RADIO EN AUTO
IN OPMARS
,De jaren twintig' toen het leven zo mooi leek (1)
isie Geschenk
or hei G
PHILIPS
RADIO
r
Door
Han Wielick
<2 2?sl e e nju o u
ZATERDAG 28 JUNI 1969
LEIDSCH DAGBLAD
Jn dit nummer beginnen wij met de
publikatie van een serie artikelen
over de „jaren twintig", de veelbewo
gen periode tussen 1920 en 1930, toen
de basis werd gelegd voor een storm
achtige groei, maar ook van het nade
rende onheil dat de wereld bedreigde-
De artikelen zijn geschreven door
Han Wielick, bekend door zijn in ons
blad gepubliceerde verhalen over de
Gouden Eeuw en „Uit overgrootmoe
ders tijd". Het gaat thans over de jaren
toen de mensen nog in „nooit meer
oorlog" geloofden. Toen de welvaart in
de meeste landen langzaam steeg, de
massaproduktie op gang kwam. De we
reldoorlog 19141918 (men wist nog
niet dat hij later de eerste wereldoor
log zou heten) had een nieuw tijdperk
ingeluid.
De strijdbare vakbeweging profiteer
de van de na 1918 verworven politieke
machtsposities, vooral tijdens de korte
hoogconjunctuur. De „luxe" kwam in
het arbeidersbestaan: de bioscoop, de
sport, de krant, het radiotoestel, het
boek, de sociale verzekeringen, de stof
zuiger. Men begon te experimenteren
met volkswoningbouw. Het gebruik
van vlees en suiker steeg. Er werd
meer gerookt en gesnoept. De positie
van de vrouw, haar kleding, haar ma-
ke-up veranderde ingrijpend. De sek
sualiteit ging men anders bekijken. De
reclame richtte zich op de massa-con
sumptie. Het afbetalingssysteem won
veld. De interesse voor onderwijs steeg.
Men bracht offers voor opvoeding en
opleiding van zijn kinderen. Men ont
vluchtte de grauwe buurten met de te
kleine woningen en zocht zijn vertier
buitenshuis. Men had er geld voor.
Men amuseerde zich hartstochtelijk,
men danste met een ongewone over
gave. De vier verschrikkelijke oorlogs
jaren moesten worden vergeten. Mu
ziek en vrolijkheid wilde men- Werk
loosheid en oorlog leken woorden uit
een lang voorbij verleden.
Het waren rijke jaren die jaren twin
tig. Rijk aan literatuur, toneel, muziek,
beeldende-schilder- en bouwkunst.
Maar ook de jaren waarin de zaden
werden gelegd, die direct na het einde
van deze periode zouden ontkiemen.
Eerst langzaam, maar steeds sneller. De
werkloosheid, het brute geweld, de
chantage-politiek en ten slotte de twee
de wereldoorlog. Maar de enkeling in
de jaren twintig die daarover sprak,
werd als een onverbeterlijke zwartkij
ker uitgekreten. Of beter, men luister
de niet naar hem, men wilde leven, ge
lukkig leven, blij leven.
Hoe men leefde, nieuwigheden be
wonderde en gebruikte, sport beoefen
de en bestreed, de emancipatie van de
vrouw begon, streed voor meer loon of
tegen loonsverlaging, reageerde op de
beurskrach, of op het aan de macht
komen van Mussolini en het optreden
van Hitier en zijn SA-mannen vindt
men in deze serie beschrever*.
p v V Mifcfk n ft» Tl f\n f V H
ïïet leven kabbelde in ons land
tamelijk rustig voort in de
luidruchtige jaren twintig, waar
in velen geloofden aan „eeuwige
vrede en welvaart".
De moeilijke onrustige jaren
na de eerste wereldoorlog en de
Spaanse griep-periode waren
voorbij. Men ivas dacht men
bezig aan een langzame, maar
gestage economische en techni
sche groei
Heel grote problemen waren er
n ,'t. Hel aantal werklozen daalde
j; arRjks. In de zomer van 1929 wa
ren er nog slechts 18.000 Nederlan
ders zondier werk. by na een volledi
ge werkgelegenheid dus. Het levens
peil van de loontrekkenden was be
ter dan rond de eeuwwisseling, al
behoorde de armoede nog niet tot
het verleden. In de Drentse veenge
bieden heerste in vele gezinnen nood
de stakingen van de textiel- en
landarbeiders in 1923 en 1929, waar
bij 10 procent loon de inzet van de
strijd was, bewezen dat het niet al
lemaal pais en vree was in ons land
je. Veel industrieën breidden snel
uit. Vooral Philips. In vijf jaar groei
de het personeel van 10.000 tot 20.000
In hoofdzaak door de enorme vraag
naar radio's.
