rot in de 16e eeuw hadden veel
priesters vrouw en kinderen
Kerkdiensten Leiden en omgeving
Wet van 1073 ivas
uoeilijk na te leven
aagi 7
4t (jdibudtsprobleemniets nieuivs onder de zon
Spanningen in de kerk
priesters breken
hun gelofte
ft
Woord van
bezinning
uge
[ATERDAG 15 FEBRUARI 1969
LEIDSCH DAGBLAD
PAGINA 19
tti mei
vos,
raaie
e me.
20-1
OEN HAAG (GPD) de R.-K. Kerk is in beweging. Ongelofelijk in beweging, na eeuwen
lijnbaar zonder een enkele stroomversnelling voort gekabbeld te zijn. Het bruist in en buiten
kerk. Stond een jaar geleden een zaak als het celebreren van gedeelten van de mis en gezan-
in eigen taal nog in de discussie, nu gaat er bijna geen dag meer voorbij of er wordt zelfs
er het opheffen van het verplichte celibaat (ongehuwde staat van de priester) gesproken.
I 83
ilaris
*an
erïgi
1riesters treden uit en breken hun gelofte die zij voor de wijding
tgden. Sommige -priesters verloven zich, huwen of hebben in het
ieim zoals tientallen tijdens interviews in de „Zin en tegenzin"-
\io-uitzendingen verklaarden, reeds jarenlang een verhouding met
i vrouw, terwijl enkelen zeiden vader van één of meer kinderen
zijn.
I 'ele geestelijken verwachten, dat het celibaat binnen zeer afzien-
re tijd zal worden opgeheven. Anderen zien dat nog niet. omdat
f Vaticaan niet alleen te maken heeft met het progressieve Neder-
id, maar honderden miljoenen gelovigen telt in landen waar de
gelijkheid en zeker de hogere, allesbehalve van dezelfde gedach-
bezield is.
i vrii
mei
ef je
Iet celibaat werd in 1073 ver-
ht ingesteld door Paus Grego-
s VII. Reeds in de vierde eeuw
I op verschillende synodes be-
en tot. invoering van de verplich
te v ongehuwde staat van de pries-
jï+ te
maar na de volksverhuizingen
men het daarmee in de prak-
niet zo nauw genomen,
rerorius zijn oorspronkelijke
m u was Hi ld ebrand zoon van
U \j boer in Toscane wilde niet. dat
r huwelijken van priesters ker-
jte ambten die tamelijk winst -
end waren in die jaren al*
üculiere bezittingen zouden wor-
beschouwd en in bepaalde ge-
thten zouden blijven. Gregorius
aide er tevens op, dat de door-
ring van het celibaat hem trou-
Jt helpers zou verschaffen. De
0( sters zouden immers geheel
emaakt worden van alle aardse
den van familie en vaderland.
haal
I ver
ige
el mêel
Her
5—1
avo
chte
van
aken
'9 3
e he
Ook toen al
et celibaat nu leek tot voor kort
van de onaantastbare punten in
K. Kerk, een vanzelfsprekend-
waarover nimmer enige moel-
beid leek te zijn geweest.Het te
il is echter waar. Ook in vroe-
eeuwen heeft, zo blgkt uit his-
Khe geschriften, de verplichte
luwde staat van de priester
il eens problemen opgeleverd,
mei 1565 richtte keizer Max-
tan II zich via de Spaanse ge-
tot de Paus. Hij voerde aan
het celibaat althans in Duits-
1, algemeen werd geschonden en
men daar over de mogelijkheid
weer te doen eerbiedigen alge-
i eens was. Op honderd pries-
zegt hij, is er nauwelijks één.
niet „fomicatus" of „oxoratus"
Alva die in 1572 last gaf op
gezag van de bisschop van 's-Her-
togenbosch een visitatie te
houden in de dekenaten Geertrui-
denberg. Heusden en Bommel,
waarbij bleek dat vele priesters in
concubinaat leefden.
daarna tot diezelfde mening en
schreef aan paus Gregorius XIII
over hetzelfde probleem, in bewoor
dingen die er niet om logen.
Nederland
isschop Otto Truchsess van
jBburg. kwam een paar jaar
En hoe was het in ons land? Aan
de hand van een aantal visitatie-ver
slagen van omstreeks 1570-1590 en
een aantal verklaringen van inqui
siteurs- zoals Lindanus. Somnius en
Lethmate kan men zich een beeld
vormen van het leven van een aan
tal priesters in onze lage landen.
