen die nog comfortabe
ler en schoner is dan zy was."
In de stad zou geriefelyke woon
ruimte moeten komen voor 3!» mil
joen mensen, meer dan voor de oor
log. Hiervoor was een grandioos plan
ontworpen. Ook de historische gebou
wen, die nu grotendeels verwoest wa
ren, zouden worden herbouwd (de
totale schade in de stad werd ge
raamd op f 162 miljard)
Maar hoewel ook in Moskou steun
bestond voor de ambitieuze her
bouwplannen, kwan er nauweiyks
geld voor. Stadsuitbreidingen moes
ten worden uitgesteld. In 1916 diende
burgemeester Popkow by Moskou
een nieuw plan in voor de stad. Het
duurde 15 jaar eer er antwoord
kwam. Dat was geen toeval De hele
oorlog was de machtsstryd in het
Kremlin d^reegaan. Later zou
maarschalk Boelganin tegen Nikita
Chroesjtsjow over deze tijd zeggen
„Als je naar het Kremlin geroepen
werd, wist je niet of Je er weer le
vend uit zou komen."
Zjdanow was inmiddels weer te
ruggereisd naar Moskou om zyn car
rière te hervatten. In 1946 had hy
zyn oude positie heroverd als tweede
man na Stalin. In augustus van dat
jaar viel de eerste klap. De schry-
vers van Leningrad moesten de bril-
jantste uit hun midden verwyderen.
Zoals steeds begonnen de zuiveringen
het eerst met aanvallen op de schry-
vers.
Zjdanow begon steeds meer grond
te verliezen. Stalin gaf hem de
schuld van de breuk met maarschalk
Tito
Op 31 augustus 1948 werd zyn dood
bekendgemaakt. Nu begon de ge
schiedenis opnieuw. Stuk voor stuk
verdwenen de helden van het verzet
van Leningrad: burgemeester Pop
kow, alle partysecretarissen, de lei
ders van de industrie in de stad, allen
die in nauw contact met Zjdanow
hadden gestaan en vele anderen, mo
gelijk zo'n 2000 mensen.
Het oorlogsmuseum in Leningrad
werd gesloten. De directeur werd ge
arresteerd. Langzaam werd de held
haftige geschiedenis van de stad ui#
de boekjes verwyderd. De heldhafti
ge blokkadeleiders van de stad wer
den beschuldigd, Leningrad aan da
Duitsers te hebben willen overleve
ren.
De stad werd pas als laatste her
bouwd, na Moskou, Kiëw, Odessa,
Minsk en, uiteraard, Stalingrad. Nu,
25 jaar na de bevryding van Lenin
grad, is de bevolking het leed haar
aangedaan door de Duitsers, maar
ook door Stalin nog niet te boven.
Weinig uiterlyke tekenen herinneren
er meer aan. Vrijwel het enige zyn
de blauw-witte borden op de Newskl
Prospekt: Burgers in geval van bom
bardement is deze kant van de straat
de gevaarlykste.