Dit apparaat was bijna direct na
dat op 2 november 1920 Westinghou-
se Com-ads-maatschappij KDKA
het eerste radiostation in Amerika
de verkiezingsstrijd tussen Harding
Nederland telde in de jaren
twintig mee in de autosport, want
dr. Sprenger van Eyck won de
Rallye van Monte Carlo (1929)
met een Graham Peige. Hij deed
over de monsterrit van 2963 kilo
meter 74 uur en 17 minuten. Hier
komt een andere Nederlandse
deelnemer, baron Van Tuyll van
Serooskerken, met zijn Lancia
over de eindstreep.
en Cox had verslagen het gesprek
van de dag.
In de beginjaren noemde men het
draadloze telefonie, maar in het jaar
dat drie reporters een verslag van
de bokswedstrijd Dempsey-Carpen-
tier gaven, dat via de draadloze te
lefonie in tachtig plaatsen in de VS
werd gehoord, burgerde de naam
radio snel in.
De vele radio-amateurs die overal
in de wereld uitzendingen hadden
voor vrienden en bekenden, waren
niet erg ingenomen met deze Wes-
tinghouse uitzendingen, van stroom-
muziek, zoals men ze vroeger noem
de. Vooral die grammofoonuitzendin
gen stoorden hun eigen program
ma's nogal.
Niet te stuiten
Maar de rage, die startte toen
Frank Conrads in november 1919 in
een schuur bij Pittsburgh baseball-
uitslagen uitzond, was niet meer te
stuiten. President Harding kocht
I een radio, kranten en tijdschriften
openden radio-rubrieken, die Jaar
lijks groter werden.
De omzetcijfers stegen snel. In
1922 werd er nog voor .slechts" zes
tig miljoen dollar aan radio's, on
derdelen en hulpmiddelen verkocht,
en ondanks het feit dat pessimisten
zeiden dat het nieuwtje er wel snel
af zou zyn, werden de verkoopcij
fers ieder jaar hoger. In 1925 werd
voor 430 miljoen dollar verkocht, in
1926 voor 506 miljoen en in 1929 be
reikte men de ongelofelijke cijfers
842.548.000 dollar. In een paar jaar
was de radio in de VS volwassen ge
worden. Ieder derde gezin had er een.
Op de huizen stonden bossen anten
nes. Omroepers, zangers, orkesten
werden in korte tijd beroemd. De
reclame in de VS reeds veel eer-
I der ontwikkeld dan in Europa had
de radio ook ontdekt. Haydn, Mozart
en Beethoven werden menigmaal in
geleid met reclame voor schoonheids
middelen of tandpasta.
Radio-succes
Eén land kende reeds twee maan
den voor Frank Conrads fonograaf-
muziek de lucht in zond radio-uit
zendingen: Nederland. In Den Haag
sliep ir. Hans Henricus Schotanus a
Steringa Idzerda, niet van de radio
lamp. Na heel wat doorwaakte nach
ten had „Idz", zoals bekenden hem
noemden, het gevonden. Hij reisde
naar Eindhoven en sprak een paar
uur met ir. Philips, die een lamp
zoals Idzerda die zich voorstelde,
ging maken. Het was een succes.
Op de jaarbeurs in 1919 in Utrecht
kwam een draadloos gesprek tot
stand tussen het Lucas Bolwerk en
het Vreeburg. ,4dz" was niet meer
te houden en begon een „radio-sta
tion" PCGG in de Beukstraat in de
residentie.
omroeper en dominerende figuur
van de HDO (Hilversumse Draadlo
ze Omroep) zamelde na korte tyd
reeds gelden van „luistervinken" in.
Hij geloofde namelijk (het was 1924J
dat de HDO een nationale omroep
zou worden, zoals de BBC in Enge
land.
Veel visite
Hij had enorm succes. Voor
al met zijn moppen ook wel ©en
zeer gewaagde en zijn opmerkin
gen over openbare figuren. Philips
startte met de produktie van de PH-
IDZ-lamp, waarvan Idz er heel wat
in zijn zaak verkocht. Zijn winst ging
in zyn uitzendingen. Zijn tekorten
werden door enthousiaste luis
teraars aangevuld, door hem zo nu
en dan een tientje te sturen.
De autoritei ben luisterden ook
mee. Ze gaven „Idz" verschillende
malen een waarschuwing, wanneer
hy over de schreef was gegaan en
verzegelden zelfs een keer zijn toe
stel, toen de excentrieke Fries het
tè bont maakte. Engeland ontdekte
Idzerda, toen de BBC was opgericht,
maar geen zendvergunning kreeg
omdat de wet nog niet rond was. De
„Daily Mail", die regelmatig
zijn concerten opving, sloot met Id
zerda een contract voor regel
matige uitzendingen. De eerste En
gelse uitzending was op 27 juli 1922.