In het Hand van Culembarg werd
zo'n visitatie gehouden. Hierbij con
stateerden de inquisiteurs... dat die
pastoor van Schalkwijk Franciscus
Adriani Davesius door zijn parochi
anen een goed pastoor werd ge
noemd. „al heeft hij kinderen bü
zijn dienstbode en ils hij Rus en nog
al driftig...".
Buiten het land van Culemborg
troffen de inquisiteurs in juni 1567
bü de aan de proosdy van Sint Jan
onderhorige kerken van Tarnen.
Wilnis, Kudelstaart, Zevenhoven en
"VlÜdrecht pastoors aan. die uitge
zonderd die van Mijdrecht, van con
cubinaat (leven met een vrouw)
werden verdacht. Een visitatie in
het Gooi leerde in 1569 dat „de pas
toor van Naarden vrij is van ketter
se invloeden, maar een concubine
en kinderen hefet". In het land van
Voorne was het al niet anders. Daar
werd van 21 augustus tot 11 septem
ber 1571 door de domproost gevisi
teerd. Het rapport van deze visita
tie meldde, dat de deken van de
Brielse Sint Catharina, Hendricus
de Beca vertelde „dat zün elf ka
nunniken in concubinaat leven".
De pastoor van Nieuwland woon
de samen met vrouw en kind dat
hem vader noemde. De pastoor van
Oostvoorne had eveneens een concu
bine. Henricus Dogaert, pastoor van
Hellevoet, die nog geen jaar later,
op 7 april 1572 door soldaten van Lu-
mey zou worden vermoord, had vol
gens zijn parochianen een „jonkwijf
met drie kinderen". De vioe-deken
van Abbenbroek had een concubine
met een kind.
In 1572 werd op last van Alva. op
gezag van de bisschop van 's Her
togenbosch een visitatie gehouden
in de dekenaten Geertruidenberg,
Heusden en Bommel. De pastoor
van Zevenbergen bekende blijkens
de rapporten, dat hij een volwassen
dochter had, die van Raamsdonk
had een zoon.. Te Brakel stonden
een pastoor en een vicarus, die bei
den in cuncibunaat leefden. In Zui-
lichem leefden een pastoor en de
kapelaan beiden met een vrouw.
In Friesland was het al niet an
ders. In de criminele sententies van
het hof van deze provincie, wordt
overal hetzelfde gemeld: priesters
die in concubinaat leven. In 1580 wa-
I ren er volgens de parochielijsten
ongeveer 350 priesters, waarvan er
tenminste 134 uitweken, zodat er
1 nog ongeveer 220 overbleven. Van
de na de uitwijking nog in Oostergo
werkzame pastoors was op grond
van exacte gegevens slechts tien
procent geen huisvader.
Overigens was het aantal zoge
naamde priesterhuwelijken in de
dertiende en veertiende eeuw nog
groter dan later. Reeds in 1375 had
de bisschop van Hoorn. Arnold „ge
last." dat alle priesters hun focaiae
uit huis moesten zetten. Maar uit de
vele vernieuwingen van het bevel
kan rustig worden afgeleid, dat men
zich daarvan weinig of niets aan
trok.
Vorige week was het woord
van bezinning gewijd aan de
spanningen in de Rooms-Katho
lieke Kerk. Deze week willen
we de aandacht vestigen op
soortgelijke problemen in de
protestantse kerken. Want ook
daar is onrust, al komt die
(nog) niet zo duidelijk tot
uiting in openbare conflictsitua
ties. In de Rooms-Katholieke
Kerk was de grondoorzaak van
het conflict het „vrijgeven" van
de theologische studie, zodat de
wetenschap beoefenende pries
ters tot andere visies kwamen
dan de traditionele geloofsfor-
muleringen van de kerk. By
protestanten is het wetenschap
pelijk onderzoek altijd vrü ge
weest officieel was dat ten
minste zo maar het kerkvolk
bleef zich hechten aan de ..ge
loofswaarheid," zoals „de vade
ren" die vroeger onder woor
den hadden gebracht. Het ge
volg is geweest, dat voorgan
gers en gemeenteleden uit el
kaar groeiden en er een contro
verse ontstond tussen de stu
deerkamerkennis van de predi
kant en de van oudsher gangba
re opvattingen van de kerkgan-
gers.
Daarom staan veel predikan
ten er precies eender voor als
de priesters: zij kunnen zich
eigenlijk niet meer geestelijk
thuis voelen in de gebruikelijke
belevingswereld, de woordkeus
en de geloofsformulering van de
kerk. Tot op heden is er nog
steeds een compromis gevon
den zij het vaak met een
kwaad geweten: de predikan
ten passen zich in hun preken
en cursussen wat aan. en de ge
meenteleden protesteren mild
als de verkondiging naar hun
opvatting te revolutionair
wordt.
Maar hoe lang zal dit compro
mis gehandhaafd kunnen blij
ven? Of moeten we ons optimis
tischer uitdrukken: wanneer zal
het compromis kunnen verdwij
nen. omdat de tegenstelling is
opgeheven?
Van de officiële kerkelijke
leiding komen er nog weinig
6tappen in de goede richting.
Een paar jaar geleden ver
scheen er een bundel met
„nieuwe" kerkliederen, maar
de inhoud van deze liederen is
zo weinig passend bü de ge-
dachtenwereld van hedendaag
se mensen, en soms getuigend
van zulke achterhaalde theolo
gische inzichten, dat vele predi
kanten deze bundel eenvoudig
weg negeren. Beter dood zwij
gen. dan tegen je geweten in ge
bruiken! Maar het blüft een
compromis.
Precies eender staat het er
voor met het dienstboek van de
Hervormde Kerk, waarin de
formulieren zün opgenomen
voor de liturgie-viering. De
woordkeus er van is verouderd
en de principiële gedachten
stammen uit een theologie, die
de onze niet meer is. Daarom
wordt er door velen geëxperi
menteerd met eigen gemaakte
formulieren, de een wat meer
en de ander wat minder ge
slaagd. Beter je eigen, mis
schien minder gelukkige tek
sten gebruiken, dan met tegen
zin de officiële formulieren le
zen. En omdat zo velen het
doen, wordt er weinig bezwaar
tegen gemaakt. Maar het blüft
een compromis. De enige moge-
hjkheid om uit het probleem te
komen is een toenadering tus
sen „studeerkamer" en „preek
stoel." De predikanten zullen
niet moeten schromen hun eer-
lüke overtuiging duidelük en
publiekelük naar voren te bren
gen, en de gemeenteleden zul
len de bereidheid moeten heb
ben naar die mening te luiste
ren en niet bü voorbaat zich
moeten terugtrekken op de van
ouds geldige tradities. Een we-
derzüdse openheid is nodig. Dan
komt de oplossing voor de span
ningen in de kerk van onder op.
A. J. Lamping,
Herv. predikant in Leiden.
Hoe reageerde de middeleeuwse
bevolking hierop? De schrijver van I
„De vos Relnaerde" geeft de ge
moedelijke verhouding hierover weer j
In die tyd, wanneer hij schrijft over i
„De dorpspape en zün vrouw Jolu-
ka".
En in Friesland werd in de zes
tiende en zeventiende eeuw het
priester-concubsnaat (in de meeste
gevallen een gewoon, maar in het
geheim gesloten huwelijk) als een
wettige verbintenis beschouwd.
Een in verschillende officiële stuk
ken voorkomende ambtelüke aan-
i duiding van vrouwen „als concubi-
j ne van heer pastoor" blükt. dat de
volkszeden dit weinig aanstootge-
1 vend vonden. Uit de manier, waar-
op in vele dorpen de parochianen bü
een visitatie over hun „gehuwde"
pastoor spraken, blükt dat men hen
allerminst minachtte.
Vader en zoon
Hoe gémoedelük men de overtre-
dingen van het celibaat opvatte, blykt
-
De kanunnik*-schilder Jan
van Schorel, die een contract
sloot met de kerkmeesters van de
Nieuwe Kerk in Delft, waarbij aan
zijn zes, met name genoemde kin
deren een lijfrente werd toege
kend.
overduidelijk In Arnhem. Nico-
laas Vallick zou hier op 15 juni 1571
zün plechtige eerste heilige mis op
dragen. Zijn vader, pastoor Jacob
Vallick nodl-de vol trots tal van ho
ge gasten uM, onder andere de hele
stedelijke regering van Arnhem.
Toch was hij een vroom man en een
goed herder voor zijn parochianen.
Het kwam voor, dat pastoors met ei
gen kind op de arm naar de kerk
gingen om er de mis te doen, maar
waarvan de parochianen zeiden
dat „hij een eerbaar man is, heb
bende kinderkens, waarvan de moe
der is overleden'.'