Duizenden verdrongen zich in hotels
en radiowinkeds in Engeland, om het
wonder te horen: muziek helemaal
van over de Noordzee. Na een jaar
kwam de BBC in de lucht en Shuphs
stopte „Idz" helemaal met zyn uit
zendingen. Hij bouwde neg een zen
der voor het KNMI in De Bilt. In de
winter van 1944 lazen de uitgehon
gerde Nederlanders de naam van de
dan totaal vergeten radio-pionier
nóg eens Op een bekendmaking van
de bezetter Idzerda wegens „illega
le activiteiten" terechtgesteld.
De koptelefoons verdwenen lang
zaam. de radio's waren nu al zo
dat hele gezinnen tegelijk kunnen
luisteren. Het moderne apparaat ga
randeerde de bezitters veel visite.
Vooral wanneer er bijzondere uit
zendingen waren, zoals de toespraak
van dr. Colijn, die in 1924 als eerste
minister van de Kroon een radiore
de hield. In 1926 stonden er reeds
14.000 radio's in de Nederlandse
huiskamers. maar gelijktijdig
met de enorme groei begon de ra
dio-oorlog die jarenlang de gemoe
deren in ons land zou verhitten. Wil
lem Vogt werd zelfs door de direc
teur-generaal van de PTT midden in
een radio-toespraak afgebroken. De
ze maatregel ontlokte afkeuring,
maar ook instemming De concur
rentiestrijd tussen radiomerken be-
i gon. Vooral die tussen Philips en
j Telefunken, dat een toestel op de
I markt bracht dat f 45 goedkoper
I was (f 150) dan de radio's, die uit
I de snel uitbreidende fabrieken in
Eindhoven kwamen,
j Maar de veldslagen tussen VARA.
(in 1928 4.105 leden) AVRO, NCRV
i en KRO-aanhangers moesten nog ko-
I men; het spijkers strooien op de we-
I gen die naar radiofeesten leidden.
lag nog in het verschiet. In 1928
sprak iedereen, die naar het draad
loze wonder luisterde, nog slechts
over de geweldige Kurhausconcer-
ten en het BBC-dansorkest van Jack
Payne, die bij de jeugd even popu
lair was als veertig jaar later The
Beatles.
De auto
Gelijk met de radio was de auto
in opmars. De Duitse dichter Hein-
rich Heine, die eens schreef dat in
ons land alles 50 jaar later dan el
ders gebeurde, had niet in alles ge
lijk. Het aantal auto's in ons land
hele opstap maken, om via het rech
terportier er zat slechts één deur
in de T-Ford, die het meest populair
was achter het stuur te komen.
Daar stelde hij, wanneer hy geen
elektrische starter had, over het
stuur gebogen de manchebtes voor
gas en ontsteking op tien voor drie.
Daarna stapte hij uit om de motor
aan te slingeren. Met zijn rechter
hand slingerde hij, terwijl hij met
V
d. v4i» a
'lil— V>C
«e
Ck «6* «Mj
Al zoveel
Idzerda's experimenten in het be
gin van de jaren twintig inspireer
den anderen. Vooral de Nederland
se Seintoestellen- f abrieku i t zendlnen
waren populair. De NSF wilde
ook aan de jonge KLM, radiotoestel
len verkopen. Zy stuurde een tele-
grafist naar KLM directeur Plesman,
die niet erg enthousiast was: 1
„Br zitten al zoveel instrumenten in
mijn vliegtuigen", maar Plesman
wilde na lang aanhouden „het alle
maal wel eens zienDe tele
grafist Willem Vogt mocht een
vlucht meemaken en daarop een de
monstratie met zijn radio geven. Het
succes was enorm Gezagvoer
der Sillevis bracht een juichend rap-
oort uit aan zijn „baas", die al half
gewonnen was, toen hij contact met
Sillevis kon houden toen deze ver
boven de Noordzee zat.
Willem Vogt, één van de radio
pioniers, schrijver van „Kloris en
roosje" dat Idzerda uitzond, later
Een zonnige dag in de jaren
twintig in Scheveningen met zijn
oude Pier. De auto was in op
mars. zoals blijkt uit het aantal
op de Boulevard geparkeerde
wagens.
.9
steeg tussen 1924 en 1929 van
30.000 tot 60.000. Een verontrusten
de groei vonden velen, die op hun
rust gesteld waren. Goed, de stUging
was dan wel niet zo groot als in
Amerika, maar daarvoor waren dc
VS dan ook het droomland waar al
les mogelijk was.