Er kwamen zelfs erkenningen van
het concubinaat door de clerus
1 geestelykheid) in die jaren voor
Dit blykt oa. uit het contract, dat
in 1550 werd gesloten tussen de ka-
j nunnik-schilder Jan van Schorel en
I de kerkmeesters van de Delftse Nieu-
I we Kerk, waarbü zün zes, met name
I genoemde kinderen een ilüfren-
I te werd toegekend-
Trente
Eén van de belangrijkste besluiten
van het concilie van Trente, büeen
geroepen ter beteugeling van de re
formatie en ter sanering van leer en
gebruiken binnen de kerk van Rome,
had betrekking op de huwehjksslul-
I ting en administratie. Maar de-
ze besluiten hadden voor vele stre
ken in ons land grote gevolgen. De
invoering van deze decreten, dwong
een pastoor die in concubinaat leef-
1 de, de vrouw met wie hü voor zün
geweten was gehuwd en haar kinde
ren. die ook van hem waren, weg te
1 sturen. Bü velen verzette zich het
geweten hiertegen. Zü konden deze
stap niet doen, en nog minder toen
kort daarna de NH. Kerk aanbood
hen in de gelederen van haar bedie-
I naren op te nemen, mits zü over
trouwden. Vele huisvaders deden dit
niet onbegrijpehjk en niet in
de laatste plaats uit materialistische
overwegingen.
Onmacht
Nog lang na de nieuwe orde van
Trente handhaafde het euvel van
het concubinaat zich hardnekkig.
Büna alle bisschoppen, na 1561 !n de
Nederlanden benoemd, gaven in hun
verslagen en brieven blijk van on
macht om het kwaad van de in con
cubinaat levende priesters te bestrij
den in Duitsland was het niet an
ders —omdat het priestertekort zelfs
de meest strenge prelaten dwong
concubln&res te handhaven. Het pro
bleem van het celibaat is, zo blijkt
wel, niet van deze tijd alleen, maar
een zaak waarover van de vierde tot
de zeventiende eeuw reeds veel ge
discussieerd en verordonneerd is.
bronnen: Rüks- en gemeentear
chieven, Geschiedenis van 't katho
licisme in Noord-Nederland, prof. dr.
L. J. Rogier, Kerkgeschiedenis van
Nederland voor de hervorming, W.
Moll, KerkeUjke verhoudingen in Ne
derland voor de reformatie, RR-
Post. Nieuwe geïllustreerde wereld
geschiedenis.
SEI SS
LEID
Ef
tlücn Hervormde gemeente
•rskerk 10 u. ds. P. Kloek.
;landse kerk 10 u dr P. Schoon-
•kerk 1
htwijk a
rit.
30 u ds A. Makkenze
Rijn. (H.A.). 5 u ds L
.-Jlthlehemkerk Driftstr. 10 u ds
'9 eeV Vossers.
iranathakerk Lage Morsweg 10
iH.J. van Achterberg (H.A.).
Wjjdingskerk Montgomerystr.
10 u ds Joh Poort (H.A.) 7 u ds P
anlngskerk Konlngsstr. IC u ds
tovit.
deskerk Burggravenln. 10 u ds
Lamping Jeugdkapel 10 u dhr A
rweri.
Ilse Wallone Breestraat 10.30 u
!eur Marc Jospin.
cademisch Ziekenhuis 10 u ds. J.
irederveld.
laconessenliuls 10.30 u ds H. W.
Wgdkerk L.H.J.-gebouw Leven-
10.30 u ds A. J. Kret.
-Utiherse kerk Hoogl. Kerkgracht
5 u Studentendlenst.
rijz. Hervormden (aula Asserstr.)
0 u prof dr P. Smits,
tref Kerk Zuiderkerk 10 u dr Dron-
u drs. W. Bakker te Katwijk
n eels
V/I AA
"ON
:erk lo u ds E. Haverkamp te
5 u dr v. d. Zwaan.
Kde Vaetkerk 10 u drs W. Bakker,
dr Dronkert.
eloftekerk 10 u dr v d. Zwaan. 5 u
Post.
^rijdlngskerk 9 u ds D. Braam te
Wemmermeer 5 u ds E. Haver-
»P.
Groenhoven" 10 u ds Kronemeljer
«De Mirt" 10 u Ouderendlenstde
r De Koning
te kerk Par H Lodewijk (zat 19
830. 9 45. 11. 12.15. 18 u Par. He-
togel (zat 19 u) 8. 9.30, 11. 12.15
Cu (bijkerk Tlmorstr) 9.30 en 11
Par H Petrus (zat 19 u) 8. 9.15,
J5. 8 u Par Hartebrug (zat 19.30 u)
I. 9, 10.15, 12. 19 U 10.45, 19.30, 19
Par H Antonius (zat 19 u) 8 9.30,
12,15, 19 u. Par Haagse Schouw
19 u) 9.30, 11.30. 18.30 u Studen-
iparochle zat. 19.30, 11.45 u.
Jhrlstlan Science (Steenschuur 6):
j) u dienst.
'ud Kath Kerk Cronesteinkade 2)
5 u hm
ftje Kath kerk (Vreewijkstr.) 10.30
Chr. Geref Kerk 10 en 5 u ds J. H.
«er.
■*ger des Hells 10 u Heiligingsdlenst
J u verlossingssamenkomst.
*ref Kerk (vrijgem.) 10 en 5 u
J v. d Haar.
ituw Apostolische Kerk (Hoge Rijn-
545$' 9*45 v dienst.
Gem 10.30 da G Winkel-Boot.
hang Chr Gemeenschap Middel-
nt 3) 10 en 5 u dhr Dlkkes
Doopsgezinde Gem 10 u ds H. van
Bllderbeek.
Evang Luth Gem 10.15 u ds J. Hap
pee,
Geref Gem 10 en 5 u leesdienst
Baptlstengem 10 en 5 u ds R. Rel-
ling.
aria nderveen Herv. Gem. 10 u ds.
G. van Doorn. 7 u ds Quak te Ouder
kerk Geref Kerk 9.30 u en 6.30 u ds G.
A. Westerveld te Alphen Chr Geref
Kerk 9.30 Dienst des Woords 7 u ds
G Bouw te Sdhevenlngen
Alphen aan den Rjln Herv Gem
Adventskerk Jullanastr 10 u ds P. A.
Lefeber 6.30 u ds J. Lalleman te Oude
Wetering. Gouwsluis Kruiskerk 10 u ds
Joh Stehouwer. Opstandlngskerk 10 u
ds M. Hanemaaijer 6 30 u ds P. A. Le
feber H A Gebouw Nabil Jeugdkapel
dhr J. C. de Geus. Zaal Opstandlngs-
kerk Jeugdkapel dhr C, Geerlof. Mar-
tha-StJchting „Rijnstroom" 10.30 u ds
I. J. Walpot. Oudshoornseweg 10 u Mw
Joor -Cannegieter te Santpoort. 6.30 u
ds G. Cadée Jeugddienst met med. v.
Jeugd- en groot Koor N.P.B. Slonskerk
9.30 u en 6,30 u ds H. Koudstaal. Ge
bouw Onderwüs 10 u ds G. Huls te
Gouda. 6.30 u ds H. G. Oostlnga te
Lisse Aula Noord 9.30 u ds G Cadée.
R.K. Aula Noord Sterrenln 10 u ds
J. A. Eekhof te Leiden Geref. Kerk
Maranathakerk Raadhulsstr 10 u ds A.
Borman 6.30 u ds G. O. N Veenhuizen
Salvatorikerk Willem de Zwijgerlaan 10
u ds Fr de Jong 6.30 u ds A. Borman.
Alphen aan den Rijn Noord ,J5e
Goede Herderkerk 10 u en 6.30 u ds
L. W. Korvlnus te Soestd(lk Zendings
predikant. Aula School Parelstr. 10 45
u ds G O N. Veenhuizen. Geref Kerk
(vrijgem) 9.30 en 6 30 u ds H. Schol-
te. Chr Geref Kerk Jeruzalemkerk
Grijpensteinetr 9.30 u en 5 u ds G.
Bouw te Smheveningen H A en Dankz.
Oud Geref Gem Kerkeebouw Hooft-
straat 240 9 30 u en 4 u Leesdlensten
straat
Rem Geref Gem Van Mandersloo-
straat 10 u ds M E. van Mervennée te
Den Haag. Baptisten Gem 10 en 6.30
u ds Koekkoek. Volle Evaneelie-gem
(Kindervreugd) IC en 7 u dienst
Bo«koop Herv gem 9 30 u ds A de
Leeuw 6.30 u ds W L Heymnns. Aula
Chr Mavoschool ln Snijdelwijk (Ma-
ranathaschool) 11 uds A de Leeuw R.
K Kerk 7 30 9, 11. 5 30 (Zaterdag
avond 7 uur) Vrijz. Prot Geloofsge
meenschap 10 u ds L S. Blom uit Bus-
sum Chr. Geref Kerk 9 30 4.30 vi ds
J Manni Geref Gem 9.30 u Leendienst
3.30 u ds A F Honkooo uit Moerkn-
pelle. Geref Kerk 5 u ds W. J Smldt
uit Voorschoten
Hazerewonde Herv Gem 10.30 u
ds Kool te Katwijk a Zee 6.30 u ds
I«amnlng Jeugddienst i Geref Kerk 9
en 5 u ds J. Maaskant te Leiden.
Hlllegom Hen' Gem 10 u ds J.
Bronsgeest jr. 7 u ds C. Boogaard 10
u Dorpshuis Veuneperweg. ds J. L.