De groei van de auto was daar
inderdaad orkaanachtig geweest. De j
hoge Lixingtons, Briscoes, Templars
Maxwell's. Dodges. Fords. Chevro-
lets, Cadillacs of Hudsons waren
daar in het begin van de jaren twin
tig reeds ongelofelijk in. De Chrys
lers waren nog onbekend. Walter P
Chrysler was net benoemd tot vice-
president van General Motors.
Hele onderneming
De bestuurders en hun medepas
sagiers bekeken vanuit hun open
(slechts 10 procent was een Sudani
vehikel hun omgeving Een rit met
éen van de zeven miljoen auto's ma
ken. was echter nog een hele onder
neming De bestuurder moest een
Uit een krantenadvertentie
van Philips-radio in 1928, toen de
luidsprekers nog niet in het toe- t
stel waren ingebouwd.
zyn linkerhand aan het y lraadjc
trok, dat met de chok. verbon
den was. Liep de motor na een paar
maal slingeren, dan sprong de
chauffeur snel weer in zyn auto, om
de manohettes op vyf over half drie
te zetten. Vaak was de motor dan
al afgeslagen, vooral by vochtig
weer en moest hiy opnieuw begin
nen. Bleef de motor lopen, dan kon
den ook zyn passagiers instappen.
De nood-handrem ging los, het lage
snelheidspedaal werd met de linker
voet Ingedrukt en de auto reed
schokkerig weg. Na een poosje
schakelde de bestuurder over in een
hogere versnelling. De meeste 'pro
blemen gaven de hellingen. Het be
klimmen ging nog wel. maar by af
dalingen moest er goed op alle rem
men tegeiyk worden getrapt, omdat
inden de remvoeringen doorbrand
den.
In 1924 sprak dr. H. Colijn als
eerste minister van de Kroon
voor de Nederlandse radio.
Negen jaar (1) later was het
beeld volkomen gewijzigd; 23.121 000
Amerikanen hadden hun auto Twee
van de drie gezinnen was gemotori
seerd. Zestig van de 123 arbeiders
gezinnen hadden een auto, maar van
deze 60 woonden er 26 in huizen dis
beter krotten konden worden ge
noemd en 21 van deze 26 gezinnen
had niet eens een badkuip De auto
was belangryker dan het bad gewor
den. Dit bleek ook toen Ford in 1927
vyf dagen lang in 2000 dagbladen
een hele pagina adverteerde wat
haar 1.300.000 dollar ko6tte. In de
advertentie presenteerde Ford een
nieuw model; de oude T-Ford was
verdrongen door de Chevrolet en
Ford wilde het verloren gegane ter
rein zo snel mogeiyk herwinnen. Een
miljoen mensen wilden in New York
Fords nieuwe vinding zien. In Cle
veland moest bereden politie de stra
ten rond de showroom ontruimen.
In Detroit en Kansas City hetzelfde
beeld. Duizenden bestellingen
stroomden binnen. De nieuw A-Ford
was de gebeurtenis van 1927, in be
langrijkheid te vergeiyken met de
moordzaak Sacco en Vanzetti. het
boksge-vecht tussen Tunney en Demp-
sey. slechts in de schaduw gesteld
door de Oceaanvlucht van Charles
Lindbergh.
We telden mee
By ons was de auto nog voor de
meer welgestelden. Maar we telden
al geducht mee in de autowereld,
want nog net in de jaren twintig
werd dr. Sprenger van Eyck. de
eerste Nederlandse winnaar van de
Ralley van Monte Carlo, de oudste
sterrit ter wereld (1911).
De jeugd had meer interesse voor
motoren (motorfietsen» vooral de
Har ley Davidson en Indians waren
„in" by de twenners. In vergelyking
met de huidige, leken de motoren
uit de Jaren twintig meer op tanks,
vooral wanneer ze waren voorzien
van een zyspan. Er werden be-
trouwbaarheidsritten. races, dirt-
track-wedstryden. terrein- en ge-
1 zelllgheidsritten gehouden. De TT-
races in 1925 als nationaal evene
ment in Rolde begonnen, daarna op
het circuit Assen—Hooghalen—Laag -
halen, werden in 1927 internat ionaaL
Toen nog niet
De wegen zullen over een afzien
baar aantal Jaren overvol worden,
zelden enkelen. Eén ervan was ene
A. A. Mussert (33 jaar» hoofdinge
nieur by de provinciale waterstaat
in Utrecht, die in een studie Vrye
baan voor de toekomst" de ontwik
kelingsmogelijkheden beschreef Een
paar kranten meldden het in een
paar regels.
Vyf jaar later zou de naam van
de hoofd-ingenieur bekender, be
ruchter, worden toen hy zichzelf
opwierp als „leider" van de NSB
(Nationaal Socahstischr Beweging)
Mvar dat wist in die dolle jaren
twintig nog niemand