Keyzer van Abbenes. 10 u Jeugdkapel-
dlenst ln de cant ine van Leeuwenstein
Pastoorsin Geref Kerk 10 en 5 u ds
W. H. Pouwelg Chr. Geref Kerk 10 en
5 u Student A. Balleu. van Apeldoorn
R. K. Kerk St Jozef (zat.avond) 7 u
8.30, 10. 11 30 en 5 u. Beinsdorp
Dorpspl. 8.3C u. R K. Kerk St Martl-
nus (Zat-avond 7 u) 7. 8.30, 10, 11.30,
12.45 en 5.30 u.
Hoogniarie Herv Gem 10 u ds J.
de Wit te Lelden.
Kaag Herv gem 10 u ds Oostlnga
te Llsse (H.D.). 7 u ds Alma te A'dam.
R.K. Kerk (Abbenes) 8 en 10 uur.
Katwijk aan den Rijn Herv. Gem
(Dorpskerk) 10 u ds P. J. D. van Mals-
sen te Lelden 5 45 u ds J. G van Iepe
ren te Katwijk aan Zee (jeugddienst)
Ontmoetlngskerk10 en 6.30 u ds A.
Baas. Geref. Kerk 9.30 u ds A. C. van
Eeek, 5 u ds R. de Vries te Katwijk
aan Zee: Interkerkelijkele dienst in
gym.lokaal school Narcisetr. prof dr H.
Berkhof te Oegstgeest. R.K. Kerk (za
terdagavond 7 u) 7.45, 9.30. 11.15 en 7
u.. (De Wtlbert) (zat avond 6.30 u) 6.30
KatwUk aan Zee Herv Gem. Nwe
Kerk 10 u ds W Vroegindewev 6 u
ds P Moerenhout te R'dam Oude kerk
10 u ds A. Vink 6 u ds W. Chr. Hovius
Ichtuskerk 10 u ds Jac de Vos 5 u
ds G. Boer Pniëlkerk 9 30 u ds W. Chr.
Hovius 6 u ds A. Vink Groen van
Prlnsterersdhool 10 u ds J. C. van Hun-
nik Ziekenhuis Overduln 2 u ds J. G.
van Ieperen Zeehospitium 8.3C u vju.
ds H C. van der Ent Wijkgebouw „De
Hoeksteen" 10 u Dovendienst Geref.
Kerk Vredeskerk 10 u ds F. Pijlman 5
u ds A C van Beek Trlvunfatorkerk
10 u ds R de Vries 5 u ds F. Pijlman
Chr Geref Kerk 10 u en 5 u ds H. C
van der Ent Geref kerk (vrijgem 9
u ds M. van Veelen van Steenwijk 7
u ds M van Veelen Geref Gem (Re-
misestr) 10 en 5 u ds P. van der
Bijl.
Koudekerk aan den Rijn Herv
gem 10 u ds Quak 7 u ds van Doorn
uit Aarlanderveen Geref Kerk 10 u ds
Rozendal uit Wllnls 7 u ds Makklnga.
Leiderdorp Geref kerk Hoofdstr.)
Herv Gem 9 u ds J. P. Honnef 5 u
ds H J. van Achterberg te Lelden
(Scheppingskerk) 11 u ds J. Hoekstra
te Oegstgeest Geref Kerk (Hoofdstr.)
10.30 u ds F Mlnnema 6.30 ds J. van
Drie (Scheppingskerk) 9.30 u ds van
Drie 5 u ds Mlnnema Ver Vryz Herv
(Gebouw Llndeln 12a) 7 u ds J van 1C.00 22.30 en 6 u St Joeef (zaterdag-
Rossum Voorburg R.K Kerk 9, 10.30 avond 7 00 u) 7.30. 8 45 .10 15. 11.30
en 12 u. en 7 u.
Leiinulden Hen Gem 9.30 u ds
P J. L. Wapenaar (Pniël) 7 u ds Wa
penaar. Geref Kerk 9.30 u ds Si Tie-
mersma te Zwaminerdnm 7 u ds D
Averee.
Llsse Herv. Gem (Grote Kerk) 10
u ds J. van der Velden 7 u ds J. Kroon
van Haarlem (Jeugddienst) (Helv. Ka
pel) 10 u ds P. J. Mackaay. Geref Kerk
10 u. dre. A. E. van der Woude, 5 u ds
Modderaar. Chr. Geref Kerk 10 en
4.30 u ds D. H. Blesma Geref Gem 10
en 4 u ds W. Suyker (Donderdagavond
7.30 u ds W Suyker) Geref Kerk
(Vrijgem.) 10 en 4.30 u ds J. J. Ver-
leur; Oud Geref Gem 9.30 en 3 u Lees
dienst. R.K, Kerk (H Agatha) (zat
avond 7 U) 8.30 10.15. 11.45 en 7 u
(Mnrlakerk) Zat.avond 7 u) 8.30. 10.30
en 5 30 u. (Engelbewaarders) zatavond
7 u 7.30 8:45. 10 45 en 5.45 u
Nieuwkoop Herv. Gem 10 u ds
H. R J. Reijenga 6.30 u ds P Holst te
Den Haag Geref. Kerk 9.30 en 6.30 u
ds J. Stolk te Waarder Rem Geref
Gem. 10 u ds T. Elders-Maver Chr
Geref. Kerk 9.30 en 6.30 u dhr J van
Leeuwen
N'leuwveen Herv Gem 9.3C u ds
J G, van Ieperen. 6.30 u ds J. Ge
braad Geref Kerk 9.30 en 6.30 u ds
J. Hartkamp te Hlllegom.
Noordwyk-Binneii herv gem 10 u
ds J. M Snijder (Warmond) 7 u dr J
G B. Jansen; Geref Kerk 9.30 u ds
C. Warner; 5 u ds W Dekker, (Van
den Berghstlchtlng) 11 u dB C War
ner; Ned. Prot. Bond: 10.30 u ds S.
Kool (Purmerend); R. K Kerk (za
terdagavond 7 u) 9, 9.30. 22.15 en
5.30 u.
Noord wil k aan Zee: Herv. Gem.:
10 u dr J, G, B. Jansen; (De Rank)
10 u Jeugdkérk. 5 u ds D. Keunlng
zangdienstSole Mlo: 10 u ds W
Dekker 5 u ds C Warner; Herv. Ger.
Evangelisatie VGLO-school. School
straat 2); 10 u de heer J. Henzen
Leiderdorp). 3.30 u ds H Koudstaal
(Oudshoorn); R K. Kerk (zaterdag
avond 7 u) 7.30. 9. 10. 12 en 7 u.
NoordwUkenliout Herv. Gem.: 10
u ds A. H. Smits. 7 u dienst uitgaande
van de Geref Kerk te Noordwijk. De
ZUk 7 u: ds A H. Smits i ln aula van
de R.K. Meisjesschool): R K Kerk
6t. Victor izaterdagavond 7.00): 8.30, I en 5.30 u.
Oegstgeest Herv. Gem. (Groene
Kerk): 10.30 u ds J Irik (Pauluskerk)
10 u ds H. P Hulsman (H A (Ge
meentecentrum) 7 u ds P. Slerat (Ge
meentecentrum Jeugdkerk) 10.30 u ds
H. Aalbers, Vrijz. Hen' Gemeente-
een trum)10.30 u ds M. J. Wagen
voorde (bijzondere dienst mét Jeugd-
dagspel); Geref. Kerk: 10 en 5 u dr
J. M. Vlijm te Lelden; Geref Kerk
(vrijgemaakt) (Rijnlandslyceum): 8.30
en 3 u ds J. van Raaltê: RK. Kerk
(zaterdagavond 7.30 u)9. 10.30, 12 en
6.30 u (Bonaventurakapel) (zaterdag
avond 6.30 u) 8 en IC u.
Omle Wetering Herv Gem 9.30
u ds Lalleman; Geref. Kerk: 9 30 u en
6.30 u drs M H. van Els te Zwanen
burg; Rem Geref Gem 10 u ds G.
Bloemendaal te Delft.
Rijnsaterwntide Herv. Gem: 9.30
u ds J Gebraad. 7 u ds Van Soest ta
Rotterdam: Chr Geref Kerk: 9 30 u
Dienst des Woords; 2.15 u ds G. Bouw
te Scheveningen.
RUn-l>urg Hen' gem (Grote
Kerk) 9.30 u ds I J Wlsee. 5 u ds H
van Gosllga Bethelkerk9 30 u ds
H. van Gcellga. 5. u ds I. J Wisse;
Chr Geref. Kerk 10 en 5 u ds G de
Vries; Geref. Kerk vrijgemaakt) 20
u leesdienst. 5 15 u ds Jac van Nieuw
koop; Geref Kerk Petrakerk: 9.30 u
ds Bljleveld, 5 u ds Bosma; Marana
thakerk: (voor kerkgangers Rapen-
turgkerk)10.15 u ds Bosma. 6 u ds
Baayen; Maranathakerk: 8.45 u ds
Baayen. 4.30 u ds Langeler
Sassen he In» Herv Gem 9. 10.30
en 5 u ds A Wee tra; Geref. Kerk 10
u ds H van der Berg, 5 u ds J D,
te Winkel; Chr. Geref Kerk 10 en 5
u ds. L S den Boer; Ned. Prot. Bond
geen dienst; R.K. Kerk (zaterdag
avond 7.00 u) 8, 9.30, 11.00 en 5.30
Valkenburg Herv. Gem. 10 en
6.30 u ds O Zonneveld; Geref Kerk:
10 u ds Langeler. 6.30 u ds Bljleveld;
Geref. Kerk (vrijgemaakt) 9.30 en 3
u ds J. van Raaltê.
Voorhout Herv Gem. 10 u ds
Adr Oskamp en ds J D. te Winkel
van Sassenhelm Interkerkelijke dienst
met Geref. Kerk): R K Kerk (zater
dagavond 7 U); 730. 9 30, 10.30. 11.45
I Voorschoten Herv. Gem (Dorpa-
kerk) 10 u ds M. J C. Visser te Rot
terdam. 7.30 u Allemansdlenst ds J.
H. SUlevis Snxlt en kapelaan H. P.
Warmerdam; (Hulp en Hell): IC u ds
I v d. Geest; iRUnaük)10 u ds Meije-
ring; Geref. Kerk: 9. 10.30 en 5 u ds
i Modderaar; Geref. Kerk (vrijge
maakt): 8.30 en 3.15 u ds J. v. d.
Haar te Lelden; R. K. Kerk (Lauren-
tlus) (zaterdagavond 7 u)7 30. 9.
10.30. 12 en 5 u (Moeder Gods) (zater
dagavond 7 u) 8. 10. 1130 en 6 u.
Waddlnxveen Herv. Gem. (Brug-
kerk)930 u (UT. van "t Veld. 630 u
ds A van Haarlem; (Wijkgebouw Es-
doomlaan): 9.30 u ds A. Gooijer te
Delft. 630 u ds J. R. Cuperus; (Be-
I thel)9.30 u ds J v, d Heuvel. 6 u d6
T. van 't Veld; Immanuelkerk9.30
u ds C. B. Roos te Gouda. 7 u dr A.
van Haarlem; Geref Kerk: 9.30 en 11
en 6.30 u ds B. Koekkoek; Rem. Geref.
Gem.: 930 en 5 u ds A. P. Vertoop.
Warmond Herv. Gem.: 10 u vm.
ds J G Panhuise uit Den Haag. 7 u
(Jeugddienst ln het Trefpunt) méj. T.
Hulstra Nieuw-GuineaR. K. Kerk
(zaterdagavond 7 u) 8. 93C eu 11.30
uur.
Wassenaar Herv Gem (Dorps
kerk): 10 u dr Th. C. Frederlkse; 7
u ds J T Wlersma; (Klevletkerk)
9 u Jeugdkerk: 10 u ds J. T. Wlersma;
(Messlaskerk)10 u ds J. A. G van
Zanten; i Deylerlbuls)10 u Jeugdkerk
Geref Kerk Bloem camp laan)10
en 5 u ds L. Bech. (Zyilaan): 10 u
ds D van der Meulen, 5 u bijzondere
dienst; Ned. Prot Bond (De Burcht):
10.30 u dr A. W. Cramer te Lelden:
R. K Kerk Wllllbrordus) (zaterdag
avond 7 u); 8. 9 30. 11. 12.15 en 6 u;
(Goede Herder) (zaterdagmiddag 5
u): 8 30. 10 en 11.30 u; (ft. Joeeph)
(zaterdagavond 7 u)730. 8.45, 10.30
12.15 en 7 u.
Wouhrugge —Herv. Gem.: 930 u
ds Franken. 630 u da Moerman te
Aalsmeer; Geref Kerk: 9.30 en 630
u ds Schoep te Bodegraven: Ned.
Protest. Bond; (O.Raedhuys)7 u da
Werver.
Zoetcrwoude Herv. Gem 10 u
de heer E. Loerakker: R. K Kerk (za
terdagavond 8 u)8-46. 1030 en 12 u.
Zwammerdani Herv, Qem.: 10 u
de heer J. Goedhart te Wllnls. 6.30 u
ds F A L Franken te Woubrugge;
Geref. Kerk: 10 u ds J Dethmers te
Woubrugge. 6.30 u ds 8J Tlemersma;
Rem. Geref. Gem Geen dienst.
Zevenhoven Herv. Gem.: 9 30 u
dhr H. Bonnekamp te A'dun: Geref
Kerk 9 30 u en 7 u ds H. G. A. Meln-
ders.
